Nurlan Súleımenuly Óteshov «Qazaqstan jastary kongresi» ZTB atqarýshy dırektory, QR Bilim jáne Ǵylym mınıstrligi jastar saıasaty departamentiniń dırektory sııaqty laýazymdy qyzmetterde bolǵan. 2012 jyldan QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi janyndaǵy Jastar isi jónindegi komıtet tóraǵasynyń mindetin atqarǵan, búgingi tańda kásipkerlikti janyna serik etken azamat Qoǵamdyq damý basqarmasynyń qoldaýymen qolǵa alynǵan #zhastaronline jobasynyń aıasynda almatyjastary.kz saıty jáne adyrna.kz ulttyq portalyna suhbat bergen edi. Jastar taqyrybyn keńinen qozǵaǵan súbeli áńgimemizdi óskeleń urpaqqa usynamyz.
- Keshe ǵana 23 jasynda dekan orynbasary bolǵan Mádı Ahmetovten suhbat alyp edim, siz 23 jasyńyzda prorektor bolypsyz. Bundaı jetistikterge qalaı jetip edińiz? Jastarǵa úlgi bolsyn, tolyǵyraq aıtyp berseńiz...
- Qazaq Memlekettik zań ınstıtýty men túsken jyly ashylǵan edi. Sol tórt jyldyq stýdenttik ómirimde óte belsendi boldym. Belsendi bolyp júrip, kvn-de oınadym. Sonyń arqasynda kvn komandamyz Almatyda tanymal boldy. Bizdiń kvn-ge degen sheksiz mahabbatymyzdyń nátıjesinde ýnıversıtet jarnamasyn, kásiptik baǵdarlaýyn jıi jasaıtyn. Árıne, jas Mádı baýyryma sáttilik tileımin. Mende prorektorlyqqa ońaı kelgen joqpyn. Óz jumysymdy janymmen súıdim, belsendi stýdent bola bildim. Sóıtip júrgende oqý ornymda rektor aýysty. Tıisinshe rektorǵa oqytýshylar men belsendi stýdentter ýnıversıtettiń ishki tynysyn, negizgi jumysyn tanystyrý maqsatynda baıandama jasady. Al men kvn-niń jetken jetistikteri jóninde aıttym. Rektor meniń qaǵilezdigimdi baıqady ma eken, "prorektor bolýǵa qalaı qaraısyn?" dep tamasha usynys tastady. Osylaısha keshegi stýdent, búgingi prorektor bolyp shyǵa keldi. Men prorektor bolǵan kezde ózimde jas bolǵandyqtan, bir kemede kele jatqandyqtan kóbine stýdentterdiń kóńil-kúıine jıi qarap, jan-dúnıesin, ishki arpalysyn túsinip turatynmyn. Sondaı kózqaraspen úlken máselelerdi de sheshtim.
- Sizdi kvn, kıno, jastar saıasaty, azamattyq sektordan, saraptamadan da kórip jatyrmyz. Jalpy qazirgi tańdaǵy qyzmetińiz qandaı?
-Qazirgi kezde men jeke kásipkerlikpen aınalysyp júrmin. TOO-ǵa quryltaıshy bolyp ta kirgenmin. Úkimetten Qazaqstandyq bızneske kómek-qolyn sozýyn da suradym. Sonyń nátıjesinde jarty jyldyń ishinde kásipkerligim oń nátıjesin berýde. Sonymen qatar jan-jaqty shyǵarmashylyq salasyn damytý da oıymda júr. Oǵan arnalǵan biraz jobalarym da joq emes.
- Tamasha, sizdiń kezińizdegi jastarmen, búgingi kúnniń jastarynyń aıyrmashylyǵy qandaı?
- Menińshe, qazirgi jastardyń kózi ashyq, kókiregi oıaý. Ózderińiz bilesizder, qazir aqparattyq aǵymnyń damyp turǵan shaǵy. Buryn qandaı edi? Buryn aqparattyq defııt máselesine jıi ushyraıtynbyz. Al qazir aqparattyń damyp ketkeni sonshalyq, birinen biri ótken materıaldardyń qaısysyn oqıtynyńdy bilmeı ábigerge túsesin. Meniń kezimdegi jastar Memlekettik organdarǵa, bılik salasyna baramyn dep tyrmysyp jatsa, búgingi jastardyń maqsaty múldem bólek. Bızneske qatty qyzyǵady. Olardyń basty kózdegeni baılyq. Olarǵa oqý, bilim, karera qajet emes. Bir jaǵynan durys ta shyǵar. Biraq bizdiń jastardyń basym kópshiliginen shet elge elikteýshilikti ańǵaramyn.
- Bıylǵy jyldy Elbasymyz "jastar jyly" dep jarııalady. Jastar jyly dep jarııalanǵanyna 7 aıdyń júzi boldy. Nátıje qandaı? Jastarǵa qandaı jaǵdaılar jasaldy?
- Qazir jastarǵa arnalǵan «jas maman», «jas kásipker» baǵdarlamasy, Jastarǵa arnalǵan baspana, "dıplommen aýylǵa" jobalary júzege asyp jatyr. Sonymen qatar Prezıdentimiz bıyl stýdentterdiń shákirtaqysyn 30 %-ǵa ósirýdi tapsyrdy. Zań 1-qyrkúıekten bastap óz kúshine enedi. 18-29 jas aralyǵyndaǵy azamattarǵa 3 mıllıon teńge kóleminde 200 grant bólindi. Jastar jylyna oraı qashyqtyqtan oqytýdy damytýǵa arnalǵan 50 - den astam erekshe oqý baǵdarlamalary júıeli júzege asý ústinde. Osy syndy jastarǵa arnalǵan jaqsylyqtar kóp. Tek ýaqytynda paıdalana bilse boldy.
- Qazaqstanda statıstıka boıynsha 4 mıllıon jas bar. 4 mıllıon jastyń 90 % -y baspana izdep seńdelip júrgender. Jastar jylyna oraı jastarǵa úı berý jaǵynan jeńildikter ıakı qandaı da bir baǵdarlamalar qarastyrylǵan ba?
- Jastar jylynda júzege asýy tıis 4 naqty tapsyrma júktelgen edi. Alǵashqysy – jumys isteıtin jastardy baspanamen qamtý. Prezıdent pármenimen endi jylyna kem degende 1 myń páter jastar úshin salynýda. Jaldamaly úıler Astanada, Almaty men Shymkentte boı kótermek. Baspana máselesi sheshilse, bilikti jastar jumys izdep sharq urmaıdy. Qalaǵan qalaǵa baryp, qyzmet ete beredi. Ol úshin jastardy jappaı eńbekpen qamtý qajet. Elbasy bizdiń elde jumys kóp, tek mamandar tapshy ekenin aıtty. Sondyqtan kúrmeýi kóp osy máseleni dereý sheshýdi tapsyrdy.
- Mektep qana bitirgen jastardyń kóbi aýylda. Kópshiligi bala kezinde úı sharýasyna aralasyp, mektepte nashar oqyǵandar. Ómirge aralasyp kete almaǵan jastardyń azamattyq belsendiligi tómen, kúnkóris qamymen ǵana júredi. Sondyqtan aýyldaǵy jumyssyz, mekteppen ǵana shektelgen jastarǵa memleket arnaıy shaqyrtý berip, olardy oqytýdyń jańasha múmkindigin qarastyrǵan ba?
- Eń birinshiden bizdiń jastarda ózgere almaıtyn qundylyq patrıonalızm. Jas bolǵany úshin "úkimet bizge ne bere alady?" degen jastardyń oıynda suraq týyndamaýy qajet. Kerisinshe bireýden kómek kútpeı, ózi eńbektengeni abzal. Ózderińiz bilesizder, keshegi «Jas Otandy» basqarǵan jastar búgin Memlekettik basqarýda jumys jasap jatady. Bul neni bildiredi? Adam kez kelgen bir jumysty janymen súıip, bar ynta-shyntasymen jasasa, ol mindetti túrde jemisin beredi degen sóz.
- «Strategııa» qoǵamdyq qory zertteýi boıynsha, jastardyń 30 paıyzy memlekettik baǵdarlamalar týraly «múlde bilmeıdi», 45 paıyzy «jalpy estigender». Alaıda kóp jastar Memlekettik baǵdarlamalardyń paıdasy joq dep esepteıdi. Áreket etken jas Memlekettik baǵdarlamalardyń shapaǵatyna bólene ala ma?
- Memleket tarapynan barynsha kóńil bólinip jatyr. Biraq jastardyń ózi óz paıdasyna iske asyra almaıdy. Árbir azamatta Táńir jazǵan bir qabilet bolady. Cony damytsa jetistikke mindetti túrde jetedi. Jastarǵa jospar qajet! Bizdiń jastarda arman bar da, maqsat pen jospar joq. Máselen, shetel jastary tek josparmen júredi. Ózge elderdiń yǵaı-syǵaıyna eliktegenshe, osyndaı jaqsy jaqtarynda ala bilýimiz qajet!
- Qazir kóptegen jastar, onyń ishinde bilikti mamandar shetelge ketip jatyr. Bul olardyń el bolashaǵyna senimsizdige me, joq álde jekelegen faktorlardyń áseri me?
- Menińshe, jastardyń shetelge shyqqany durys. Keıbireýleri shetelge shyǵý barysynda birneshe jylǵa qalyp ta jatady. Biraq keıinnen qazaqı qan tartyp, el kórip, jer kórip, tájirıbe jınaǵan soń mindetti túrde qaıtyp keledi. Jastar shetelge shyqqanda damyǵan elderdiń kásipterine beıimdeledi. Bul dúnıejúzilik básekelestiktiń damýynde elge paıdasyn tıgizeri sózsiz. Sondyqtan shetelge ketip jatqan jastardan qoryqpaý kerek. Taǵy bir mysal aıtaıyn, bizdiń ózbek aǵaıyndarǵa qarap kezinde syrtynan táýir kúlgenbiz, sóz etkenbiz. Alaıda ózbek aǵaıyndar Qazaqstannyń, Reseıdiń, shet eldiń úı salý ádisterin úırenip, zamanaýı kásipten orasan zor tájirıbe jınap, eldegi qurylys salasyn damytyp otyr. Mine, shetelge shyqqanyń negizgi paıdasy da osy.
- Jalpy qazir (bıliktiń sózimen aıtqanda) qazaq jastarynyń etalony, avangardy «Jas Otan» músheleri. Sizdiń de jastarmen jumys istep júrgenińizge biraz ýaqyt boldy. Conymen "Jas Otan" jastarǵa ne berip jatyr?
- Kez kelgen jastar uıymdary kommýnıkaııalyq orta syılaıdy. «Jas Otandy» jastardy saıası salaǵa jeteleıtin uıym dep qaraý kerek. Adam jas kezinde kúsh-qaıraty tasyp turǵan shaǵynda qolynan kóp dúnıe keledi. Osyndaı kezdi paıdalanyp, «Jas Otan» sekildi uıymdarǵa kirip, bolashaqqa qadam jasaǵany abzal. Iaǵnı "Jas Otan" bolam degen balanyń bolashaǵy ǵana. Saıasatqa aparar esik qana. Áreket etpeı, «Jas Otannan» ózge bir paıda kútý aqymaqtyq dep oılaımyn.
- Jeke kəsipkerlikpen aınalysyp jatyrmyn dep qaldyńyz. Jastar jeke kásipkerlikpen aınalysarda qandaı erejelerdi umytpaǵany abzal?
- Eń birinshiden, kásipkerlikpen aınalysamyn dep nyq sheshimge kelgen adam, elde joq, keremet usynys oılap tabýy qajet. Ekinshiden, toqtamaı eńbektený kerek. Kásipke kelgende eń basty adam ol klıent. Sondyqtan klıentke jaǵýdyń joldaryn aldyn ala oılastyryp alý kerek. Ári Elbasynyń «Bıznestiń jol kartasy-2020» baǵdarlamasy boıynsha beriletin grant sany taǵy 2 esege ulǵaıdy. Bıýdjetten kásipkerlikke 32 mlrd teńge bólinbek. Osy múmkindikten jastar qur qalyp qalmaýy qajet.
- Jetistikke jetken azamat retinde jastarǵa qandaı aqyl-keńes aıtasyz?
- Árbir jas ózi súıgen salamen aınalysyp, kúnde eńbektense baǵy janady. Sondyqtan tek eńbek, eńbek jáne eńbek!
Suhbattasqan: Aqgúl AIDARBEKOVA
