شاعىن جانە ورتا بيزنەس جاساۋدا سانكتسيا قۇرساۋىنداعى يرانمەن ساۋدا بايلانىسىنىڭ ەرەكشەلىگى قانداي؟ وسى ەلگە ساپارلاپ قايتقان قازاقستاندىق كاسىپكەر مۇحيت قارسىباەۆ ءوزىنىڭ كورگەن-تۇيگەندەرىمەن بولىسەدى.
بۇل كۇندەرى يراننىڭ ازاماتتىق قوعامى وسىدان تۋرا 2 جىل بۇرىن «حيدجابى تولىق بولماعانى ءۇشىن» پوليتسيا قولىنان زارداپ شەگىپ، قازا تاپقان ماحسا ءامينيدى ەسكە الۋدا. ول 2022 جىلى 16 قىركۇيەكتە پوليتسيا بولىمىندە قۇلاپ، اۋرۋحانادا وپات بولدى. وسى وقيعادان سوڭ يراندا حيدجابقا قارسى قوزعالىس باستالىپ، تۇتاس ەلدە نارازىلىق اكتسيالارى ۇيىمداستىرىلدى. ماحسا اميني ادام قۇقىعىن قورعاۋدىڭ، ايەل تەڭدىگىنىڭ سيۆولىنا اينالدى. بىرنەشە ايعا سوزىلعان نارازىلىقتا كەمىندە 476 ادام قازا تاۋىپ، جۇزدەگەن ادام جارالاندى. وسى وقيعاعا دەيىن دە حالىقارالىق سانكتسياعا ۇشىراپ ۇلگەرگەن يران حيدجابقا قارسى قوزعالىستى باسىپ، جانىشتاعاننان كەيىن وسى ەل بيلىگىنە قارسى قىسىم مەن سانكتسيا ودان سايىن كۇشەيە ءتۇستى.
قازاقستان مەن يران ساۋدا بايلانىسى ءارتۇرلى كەزەڭدى وتكەردى. سوڭعى جىلدارى ساۋدا اينالىمى ەپتەپ وسە باستادى. ماسەلەن، 2020 جىلى ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى 238,1 ملن دوللاردى قۇراسا، 2021 جىلى 84,8 پايىزعا ۇلعايىپ، 440,1 ملن دوللارعا جەتكەن. ال 2022 جىلى بۇل كورسەتكىش 521,4 ملن دوللارعا دەيىن ارتقان. بىلتىر تەگەران قالاسىندا وتكەن قازاقستان مەن يران اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق، عىلىمي-تەحنيكالىق جانە مادەني ىنتىماقتاستىق جونىندەگى ۇكىمەتارالىق كوميسسيانىڭ 19-وتىرىسىندا ەكى ەل اراسىنداعى ءوزارا تاۋار اينالىمىن 3 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋ كەرەكتىگى ايتىلدى. ەكى اراداعى ساۋدا يرانعا سالىنعان سانكتسيالار كەسىرىنەن جانە كوروناۆيرۋس پاندەمياسى كەزىندە قاتتى قۇلدىراپ كەتكەن. قازىر قايتادان جاندانا باستاعانى بايقالادى. سانكتسيادان كوز اشپاعان يرانمەن شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك دەڭگەيىندە قالاي بايلانىس جاساۋعا بولادى؟ تاياۋدا وسى ەلگە ساپارلاپ قايتقان جەكە كاسىپكەر مۇحيت قارسىباەۆ نە دەيدى؟
- يرانمەن بيزنەس سالاسىندا جۇمىس ىستەۋدىڭ قانداي ەرەكشەلىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن ايتا الاسىز؟
- ەرەكشەلىگىن ايتا كەتسەم لوگيستيكا جىلدام، سونىمەن قاتار، ۆيزاسىز 14 كۇن جۇرە الاسىڭ. تاماقتارى حالال، زاتتارى باعاسىنا ساي ساپالى. ەكى اپتادا ءبىر، اپتانىڭ بەيسەنبى كۇندەرى الماتى-تەگەران باعىتىندا تىكەلەي ۇشاق ۇشاتىنى ىڭعايلى. تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى – شەكارانىڭ قولايلىلىعى. قازاقستان مەن يران شەكاراسى اشىلعاندىقتان، 80 پايىز زاتتارعا مەملەكەتتىك سالىق سالىنبايدى. ونىڭ ورنىنا قوسىلعان قۇن سالىعىن تولەپ كىرە بەرۋگە بولادى.
يران مەملەكەتى ىشكى نارىعىن ءوز ءوندىرىسىنىڭ ونىمدەرىمەن تولتىرىپ تاستاعان. قازىر ونىمدەرىن سىرتقا شىعارۋعا ارەكەت ەتىپ جاتىر. بىراق، ولاردا بۇل باعىتتا تاجىريبە وتە از سياقتى سەزىلدى. مۇنداعى ءوندىرىس زاۋىتتارى ەكسپورتقا ءالى بەيىمدەلمەگەن. ىشكى نارىقتا ءونىم شىعاراتىن كەيبىر كومپانيالاردىڭ سىرتقا ءالى شىعىپ كورمەگەنى اڭعارىلادى. بۇل سالادا بۇرىن شەتەلدەرمەن بايلانىس ورناتقان ۇلكەن كومپانيالار عانا جۇمىس ىستەپ جاتىر.
سويتە تۇرا تاۋاردى تەك تاپسىرىس ارقىلى جاسايتىنى كىشىگىرىم قيىندىق تۋعىزادى. ويتكەنى تاپسىرىستى ايتىلعان ۋاقىتتا دايىن ەتىپ بەرە الماي جاتادى. ودان بولەك، ساۋدالاسۋ، كەلىسسوز جۇرگىزۋ جاعىنان دا قيىندىقتار تۋىنداۋى مۇمكىن.
- يران – كوپتەگەن حالىقارالىق سانكتسيا قۇرساۋىنا الىنعان ەل. جەكە ءوزىڭىز وسى ەلگە ساپار بارىسىندا سانكتسيا سالقىنىن سەزدىڭىز بە؟
- سانكتسيا سالدارىنان بانك كارتالارى ىستەمەيتىن (VISA, master cart) كوردىم. ينتەرنەتتى VPN ارقىلى پايدالاناسىڭ. اقشانى دوللارمەن الىپ بارىپ، قونعاننان كەيىن اۋىستىرىپ الاسىڭ.
يران مەملەكەتى سانكتسيانىڭ اسەرىنەن دوللاردى سىرتقى ەلدەرگە جاراتا المايدى. سول سەبەپتەن ءبىر كومپانيا باستىعىنىڭ «دوللاردىڭ ورنىنا قازاقستاننان ءداندى-داقىلدار اكەلسەڭدەرشى» دەپ ايتقان كەزى دە بولدى. بۇل جەردە وزدەرىنىڭ اقشالارىنىڭ قۇنى وتە تومەن. سونىڭ سالدارىنان ءبارى ارزان كورىنەدى.
- سانكتسيا شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە اسەر ەتە مە ەكەن، ناقتى نە بايقادىڭىز؟
- سانكتسيانىڭ شاعىن بيزنەسكە وتە قاتتى اسەرى جوق دەپ ويلايمىن. ال، ورتا بيزنەستە اقشا اۋدارۋ جاعىنان قيىندىقتار بار. ودان بولەك جاڭا تەحنولوگيا ساتىپ الۋدا پروبلەمالار بار ەكەن.
سۇراستىرىپ كورگەندە سانكتسيانىڭ قاراپايىم ادامدارعا اسەرى جوق دەگەن جاۋاپ الدىم. ويتكەنى، مەملەكەت تاراپىنان ەلەكتر قۋاتى، گاز، سۋ، ۇن، بەنزين، ديزەل وتىنى سياقتى ەڭ كەرەكتى زاتتارعا سۋبسيديا كوپ بەرىلەدى ەكەن. ودان بولەك، وندىرىسپەن اينالىسامىن دەگەندەرگە ۇزاق مەرزىمگە پايىزسىز نەسيە بەرەدى. پايىزبەن بەرگەننىڭ وزىندە تەك 3-4 پايىز عانا قوسىلادى. بىراق، كوپ سۋبسيديا بەرىلگەنىمەن مۇندا ونى تولىقتاي پايدالانا المايسىڭ.
ماسەلەن، جاز ايلارىندا ەلەكتر قۋاتى جەتپەيتىنى بايقالادى. اپتاسىنا ءار زاۋىتقا ەكى كۇن ەلەكتر قۋاتىن بەرمەي ۇنەمدەيدى. وسى سەبەپتەن كوپتەگەن زاۋىتتار تولىق كۇشىمەن جۇمىس جاساي الماي وتىر. سول ءۇشىن قابىلداعان تاپسىرىستارىن ۋاقىتىندا دايىنداپ بەرە الماي قالادى.
- يران مەملەكەتىندە كاسىپكەر ايەلدەر بار ما؟ ەلدەگى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تۋرالى نە ايتا الاسىز؟
- يراندا بيزنەسپەن اينالىساتىن ايەلدەر كوپ. جۇمىس بارىسىمەن بارعان ءبىر-ەكى كومپانيانىڭ باستىعى ايەل كىسى بولدى. ولاردى شەكتەۋلى دەپ ايتا المايمىن. قازاقستاندا دا، باسقا مەملەكەتتەردە دە جەكە كاسىپپەن اينالىساتىن ايەلدەر بار بولعانى سياقتى، مۇندا دا كاسىپكەر ايەلدەر جەتكىلىكتى. ولاردى كەمسىتۋ سەكىلدى دۇنيەلەردى بايقامادىم.
ءوز كورگەنىم بويىنشا ايتسام، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك كوڭىل كۇيى جاقسى. ەش قايسىسىنىڭ جاعدايى جامان ەمەس. مادەنيەتى بىزدىكىنەن كىشكەنە ارتتا سياقتى كورىندى. سوعان قاراماستان، يران مەملەكەتىنەن ءوندىرىس، ءوندىرىستى قولداۋ، قول ونەر دەگەن دۇنيەلەردى ۇيرەنۋگە بولادى.
مەرەي مىرزاعاليقىزى
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
