نۇرلان سۇلەيمەنۇلى وتەشوۆ «قازاقستان جاستارى كونگرەسى» زتب اتقارۋشى ديرەكتورى، قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جاستار ساياساتى دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى سياقتى لاۋازىمدى قىزمەتتەردە بولعان. 2012 جىلدان قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جانىنداعى جاستار ءىسى جونىندەگى كوميتەت توراعاسىنىڭ مىندەتىن اتقارعان، بۇگىنگى تاڭدا كاسىپكەرلىكتى جانىنا سەرىك ەتكەن ازامات قوعامدىق دامۋ باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن قولعا الىنعان #zhastaronline جوباسىنىڭ اياسىندا almatyjastary.kz سايتى جانە adyrna.kz ۇلتتىق پورتالىنا سۇحبات بەرگەن ەدى. جاستار تاقىرىبىن كەڭىنەن قوزعاعان سۇبەلى اڭگىمەمىزدى وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇسىنامىز.
- كەشە عانا 23 جاسىندا دەكان ورىنباسارى بولعان ءمادي احمەتوۆتەن سۇحبات الىپ ەدىم، ءسىز 23 جاسىڭىزدا پرورەكتور بولىپسىز. بۇنداي جەتىستىكتەرگە قالاي جەتىپ ەدىڭىز؟ جاستارعا ۇلگى بولسىن، تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز...
- قازاق مەملەكەتتىك زاڭ ينستيتۋتى مەن تۇسكەن جىلى اشىلعان ەدى. سول ءتورت جىلدىق ستۋدەنتتىك ومىرىمدە وتە بەلسەندى بولدىم. بەلسەندى بولىپ ءجۇرىپ، كۆن-دە وينادىم. سونىڭ ارقاسىندا كۆن كوماندامىز الماتىدا تانىمال بولدى. ءبىزدىڭ كۆن-گە دەگەن شەكسىز ماحابباتىمىزدىڭ ناتيجەسىندە ۋنيۆەرسيتەت جارناماسىن، كاسىپتىك باعدارلاۋىن ءجيى جاسايتىن. ارينە، جاس ءمادي باۋىرىما ساتتىلىك تىلەيمىن. مەندە پرورەكتورلىققا وڭاي كەلگەن جوقپىن. ءوز جۇمىسىمدى جانىممەن ءسۇيدىم، بەلسەندى ستۋدەنت بولا ءبىلدىم. ءسويتىپ جۇرگەندە وقۋ ورنىمدا رەكتور اۋىستى. تيىسىنشە رەكتورعا وقىتۋشىلار مەن بەلسەندى ستۋدەنتتەر ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ىشكى تىنىسىن، نەگىزگى جۇمىسىن تانىستىرۋ ماقساتىندا بايانداما جاسادى. ال مەن كۆن-ءنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى جونىندە ايتتىم. رەكتور مەنىڭ قاعىلەزدىگىمدى بايقادى ما ەكەن، "پرورەكتور بولۋعا قالاي قارايسىن؟" دەپ تاماشا ۇسىنىس تاستادى. وسىلايشا كەشەگى ستۋدەنت، بۇگىنگى پرورەكتور بولىپ شىعا كەلدى. مەن پرورەكتور بولعان كەزدە وزىمدە جاس بولعاندىقتان، ءبىر كەمەدە كەلە جاتقاندىقتان كوبىنە ستۋدەنتتەردىڭ كوڭىل-كۇيىنە ءجيى قاراپ، جان-دۇنيەسىن، ىشكى ارپالىسىن ءتۇسىنىپ تۇراتىنمىن. سونداي كوزقاراسپەن ۇلكەن ماسەلەلەردى دە شەشتىم.
- ءسىزدى كۆن، كينو، جاستار ساياساتى، ازاماتتىق سەكتوردان، ساراپتامادان دا كورىپ جاتىرمىز. جالپى قازىرگى تاڭداعى قىزمەتىڭىز قانداي؟
-قازىرگى كەزدە مەن جەكە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. توو-عا قۇرىلتايشى بولىپ تا كىرگەنمىن. ۇكىمەتتەن قازاقستاندىق بيزنەسكە كومەك-قولىن سوزۋىن دا سۇرادىم. سونىڭ ناتيجەسىندە جارتى جىلدىڭ ىشىندە كاسىپكەرلىگىم وڭ ناتيجەسىن بەرۋدە. سونىمەن قاتار جان-جاقتى شىعارماشىلىق سالاسىن دامىتۋ دا ويىمدا ءجۇر. وعان ارنالعان ءبىراز جوبالارىم دا جوق ەمەس.
- تاماشا، ءسىزدىڭ كەزىڭىزدەگى جاستارمەن، بۇگىنگى كۇننىڭ جاستارىنىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟
- مەنىڭشە، قازىرگى جاستاردىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، قازىر اقپاراتتىق اعىمنىڭ دامىپ تۇرعان شاعى. بۇرىن قانداي ەدى؟ بۇرىن اقپاراتتىق دەفيتسيت ماسەلەسىنە ءجيى ۇشىرايتىنبىز. ال قازىر اقپاراتتىڭ دامىپ كەتكەنى سونشالىق، بىرىنەن ءبىرى وتكەن ماتەريالداردىڭ قايسىسىن وقيتىنىڭدى بىلمەي ابىگەرگە تۇسەسىن. مەنىڭ كەزىمدەگى جاستار مەملەكەتتىك ورگاندارعا، بيلىك سالاسىنا بارامىن دەپ تىرمىسىپ جاتسا، بۇگىنگى جاستاردىڭ ماقساتى مۇلدەم بولەك. بيزنەسكە قاتتى قىزىعادى. ولاردىڭ باستى كوزدەگەنى بايلىق. ولارعا وقۋ، ءبىلىم، كارەرا قاجەت ەمەس. ءبىر جاعىنان دۇرىس تا شىعار. بىراق ءبىزدىڭ جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنەن شەت ەلگە ەلىكتەۋشىلىكتى اڭعارامىن.
- بيىلعى جىلدى ەلباسىمىز "جاستار جىلى" دەپ جاريالادى. جاستار جىلى دەپ جاريالانعانىنا 7 ايدىڭ ءجۇزى بولدى. ناتيجە قانداي؟ جاستارعا قانداي جاعدايلار جاسالدى؟
- قازىر جاستارعا ارنالعان «جاس مامان»، «جاس كاسىپكەر» باعدارلاماسى، جاستارعا ارنالعان باسپانا، "ديپلوممەن اۋىلعا" جوبالارى جۇزەگە اسىپ جاتىر. سونىمەن قاتار پرەزيدەنتىمىز بيىل ستۋدەنتتەردىڭ شاكىرتاقىسىن 30 %-عا ءوسىرۋدى تاپسىردى. زاڭ 1-قىركۇيەكتەن باستاپ ءوز كۇشىنە ەنەدى. 18-29 جاس ارالىعىنداعى ازاماتتارعا 3 ميلليون تەڭگە كولەمىندە 200 گرانت ءبولىندى. جاستار جىلىنا وراي قاشىقتىقتان وقىتۋدى دامىتۋعا ارنالعان 50 - دەن استام ەرەكشە وقۋ باعدارلامالارى جۇيەلى جۇزەگە اسۋ ۇستىندە. وسى سىندى جاستارعا ارنالعان جاقسىلىقتار كوپ. تەك ۋاقىتىندا پايدالانا بىلسە بولدى.
- قازاقستاندا ستاتيستيكا بويىنشا 4 ميلليون جاس بار. 4 ميلليون جاستىڭ 90 % -ى باسپانا ىزدەپ سەڭدەلىپ جۇرگەندەر. جاستار جىلىنا وراي جاستارعا ءۇي بەرۋ جاعىنان جەڭىلدىكتەر ياكي قانداي دا ءبىر باعدارلامالار قاراستىرىلعان با؟
- جاستار جىلىندا جۇزەگە اسۋى ءتيىس 4 ناقتى تاپسىرما جۇكتەلگەن ەدى. العاشقىسى – جۇمىس ىستەيتىن جاستاردى باسپانامەن قامتۋ. پرەزيدەنت پارمەنىمەن ەندى جىلىنا كەم دەگەندە 1 مىڭ پاتەر جاستار ءۇشىن سالىنۋدا. جالدامالى ۇيلەر استانادا، الماتى مەن شىمكەنتتە بوي كوتەرمەك. باسپانا ماسەلەسى شەشىلسە، بىلىكتى جاستار جۇمىس ىزدەپ شارق ۇرمايدى. قالاعان قالاعا بارىپ، قىزمەت ەتە بەرەدى. ول ءۇشىن جاستاردى جاپپاي ەڭبەكپەن قامتۋ قاجەت. ەلباسى ءبىزدىڭ ەلدە جۇمىس كوپ، تەك ماماندار تاپشى ەكەنىن ايتتى. سوندىقتان كۇرمەۋى كوپ وسى ماسەلەنى دەرەۋ شەشۋدى تاپسىردى.
- مەكتەپ قانا بىتىرگەن جاستاردىڭ كوبى اۋىلدا. كوپشىلىگى بالا كەزىندە ءۇي شارۋاسىنا ارالاسىپ، مەكتەپتە ناشار وقىعاندار. ومىرگە ارالاسىپ كەتە الماعان جاستاردىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىگى تومەن، كۇنكورىس قامىمەن عانا جۇرەدى. سوندىقتان اۋىلداعى جۇمىسسىز، مەكتەپپەن عانا شەكتەلگەن جاستارعا مەملەكەت ارنايى شاقىرتۋ بەرىپ، ولاردى وقىتۋدىڭ جاڭاشا مۇمكىندىگىن قاراستىرعان با؟
- ەڭ بىرىنشىدەن ءبىزدىڭ جاستاردا وزگەرە المايتىن قۇندىلىق پاتريوناليزم. جاس بولعانى ءۇشىن "ۇكىمەت بىزگە نە بەرە الادى؟" دەگەن جاستاردىڭ ويىندا سۇراق تۋىنداماۋى قاجەت. كەرىسىنشە بىرەۋدەن كومەك كۇتپەي، ءوزى ەڭبەكتەنگەنى ابزال. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، كەشەگى «جاس وتاندى» باسقارعان جاستار بۇگىن مەملەكەتتىك باسقارۋدا جۇمىس جاساپ جاتادى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ ادام كەز كەلگەن ءبىر جۇمىستى جانىمەن ءسۇيىپ، بار ىنتا-شىنتاسىمەن جاساسا، ول مىندەتتى تۇردە جەمىسىن بەرەدى دەگەن ءسوز.
- «ستراتەگيا» قوعامدىق قورى زەرتتەۋى بويىنشا، جاستاردىڭ 30 پايىزى مەملەكەتتىك باعدارلامالار تۋرالى «مۇلدە بىلمەيدى»، 45 پايىزى «جالپى ەستىگەندەر». الايدا كوپ جاستار مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ پايداسى جوق دەپ ەسەپتەيدى. ارەكەت ەتكەن جاس مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ شاپاعاتىنا بولەنە الا ما؟
- مەملەكەت تاراپىنان بارىنشا كوڭىل ءبولىنىپ جاتىر. بىراق جاستاردىڭ ءوزى ءوز پايداسىنا ىسكە اسىرا المايدى. ءاربىر ازاماتتا ءتاڭىر جازعان ءبىر قابىلەت بولادى. Cونى دامىتسا جەتىستىككە مىندەتتى تۇردە جەتەدى. جاستارعا جوسپار قاجەت! ءبىزدىڭ جاستاردا ارمان بار دا، ماقسات پەن جوسپار جوق. ماسەلەن، شەتەل جاستارى تەك جوسپارمەن جۇرەدى. وزگە ەلدەردىڭ ىعاي-سىعايىنا ەلىكتەگەنشە، وسىنداي جاقسى جاقتارىندا الا ءبىلۋىمىز قاجەت!
- قازىر كوپتەگەن جاستار، ونىڭ ىشىندە بىلىكتى ماماندار شەتەلگە كەتىپ جاتىر. بۇل ولاردىڭ ەل بولاشاعىنا سەنىمسىزدىگە مە، جوق الدە جەكەلەگەن فاكتورلاردىڭ اسەرى مە؟
- مەنىڭشە، جاستاردىڭ شەتەلگە شىققانى دۇرىس. كەيبىرەۋلەرى شەتەلگە شىعۋ بارىسىندا بىرنەشە جىلعا قالىپ تا جاتادى. بىراق كەيىننەن قازاقي قان تارتىپ، ەل كورىپ، جەر كورىپ، تاجىريبە جيناعان سوڭ مىندەتتى تۇردە قايتىپ كەلەدى. جاستار شەتەلگە شىققاندا دامىعان ەلدەردىڭ كاسىپتەرىنە بەيىمدەلەدى. بۇل دۇنيەجۇزىلىك باسەكەلەستىكتىڭ دامۋىندە ەلگە پايداسىن تيگىزەرى ءسوزسىز. سوندىقتان شەتەلگە كەتىپ جاتقان جاستاردان قورىقپاۋ كەرەك. تاعى ءبىر مىسال ايتايىن، ءبىزدىڭ وزبەك اعايىندارعا قاراپ كەزىندە سىرتىنان ءتاۋىر كۇلگەنبىز، ءسوز ەتكەنبىز. الايدا وزبەك اعايىندار قازاقستاننىڭ، رەسەيدىڭ، شەت ەلدىڭ ءۇي سالۋ ادىستەرىن ۇيرەنىپ، زاماناۋي كاسىپتەن وراسان زور تاجىريبە جيناپ، ەلدەگى قۇرىلىس سالاسىن دامىتىپ وتىر. مىنە، شەتەلگە شىققانىڭ نەگىزگى پايداسى دا وسى.
- جالپى قازىر (بيلىكتىڭ سوزىمەن ايتقاندا) قازاق جاستارىنىڭ ەتالونى، اۆانگاردى «جاس وتان» مۇشەلەرى. ءسىزدىڭ دە جاستارمەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىڭىزگە ءبىراز ۋاقىت بولدى. Cونىمەن "جاس وتان" جاستارعا نە بەرىپ جاتىر؟
- كەز كەلگەن جاستار ۇيىمدارى كوممۋنيكاتسيالىق ورتا سىيلايدى. «جاس وتاندى» جاستاردى ساياسي سالاعا جەتەلەيتىن ۇيىم دەپ قاراۋ كەرەك. ادام جاس كەزىندە كۇش-قايراتى تاسىپ تۇرعان شاعىندا قولىنان كوپ دۇنيە كەلەدى. وسىنداي كەزدى پايدالانىپ، «جاس وتان» سەكىلدى ۇيىمدارعا كىرىپ، بولاشاققا قادام جاساعانى ابزال. ياعني "جاس وتان" بولام دەگەن بالانىڭ بولاشاعى عانا. ساياساتقا اپارار ەسىك قانا. ارەكەت ەتپەي، «جاس وتاننان» وزگە ءبىر پايدا كۇتۋ اقىماقتىق دەپ ويلايمىن.
- جەكە كəسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ جاتىرمىن دەپ قالدىڭىز. جاستار جەكە كاسىپكەرلىكپەن اينالىساردا قانداي ەرەجەلەردى ۇمىتپاعانى ابزال؟
- ەڭ بىرىنشىدەن، كاسىپكەرلىكپەن اينالىسامىن دەپ نىق شەشىمگە كەلگەن ادام، ەلدە جوق، كەرەمەت ۇسىنىس ويلاپ تابۋى قاجەت. ەكىنشىدەن، توقتاماي ەڭبەكتەنۋ كەرەك. كاسىپكە كەلگەندە ەڭ باستى ادام ول كليەنت. سوندىقتان كليەنتكە جاعۋدىڭ جولدارىن الدىن الا ويلاستىرىپ الۋ كەرەك. ءارى ەلباسىنىڭ «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسى بويىنشا بەرىلەتىن گرانت سانى تاعى 2 ەسەگە ۇلعايدى. بيۋدجەتتەن كاسىپكەرلىككە 32 ملرد تەڭگە بولىنبەك. وسى مۇمكىندىكتەن جاستار قۇر قالىپ قالماۋى قاجەت.
- جەتىستىككە جەتكەن ازامات رەتىندە جاستارعا قانداي اقىل-كەڭەس ايتاسىز؟
- ءاربىر جاس ءوزى سۇيگەن سالامەن اينالىسىپ، كۇندە ەڭبەكتەنسە باعى جانادى. سوندىقتان تەك ەڭبەك، ەڭبەك جانە ەڭبەك!
سۇحباتتاسقان: اقگۇل ايداربەكوۆا
