قازاقستاندا سالافيلىك يدەولوگيالىق اعىمداردىڭ سوپىلاردان باسىمدىعىنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىگىنە توقتالا كەتەيىك. اراب تىلىندەگى «ءسالاف» ءسوزى «الدىڭعى وتكەندەر، بۇرىنعىلار» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءسالافيزم – العاشقى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ زامانىن «التىن ءداۋىر» ساناپ، سوعان نەگىزدەلگەن قوعامدىق قاتىناستار قۇرۋدى كوزدەيتىن ءحىى عاسىردىڭ باسىندا پايدا بولعان يدەولوگيالىق اعىم، سالافيتتەر وسى جولدى «تازا ءدىن» دەپ سانايدى. ءسالافيزم يدەولوگياسى وزگە ءدىني مازحاب- تاردى، سوپىلىق تاريقاتتاردى مويىندامايدى. قازىر ءسالافيزم ساۋد ارابياسىنىڭ رەسمي ءدىنى ءارى ساياسي-يدەولوگيالىق دوكتريناسى سانالادى.
ساۋد ارابياسى كورولدىگى اتاۋىمەن قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ يسلام ءدىنىنىڭ تاريحي باستاۋىنا سەبەپشى بولعان ءمادينا، مەككە سياقتى قالالاردى قامتۋى ءسالافيزم يدەولوگياسىنا ارتىقشىلىق بەرىپ تۇر. مۇسىلماننىڭ بەس پارىزىنىڭ ءبىرى – قاجىلىقتىڭ ساۋد ارابياسى بەلگىلەگەن تارتىپپەن وتكىزىلۋى وسى ساناتقا جاتادى.
سوندىقتان قازاقستانداعى سالافيلىك اعىم يدەولوگياسىنىڭ تارالۋىنىڭ ءبىر باعىتى قاجىلىق ارقىلى جۇزەگە اسىپ جاتقانىن ايتا كەتكەن ءجون. مۇنى قازاقستان مەن ساۋد ارابياسىنىڭ ءوزارا مادەني بايلانىسى دەپ تە قاراستىرۋعا بولادى. بۇدان باسقا ەكى ەلدىڭ ينۆەستيتسيا، ساۋدا سالاسىندا جانە باسقا دا ەكونوميكالىق بايلانىسى بار.
حالىقارالىق دەڭگەيدەگى جىلىشىرايلى قارىم-قاتىناس رەسمي استانانىڭ سالافيلىك يدەولوگياعا قارسى ناقتى ءارى قاتاڭ پوزيتسيا ۇستانۋىنا قولبايلاۋ بولىپ تۇرعان سياقتى. مىسالى، قازاقستان سوتتارى «حيزبۋت-تاحرير»، «تابليعي جاماعات» سياقتى كەيبىر ۇيىمداردىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالدى. بىراق، بۇل ۇيىمداردىڭ ەل اۋماعىندا ادامزاتقا قارسى قىلمىس جاساعانى جونىندە ناقتى فاكتى جوق. ەسەسىنە اقتوبەدە قارۋلى «جيھاد» جاساعان توپتىڭ نەمەسە سيرياعا «حاليفات» قۇرۋ ءۇشىن سوعىسقا اتتانعان جۇزدەگەن قازاقستاندىقتىڭ ءسالافيزمنىڭ راديكال يدەولوگياسىمەن ۋلانعانىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. قازاقستان بيلىگى تەك اتىراۋدا جارىلىس ۇيىمداستىرعان «حاليفات ساربازدارى» سياقتى ءسالافيزم يدەولوگياسىن نەگىزگە الىپ قۇرىلعان جەكەلەگەن ۇيىمدارعا عانا ۇكىم شىعاردى. وسىنداي وقيعالاردى ساراپتاي كەلە، رەسمي نۇر-سۇلتاننىڭ ءسالافيزم يدەولوگياسىنا قارسى ناقتى قادامدارعا بارا الماۋىنىڭ سەبەبىن ساۋد ارابياسىمەن اراداعى قارىم-قاتىناستى بۇزعىسى كەلمەۋىمەن عانا تۇسىندىرۋگە بولادى.
ارينە، سىرتتاي اراعاندا، ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەستە ساۋد ارابياسى مەن قازاقستان ءوزارا ارىپتەستىك تانىتىپ وتىر- عانداي كورىنەدى. ونىڭ مىسالى رەتىندە ساۋد ارابياسى سول ەلدە جاسىرىنىپ جۇرگەن ابدۋحاليل ابدۋجابباروۆ («شەيح حاليل»), ءدىلمۇرات ماحاماتوۆ (ابۋ مۋحامماد), نازراتۋللا ابدۋلكاديروۆ (ابۋ ماريام) سياقتى دەسترۋكتيۆتى ۋاعىزشىلاردى قازاقستاننىڭ وتىنىشىمەن قاماۋعا الىپ، كەيبىرىن ەكستراديتسيا جاساپ ۇلگەردى. بۇل اقىلعا سىيىمسىز بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ايتالىق، ابدۋحاليل ابدۋجابباروۆ ءسالافيزمنىڭ سۋرۋريتتەر تارماعىنىڭ ۋاعىزشىسى بولدى. ال سۋرۋريتتەر ساۋد ارابياسىنىڭ اقش-پەن اسكەري ارىپتەستىگىنە قارسى قۇرىلعان ءدىني-ساياسي اعىم ەكەنى، ولار كەز كەلگەن «كاپىر» ەلمەن بايلانىس جاساۋدى كۇنا سانايتىنى بەلگىلى. سوندىقتان سۋرۋريتتەر 1991 جىلدان (پارسى شىعاناعىنداعى داعدارىسقا وراي اقش سول جىلى ساۋد ارابياسىمەن اسكەري كومەك بەرۋ جونىندە كەلىسىم جاسادى) بەرى ساۋديا كورولدىگىنىڭ وپپونەنتتەرى سانالادى. وسى تۇرعىدان العاندا، ساۋد ارابياسىنىڭ قازاقستاندا مۇسىلمانداردىڭ راديكالدانۋىنا سەبەپشى بولعان ۋاعىزشى ابدۋحاليل ابدۋجابباروۆتى ۇستاپ بەرۋى زاڭدى قۇبىلىس. ال ساۋد ارابياسى مەن اقش-تىڭ اسكەري ارىپتەستىگىن «مۇسىلمان الەمىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى» تۇرعىسىنان تاپسىرلەپ، ساۋديا كورولىنە قيىن كەزەڭدە قولداۋ بىلدىرگەن ءدىني يدەولوگتاردىڭ كوزقاراسىن قولداعاندار «ماتحاليتتەر» دەپ اتالادى. جوعارىدا اتى اتالعان ءدىلمۇرات ماحاماتوۆ پەن نازراتۋللا ابدۋلكاديروۆ ءسالافيزمنىڭ وسى باعىتىنىڭ وكىلدەرى بولاتىن. ولاي بولسا، «ساۋد ارابياسى بيلىگى سول ەلدى پانالاپ جۇرگەن قازاقستاندىق مادحاليتتەردى شەتىنەن نەگە ۇستاپ بەرىپ جاتىر؟» دەگەن تۇسىنبەستىك تۋىنداۋى مۇمكىن.
تاياۋ شىعىس پەن اراب تۇبەگىندەگى، پارسى شىعاناعى ماڭىنداعى ساياسي پروتسەسكە كوز جۇگىرتسەك، سوڭعى جىلدارى ەكونوميكاسى مۇناي-گاز وندىرىسىنە تاۋەلدى ەلدەردىڭ ەۋروپا مەن اقش-قا قاتىستى ساياساتىندا ەلەۋلى وزگەرىس بايقالادى. اسىرەسە، ديناستيالىق قاۋىمداسۋ تاسىلىمەن باسقارىلاتىن ساۋد ارابياسى بيلىگىنىڭ ىشىندە قايشىلىق بار. كورولدىكتە جوعارعى لاۋازىمدى قىزمەت اتقاراتىن حانزادالاردىڭ ءبىرسىپىراسى باتىس ەلدەرىمەن، اسىرەسە اقش-پەن قارىم-قاتىناسقا سىني تۇرعىدا قارايتىن سياقتى. ساۋد ارابياسىنىڭ ستامبۋلداعى كونسۋلدىعىندا وسى جىلدىڭ قازان ايىندا امەريكالىق Washington Post باسىلىمىنىڭ ۇلتى اراب ءجۋرناليسى جامال حاشوگگيدىڭ ايۋاندىقپەن ءولتىرىلۋى بەكەر ەمەس. ءجۋرناليستىڭ ولىمىنە قاتىستى تەرگەۋ ساۋد ارابياسى بيلىگىندەگى جوعارى لاۋازىمدى ادامداردىڭ وسى قىلمىسقا تىكەلەي قاتىستىلىعىن كورسەتتى. ال كەيبىر ساراپشىلار ساۋد ارابياسى مەن ايماقتاعى باسقا دا مەملەكەتتەردە ماتحاليتتەر جەڭىلىس تاۋىپ، ءسالافيزمنىڭ سۋرۋريتتىك ءدىني-ساياسي يدەولوگياسى كەڭىنەن قانات جايىپ، مەملەكەتتەردىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى ۇستانىمىنا قاتتى اسەر ەتە باستاعانىن ايتادى.
ساۋد ارابياسىن پانالاپ بارعان ءسالافيزمنىڭ قازاقستاندىق ماتحاليت ۋاعىزشىلارىنىڭ شەتىنەن قاماۋعا الىنىپ جاتۋىنىڭ باسقا دا سەبەبى بار. يدەولوگياسىنىڭ تۇپكى تىرەگى سالافيلىك بولعانىمەن، قازاقستاندىق ماتحاليتتەر مەن سۋرۋريتتەردىڭ اراسىنداعى قايشىلىق بۇرىننان ۋشىققان. ساياسي ۇستانىمى ماتحاليتتەردىكى سياقتى «بايسالدى» بولماسا دا، قازاقستاندا سۋرۋريتتەردىڭ ىقپالدى ەكەنى بايقالادى. ولاردىڭ قاداعالاۋىنداعى «اسىل ارنا» ءدىني-تانىمدىق تەلەارناسى ەمىن-ەركىن حابار تاراتىپ جاتىر، قاجىلىق، كىشى قاجىلىق سياقتى ءدىني ءراسىمدى وتەۋگە الىپ باراتىن تۋريستىك كومپانيالارعا دا ىقپالى بار، ءدىني-تانىمدىق ادەبيەت شىعاراتىن قورلار قۇرىپ العان، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر مەن رۋحانيات تاقىرىبىن جەلەۋلەتىپ ءارتۇرلى سەمينارلاردا جاسىرىن ۋاعىزىن ەمىن-ەركىن جۇرگىزەدى جانە ت.ب. ال ماتحاليتتەردىڭ ءدىلمۇرات ماحاماتوۆ، نازراتۋللا ابدۋلكاديروۆ، تويرجان يبراگيموۆ، وكتام زاۋىربەكوۆ سياقتى كوسەمدەرى الەۋمەتتىك جەلىدەگى نەمەسە جاسىرىن قۇجىرالاردا شەكتەۋلى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ قانا جالعىزىلىكتى ۋاعىز جۇرگىزىپ كەلدى. مۇنداي كەزدە اتى دا، زاتى دا ءسالافي بولعانىمەن، «ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايتىنى» بەلگىلى. سوندىقتان سۋرۋريتتەر وزدەرىنىڭ قازاق قوعامى ىشىندەگى ۇستەمدىگى مەن ىقپالىن پايدالانىپ، بيلىكتى ماتحاليتتەرگە ايداپ سالىپ وتىرعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
ءسالافيزم يدەولوگتارىنىڭ ىقپالىمەن نامازعا جىعىلىپ، دىنگە بەت بۇرعان، كەيىن «قۇرانشىلار» دەگەن اعىمنىڭ ليدەرى سانالعان فيلوسوف اسىلبەك مۋسين 2005 جىلداردىڭ باسىندا-اق قازاقستان سىرتقى كۇشتەردىڭ ەكپىندى ساياساتىنىڭ شىرماۋىندا قالعانىن، شىرماپ، ماتاپ تاستاۋ ءدىني-ساياسي يدەولوگيالار ارقىلى جۇرگىزىلىپ جاتقانىن ايتقان بولاتىن. ول كوزگە ۇرىپ تۇرعان نەگىزگى ءتورت باعىتتى انىقتاپ بەردى: ساۋد ارابياسى، يران، تۇركيا جانە قىتاي.
ونىڭ ويىنشا، العاشقى ءۇش ەلدىڭ ساياسي ماقساتتى كوزدەيتىن ءدىني يدەولوگياسى قازاق توپىراعىنا تامىر تارتىپ، ابدەن كۇشەيىپ العان، ءتىپتى قمدب سولاردىڭ كورپوراتيۆتىك وداعىنا اينالدى. قازاق جەرىندەگى شىڭعىسحاندى دارىپتەۋ ارقىلى ءجۇرىپ جاتقان تاڭىرشىلدىك يدەياسىنىڭ قايتادان تۇلەۋ پروتسەسى – الگى ءۇش ەلدەن تاراپ جاتقان يدەولوگيالىق ينتەرۆەنتسياعا قارسىلىق، بۇعان ءبىرىنشى كەزەكتە قىتاي مۇددەلى. كەزىندە شىڭعىسحاندى تالماي ناسيحاتتاپ جۇرگەن فيلوسوف نۇرلان امىرەقۇلوۆ پەن اسىلبەك مۋسين ارنايى كەزدەسىپ، تاڭىرشىلدىكتىڭ ەجەلدەن بۋدديزممەن بايلانىسى بارىن، قازىر بۇل ءدىني يدەولوگيانى قىتاي ايماقتاعى ەلدەرگە باعىتتالعان رۋحاني ەكسپانسيا رەتىندە پايدالانىپ جاتقانىن قولمەن قويعانداي ەتىپ دالەلدەپ ايتىپ بەرگەن. العاشقىدا دالەلدى بۇل پىكىردى قابىل العان ن. امىرەقۇلوۆ اسىلبەك مۋسين قايتىس بولعان سوڭ تاڭىرشىلدىكتى ناسيحاتتاۋدى قايتا كۇشەيتىپ، شىڭعىسحاندى قازاق ۇلتىن قۇرۋشى تۇلعا رەتىندە دارىپتەپ جاتىر.
ءدىني يدەولوگيالار قايشىلىعى قازاقستاندى سىرتقى كۇشتەردىڭ ساياسي كۇش سىناسۋ الاڭىنا اينالدىرىپ جىبەردى. ءتىپتى ساۋد ارابياسىنىڭ رەسمي ءدىنى سانالاتىن ءسالافيزمنىڭ ءوز ىشىندە پايدا بولعان سۋرۋريتتەر مەن ماتحاليتتەردىڭ تەكەتىرەسى قازاقستاننىڭ ساياسي ارەناسىندا كورىنىس بەرۋى تاڭعالارلىق جاعداي. ەگەر ءسالافيزمنىڭ بەلسەندى ۋاعىزشىلارىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەسەك، وندا ولاردىڭ ءبارى ۇلتى وزبەك قازاقستان ازاماتتارى ء(دىندارلار اراسىندا دارىن مۇباروۆ وزبەكتەنگەن قازاق، ال تويرجان يبراگيموۆ وزبەكتەنگەن تاجىك دەگەن پىكىر ايتىلادى) ەكەنىن ءارى ەلدىڭ وڭتۇستىگىنەن (وقو – قازىرگى تۇركىستان وبلىسى جانە جامبىل وبلىسى) شىققانىن بىلەمىز. مۇنداعى پارادوكس ۋاعىزشىلاردىڭ ۇلتى وزبەك بولعانىندا ەمەس، وڭتۇستىكتە تۋىپ-وسكەن ءبىر مەنتاليتەتتى ادامداردىڭ سۋرۋريت جانە ماتحاليت بولىپ ەكىگە جارىلىپ، ءسالافيزم اياسىندا ءوزارا اياۋسىز يدەولوگيالىق كۇرەس جۇرگىزىپ جاتقانىندا. بۇل قازاقستانداعى ءدىني-ساياسي يدەولوگيانىڭ كوپقىرلى سيپاتىن عانا ەمەس، ابدەن ۋشىققان رۋحاني داعدارىسىن ايشىقتايدى.
ءدىني-ساياسي يدەولوگياسىنىڭ نەگىزگى پلاتفورماسى شيزمگە بارىپ تىرەلەتىن سوپىلىق تاريقاتتار دا قازاقستاندى ءوزارا ەسەپ ايىرىسۋ الاڭىنا اينالدىرىپ الدى. تۇركيالىق كۇرد سايد ءنۋرسيدىڭ ءىلىمى بويىنشا قۇرىلعان «نۇرشىلار» تاريقاتىنىڭ ىقپالى قازاقستاندا 90-جىلداردىڭ باسىندا-اق كۇشەيە باستاعان. كەيدە ولاردى «گۇلەنشىلەر» (فەتحۋلاھ گۇلەن ەسىمىمەن بايلانىستى، ول قازىر اقش-تا ەميگراتسيادا ءجۇر) دەپ تە ايتادى. «گۇلەنشى-نۇرشىلار» قازاقستاندا تۇرىك-قازاق وقۋ ورىندارىمەن قاتار، ءدىني اعارتۋ مەدرەسەلەرىن دە كوپتەپ اشىپ، ءۇمىت كۇتتىرەتىن قازاق مۇريدتەرگە ارنايى ستيپەنديا بەرىپ، مىسىرداعى ءال-ازھار ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىتىپ اكەلدى. قازىر ولاردىڭ كوبى مەشىتتەردە يمامدىق ەتەدى، كەيبىرى ءدىنتانۋشى رەتىندە مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردا قىزمەتتە، باس ءمۇفتيدىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا دەيىن كوتەرىلگەن «نۇرشىلار» بار. مۇنىڭ ءبارى اتاتۇرىك قالىپتاستىرعان تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ زايىرلىلىق پرينتسيپتەرىن قورعاۋ ءۇشىن اركەز اسكەري توڭكەرىس ارقىلى ءدىني يدەولوگيا شىرماۋىنا تەجەۋ سالىپ وتىرعان گەنەرالدار مەن ادميرالداردىڭ بيلىكتى ازاماتتىق سەكتورعا ء(وزال – دەميرەل – ەردوعان) بەرگەن سوڭ ەتەك العان جاعدايدان كەيىنگى پروتسەسس.
بەرتىندە ساياساتىن كۇرت وزگەرتكەن تۇركيا باسشىسى ەردوعان مەن «گۇلەنشىلەردىڭ» اراسى ۋشىقتى. ەلدە «گۇلەنشىلەردى» جاپپاي قۋدالاۋ باستالدى. تۇركيا باسشىسى وقۋ-اعارتۋ جۇمىسىمەن شەتەلدە جۇرگەن فەتحۋلاھ گۇلەننىڭ جاقتاستارىن ۇستاپ بەرىپ، «گۇلەنشىلەردىڭ» قاتىسى بار وقۋ ورىندارىن جابۋ جونىندە وزگە مەملەكەتتەرگە رەسمي ءوتىنىش جاساعان. ورتالىق ازيانىڭ كەيبىر مەملەكەتتەرى ەردوعاننىڭ بۇل ءوتىنىشىن قۇپتادى. ال قازاقستان قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتتەرى مەن ليتسەيلەرىنىڭ الدەقاشان رەسپۋبليكانىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالعانىن، ولاردىڭ «گۇلەنشىلەرمەن» بايلانىسى جوعىن مالىمدەپ، ەردوعاننىڭ قاھارىنان اراشالىپ قالدى. وقيعالار تىزبەگىنەن كورىپ وتىرعانىمىزداي، تۇركيانىڭ ىشكى ساياساتىنا قاتىستى ماسەلە قازاق قوعامىنا دا اسەر بەرىپ، ءبىرشاما ۋاقىت دۇربەلەڭ تۋعىزىپ بارىپ باسىلدى. بۇل جاعداي قازاقستانعا سىرتتان كەلىپ جاتقان ءدىني يدەولوگيالارعا ساقتىقپەن قاراۋعا، ولاردىڭ شىرماۋىنا وراتىلىپ قالماۋعا ۇيرەتۋى ءتيىس.
بىلايعى جۇرتقا «زىكىرشىلەر» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان يسماتۋللا تاريقاتىنىڭ (قازاقستانداعى ءدىني احۋالدى رەتتەۋ ماقساتىندا قۇرىلعان جوبانىڭ) دا ۇلتتىق دەپ ايتۋعا كەلمەيتىن جاعى بار. يسلامداعى سوپىلىقتىڭ شيزممەن بايلانىسى جونىندە تاريقاتتار يدەولوگياسىنىڭ قاتپارىن ارشىعان كەزدە-اق بەلگىلى بولعان. ال شيزم و باستا اراب تۇبەگىندە قالىپتاسىپ، كەيىن قاناتىن كەڭگە جايعان مۇسىلمان حاليفاتىن (تەوكراتيا- لىق مەملەكەتتى) باسقارۋعا قاتىستى ساياسي يدەولوگيالىق كوزقاراس قايشىلىعىنان تۋىنداعان اعىم. شيتتىك كوزقاراستاعىلار «پايعامباردىڭ قاسيەتىن قانى ارقىلى بويىنا سىڭىرگەن ۇرپاقتارى عانا حاليفاتتى باسقارۋ قۇقىعىنا يە» دەگەن ۇستانىمدا بولدى. وسى ساياسي كوزقاراس قايشىلىعى قارۋلى قاقتىعىسقا ۇلاسىپ، شيتتەر حاليفات بيلەۋشىسىنىڭ مۇراگەرى ساناپ جۇرگەن حۋسەيندى (پايعامباردىڭ جيەنى، ءاليدىڭ ۇلى) سۋننيتتەر اسكەرى كەربالا شولىندەگى سوعىستا ءولتىردى. وسى كەزەڭدە فاتيميتتەر (پايعامباردىڭ قىزى، حاسان مەن حۋسەيننىڭ اناسى فاتيما ەسىمىمەن قۇرىلعان وپپوزيتسيالىق قوزعالىس) دەپ اتالاتىن قوزعالىستىڭ پايدا بولۋى حاليفاتتاعى ساياسي داعدارىستىڭ ابدەن كۇشەيگەنىن بىلدىرسە كەرەك.
جالپى، ساياسي بيلىككە تالاسقان كەزدە ۇستەم شىققان توپتىڭ ءوزىنىڭ قارسىلاسىن بارىنشا تۇقىر-تۋى بۇرىننان بار ءادىس. كەيدە بۇل ءادىس اياۋسىز رەپرەسسياعا ۇلاسادى. يدەياعا بەرىك، بىراق قىسىمعا شىداي الماعاندار جىگەرى مەن امالى تاۋسىلعاندا قۋلىعى پەن سۇمدىعى ارالاسىپ جاتاتىن جاسىرىن كۇرەس تاسىلىنە كوشەتىنى بەلگىلى. مۇنىڭ كەيبىر مىسالىنا جۇما ناماز وقىپ جاتقان كەزدە شيتتەردىڭ نەمەسە سۋننيتتەردىڭ مەشىتىندە بومبا جارىپ، تالاي ادامدى وپاتقا ۇشىراتقان جانكەشتىلەردىڭ تەررورلىق ارەكەتىن قوسۋعا بولادى.
ءدىني يدەولوگيالىق كوزقاراس قايشىلىعىنا قاتىستى كۇرەستىڭ بەيبىت ءتاسىلى – قارسىلاستىڭ كەيپىنە كىرىپ الىپ، قاتەردەن ساقتانۋ. بۇل ءادىس-ايلا «تاقىيا» دەپ اتالادى. تالاي عاسىر بويى قاتتى قىسىمعا ۇشىراعان شيتتەر امالى تاۋسىلعاندا وسىنداي تاسىلگە جۇگىندى. بۇل ءادىس بىلايشا تاپسىرلەنەتىن: ەگەر جاۋدىڭ ورتاسىندا قالىپ كەتسەڭ، ءوزىڭنىڭ شىنايى ءدىني نانىمىڭدى جاسىرىپ قالۋعا، ءتىپتى ومىرىڭە قاتەر ءتونىپ جاتسا، جاۋ يدەولوگيانىڭ ۋاعىزشىسىنىڭ كەيپىن تانىتۋعا بولادى. ورتا عاسىرلاردا تاياۋ شىعىس پەن پارسى شىعاناعى ماڭىنداعى شيزم يدەولوگياسىنا بەرىلگەن كەيبىر تايپالار «تاقىيا» ادىسىنە سالىپ، وزدەرىن سۋننيتتەرشە كورسەتە ءبىلدى.
زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، بەرتىن كەلە «تاقىيا» قاتەردەن قورعانۋدىڭ ءادىس شەڭبەرىنەن شىعىپ، شيتتەردىڭ سۋننيتتەرگە قارسى يدەولوگيالىق جاسىرىن كۇرەسىنىڭ تاكتيكاسىنا اينالدى. سوپىلىق تاريقات پىرلەرىنىڭ تۇگەلگە جۋىعى وزدەرىن سۋننيتتەر قاۋىمداستىعىنا جاتقىزاتىنى، مازحابتاردى مو- يىندايتىنى ساياسي كۇرەس كونيۋنكتۋراسىنان باسقا ەشتەڭە ەمەس دەگەن پىكىر دە بار.
ءدىندى (قۇداي مەن قۇران) فيلوسوفيا ارقىلى، ال ءدىني سيپاتتى يدەولوگيالاردى (سۋننيزم، شيزم، مازحابتار، تاريقاتتار، تاڭىرشىلدىك جانە ت.ب.) ساياساتتانۋ ءىلىمى ارقىلى تانۋ كونتسەپتسياسىن ۇسىنعان اسىلبەك مۋسين «سوپىلاردىڭ ماھدي يدەياسىن تىم اسەرلىلەندىرىپ جەتكىزۋى جانە عاجايىپقا بەرگىسىز ەزوتەريكالىق تۇسىنىكتەردى حريستيان دىنىمەن، كەيدە ءتىپتى يۋدايزممەن قابىستىرا وتىرىپ كورسەتۋى ءسۋننيزمدى ىشىنەن ءىرىتۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان يدەولوگيالىق ديۆەرسيا» دەگەن بولاتىن. ول ءوز پىكىرىن دالەلدەۋ ءىشىن سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ وتانى سانالاتىن بۇحارا قالاسىنا جۋرناليستەردەن قۇرالعان ەكسپەديتسيا جىبەرىپ، جيناقتالعان ماتەريالداردىڭ نەگىزىندە «يادوۆيتىي تۋمان سۋفيزما-1»، «يادوۆيتىي تۋمان سۋفيزما-2» دەگەن اتپەن ەكى ۆيدەو جاسادى، يسماتتۋلا ابدىعاپپار باستاعان قازاقستاندىق سوپىلاردىڭ يرانعا بارىپ، بەدەلدى اياتوللالارمەن قۇپيا كەڭەسىپ قايتقانى جونىندەگى جازبانى جاريالادى.
فيلوسوفتىڭ ويىنشا، كەزىندە ادامزات دامۋىنىڭ لوكوموتيۆى بولعان يسلام الەمى ەلدەرىنىڭ قۇلدىراۋىنا بيلىك ءۇشىن تالاسىپ، مۇسىلمانداردى ەكىگە جارعان سۋننيتتەر مەن شيتتەر عانا ەمەس، سوپىلىق تاريقاتتار دا كىنالى. سەبەبى ءشيزمنىڭ قۇپيا ميسسياسىن جۇزەگە اسىرماق بولىپ جۇرگەن سوپىلىق تاريقات پىرلەرى ادامزات دامۋىنا اسا قاجەت ءراتسيوناليزمدى تۇبەگەيلى تەرىستەپ، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ تامىرىنا بالتا شاپتى، حالىقتىڭ مونوتەيستىك يمانىن قيالي ەرتەگىلەرىمەن بۇزدى، قوعامدا ميفتىك سانا قالىپتاستىرىپ ءجۇر.
حورەزم ايماعىندا پايدا بولعان سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ اڭىز-ءاپسانالارىنىڭ وزەگىنە اينالعان شاقپاق اتا، شوپان اتا، قوشقار اتا، قاڭعا بابا، كەنتتi بابا، اسار سۇپى جانە سول سياقتى كيەلى اتاۋلارعا قاتىستى مىناداي بولجام بار: «حورەزمنىڭ بويىنداعى، ماڭعىستاۋدىڭ ويىنداعى 360 اۋليە» – جاھيليا (يسلامعا دەيىنگى ءداۋىردى مۇسىلماندار وسىلاي اتايدى) زامانىنداعى اراب تۇبەگى تايپالارىنىڭ مەككەدەگى تاس قۇدايلارعا دەگەن نانىم-سەنىمىنىڭ جاڭعىرىعى. يسلام تاريحىندا كوشپەلى اراب تايپالارى مەككەگە جىل سايىن كەلىپ (مۇنى ولار قاجىلىق دەپ اتاعان), وزدەرى اعاش پەن تاستان قاشاپ، جانۋارلارعا ۇقساتىپ جاساپ قويعان «360 قۇدايعا» تابىناتىنى ايتىلادى. قىسىمعا شىداماي مەدينەگە قونىس اۋدارعان مۇحاممەد پايعامبار كۇشەيگەن سوڭ ءوزىنىڭ جاقتاستارىمەن بىرگە مەككەگە جاساعان ەكىنشى ساپارىندا وسى تاس قۇدايلاردى قيراتقان.
فيلوسوف اسىلبەك ءمۋسيننىڭ ويىنشا، يسلامعا قارسى وپپوزيتسياشىل ۇعىم رەتىندە قالىپ قويعان «360 قۇدايعا» دەگەن نانىم-سەنىم بىرتىندەپ حاليفاتتىڭ شەتىنە قاراي ىسىرىلا باستاعان. بۇل سيناي تۇبەگىندە «360 قۇداي» يدەياسىنىڭ كوپ جىلدار بويى حالىققا ءوتىمدى بولعانى جونىندەگى دەرەكتەرمەن دايەكتەلەدى. كەيىن يسلامنىڭ بىرقۇدايلىق يدەيا- سىنا وپپوزيتسياشىل «360 قۇداي» يدەياسى حاليفات اۋقىمىنىڭ كەڭەيۋىنە بايلانىستى حورەزم دالاسى ارقىلى ماڭعىستاۋ ويپاتىنا قاراي ىعىسقان. كەيىن بۇعان جەرگىلىكتى سوپىلىق تاريقات پىرلەرى دە اۋليە رەتىندە قوسىلىپ، «362 اۋليەلى ماڭعىستاۋ» دەگەن اتاۋعا يە بولدى. بىراق 362 اۋليەنى تۇگەندەپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس، سانامالاپ شىققاندا ولاردىڭ ەسەبى قىرىقتان اسپايدى. بۇل سوناۋ مەككەدەن قۋىلعان، بىراق بىرقۇدايشىل يسلامعا مويىنسۇنباي، وپپوزيتسياشىل يدەيانىڭ ۋاقىتتىڭ اياۋسىز تەزىنە ءتۇسىپ، ابدەن السىرەگەن سارقىنشاعى سياقتى.
سوپىلاردىڭ «سايرامدا بار سانسىز باب، تۇركىستاندا تۇمەن باپ، ەڭ ۇلكەنى – ارىستان باب» دەپ سايرايتىن ءسوز تىركەستەرى دە تۇرلاۋسىز. ياسساۋي اتىن جامىلعان سوپىلىق تاريقات ءىلىمى بويىنشا، ارىستان باب ەسىمدى ساحابا مۇحاممەد پايعامبار بەرگەن ءبىر قۇرمانى قۇرتتاعان ءتىسىنىڭ قۋىسىنا سالىپ ساقتاپ، ءتورت عاسىردان كەيىن سايرام قالاسىندا تۋعان احمەت دەگەن بالاعا جەتكىزەدى. وسى ميسسيانى اياقتاعان سوڭ ارىستان باب ەجەلگى وتىرار قالاسىنىڭ ماڭىندا دۇنيە سالادى. وعان ارناپ سول جەردە كەسەنە تۇرعىزىلعان. ەرتەگىگە ۇقساس بۇل وقيعانى تاريحي شىندىق دەپ قاراستىرۋ بەكەر. سەبەبى قىرعىزستاننىڭ جالالاباد ايماعىندا ارىس- تان باب ەسىمدى ادامنىڭ دا كەسەنەسى بار. سوپىلىق تاريقات سيلسالاسىن (تاريقات باستاۋىندا بولعان پىرلەردىڭ كيەلى شىنجىرلى تىزبەگى) زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، ارىستان باب دەگەن – ادامنىڭ ەسىمى ەمەس، ول سوپىلىق تاريقاتتىڭ رۋحاني جازيراسىنىڭ باسشىسىنىڭ لاۋازىمدى اتاعى عانا. دەگەنمەن قوجا احمەت ياسساۋيگە قاتىستى اڭىزدىڭ بۇل باعىتى زەرتتەۋ ءۇشىن ماڭىزدى ەمەس. ماڭىزدىسى – قوجا احمەت ءياسساۋيدى مۇحاممەد پايعامبارمەن بايلانىستىرعان ارىستان بابتىڭ تەگى مەن ونىڭ ارەكەتىنە قاتىستى ماسەلە.
اڭىز بويىنشا، پايعامبار قۇرما جەپ وتىرعاندا ءبىر قۇرما اۋزىنان ءتۇسىپ كەتە بەرەدى. ول بۇل جاعدايعا ويلانىپ قالادى دا، اۋزىنان ءتۇسىپ قالا بەرەتىن قۇرمانى ارىستان بابقا بەرىپ، «شىعىستا بىرنەشە عاسىردان كەيىن ومىرگە كەلەتىن عۇلاماعا اپارىپ بەرۋدى» امانات ەتەدى. ارىستان باب قۇرمانى اۋىز قۋىسىنا سالىپ الىپ، بىرنەشە عاسىر ساپار شەگىپ ەل ارالايدى. اڭىزدا ايتىلاتىن بۇل وقيعا – قوجا احمەت ياسساۋي كورنەكتى وكىلى بولىپ تابىلاتىن ناقىشباند سوپىلىق اعىمىنىڭ يدەولوگيالىق تۇعىرناماسىنداعى ماڭىزدى ماسەلە. سەبەبى، لوگيكاعا سالساق، الگى قۇرماعا پايعامباردىڭ سىلەكەيى جۇققان، ول ارىستان بابتىڭ اۋزىنا تۇسكەن سوڭ، سونىڭ سىلەكەيىمەن تاعى دا شىلانعان. سول «قاسيەتتى» قۇرمانى كەيىن قوجا احمەت ياسساۋي جەپ قويعان سوڭ، وعان ەرەكشە قاسيەت داريدى. سوپىلىق تاريقاتتار ىلىمىندە «ەرەكشە جارالعان ادامنىڭ» قاسيەتى قان ارقىلى عانا ەمەس، ورگانيزمنەن بولىنگەن كەز كەلگەن سۇيىقتىق ارقىلى دا جۇعا بەرەدى. سوندىقتان سوپىلىق ىلىمدە پىرلەردىڭ اۋىزعا تۇكىرۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان، مۇريدتەر پىرلەردىڭ دارەت سۋىن نەمەسە اياعىن جۋعان سۋىن ءىشىپ قويادى، «پىرگە قول بەرۋ» ءراسىمى ء(پىردىڭ قولىن ءسۇيىپ، قول تەرىسىن جالاپ، ونىڭ قاسيەتىن جۇقتىرىپ الۋ) جانە ت.ب. بار. سول سياقتى مىنا اڭىزدا قوجا احمەت ياسساۋي مۇحاممەد پايعامباردان عانا ەمەس، ارىستان بابتان دا قاسيەت جۇقتىرىپ العان دەگەن سيلسالا شىنجىرىنىڭ تىزبەگى دايەكتەلىپ وتىر.
ال بۇل اڭىزداعى «سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ ءشيزمنىڭ قۇپيا ميسسياسىن ورىنداۋشى ەكەنىن» قالاي كورسەتۋگە بولادى؟ مىسالى، سوپىلىق سيلسالادا ارىستان باب قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ العاشقى ۇستازى سانالادى. ولاي بولسا، ارىستان باب دەگەن كىم؟ بۇل سۇراققا سوپىلىق سيلسالانى ۋاعىزداۋشىلار ەكى ءتۇرلى جاۋاپ بەرەدى. بىرەۋلەرى ارىستان بابتىڭ شىن ەسىمى – ۇلتى پارسى ساحابا سالمان فارسي دەسە، ەكىنشى پىكىر بويىنشا، ارىستان باب – ءتورتىنشى ءادىل حاليف ءاليدىڭ پارسى ايەلىنەن تۋعان بالاسى، مۇحاممەد يبن ءالي ءال-حانافيانىڭ ءدال ءوزى نەمەسە سونىڭ ۇرپاعى. مۇندا شىندىققا جاناساتىن ەشتەڭە جوق، سەبەبى اتى ءبىرىنشى اتالعان ادامنىڭ يراك جەرىندە مازارى بار جانە ول پايعامباردىڭ زامانداسى بولماعان، ال ءاليدىڭ ءۇشىنشى ۇلى مۇحاممەد ءال-حانافيا ءمادينادا جەرلەنگەن. سوندىقتان مۇنداعى سيلسالا سيپاتىندا قۇراس- تىرىلعان يدەولوگيانىڭ مازمۇندىق وزەگىنە عانا نازار سالعان ءجون. ياعني يدەولوگيالىق مازمۇننىڭ استارىنا كوز سالساق، ارىستان بابقا تەليتىن ەكى ادامنىڭ دا پارسىلارعا قاتىسى بار. بۇل شيزم- ءنىڭ دامۋىنا پارسى ۇلتشىلدىعىنىڭ اسەرى بولعانىنان جانە سوپىلىقتىق ءدىني يدەولوگيالىق ۇستىنى شيزممەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىنەن حابار بەرىپ تۇر.
ارىستان بابتى ءاليدىڭ ءۇشىنشى ۇلىنا تەڭەۋ دە بەكەر ەمەس. ءشيزمنىڭ مۇحاممەد پايعامباردان كەيىن حاليفاتتى باسقارۋعا قاتىستى ساياسي كوزقاراس قايشىلىعىنان تۋعانىن بۇعان دەيىن ايتتىق. سوندىقتان دا ءشيزمنىڭ «12 قاسيەتتى يمام» سيلسالاسىنىنىڭ شىنجىرلى تىزىمىندە پايعامباردىڭ تۋىسى ءارى كۇيەۋ بالاسى ءالي ءبىرىنشى تۇر. ەگەر احمەت ياسساۋيگە پايعامباردان قۇرما جەتكىزگەن ارىستان باب ءاليدىڭ ءۇشىنشى ۇلى مۇحاممەد ءال-حانافيا- نىڭ تاپ ءوزى نەمەسە سونىڭ ۇرپاعى دەپ ەسەپتەسەك، وندا سوپىلاردىڭ بۇل اڭىزى «مۇسىلمانداردى پايعامباردىڭ ۇرپاقتارى باسقارۋ كەرەك» دەگەن شيتەردىڭ ساياسي ۇستانىمىنا ءدوپ كەلەدى.
ءسۋفيزمنىڭ «اقيداسى»، ياعني ءدىني سەنىمى مەن قاسيەتتى تاساۋف ءمىناجاتىن نەگىزدەپ بەرگەن ۇلتى اراب مۋحيددين يبن ءارابيدى شيتتەر ءپىر تۇتادى جانە شيعالاردىڭ رۋحاني ورتالىعى كۋم قالاسىنداعى مەدرەسەلەر مەن ءدىني وقۋ ورتالىقتارىندا يبن ءارابيدىڭ ەڭبەكتەرىن ارنايى وقىتادى. سەبەبى ول شيزم دوكتريناسىنداعى تاساۋفف/يرفان ءمىناجاتىنىڭ ۇستانىمدارىن جۇيەلەپ بەردى. جالپى ورتا عاسىرلاردا يراك پەن يران جەرىندە تاساۋف پەن يرفان ءمىناجاتى قاتار دامىدى. سوندىقتان بولسا كەرەك، احمەت ياسساۋيگە بۇحاراداعى ءدارۋىش مەد- رەسەسىندە ءدارىس بەرگەن، ۇلتى پارسى ۇستاز يۋسۋپ حامادانيگە (يراننىڭ حامادان قالاسىندا تۋعان) شيتتەر دە قۇرمەتپەن قارايدى. بۇل سۋفيزم مەن شيزم ءىلىمىنىڭ ءوزارا تىعىز بايلانىسىن كورسەتىپ تۇر.
سوپىلىق تاريقاتتار ىلىمىندە ءماھدي يدەياسى ەرەكشە ورىن الادى. ءماھدي جونىندە قۇراندا ءبىر ءسوز جوق، ول حاديستەردى تاپسىرلەۋ كەزىندە پايدا بولعان ۇعىم. مۇسىلمان قاۋىمى اداسقان تۇستا تۋرا جولعا باعىتتاۋشى ءماھدي – سانى جاعىنان كوپ سۋننيتتەردەن ۇنەمى ءزابىر كورىپ كەلە جاتىرمىز دەپ قايعىراتىن شيتتەر ءۇشىن ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋشى كۇرەسكەر. «اقىرزامان الدىندا كوكتەن يسا تۇسكەندە جەتى قابات جەر استىنان شىعىپ، دادجالعا قارسى بىرگە سوعىساتىن ءماھدي» يدەياسى ءاليدىڭ ەكىنشى ۇلى حۋسەيننىڭ كەربالا شولىندەگى ولىمىنەن كەيىن شيتتىك ءدىني يدەولوگيانىڭ ماڭىزدى بولىگىنە اينالدى. شيتتەردىڭ ءبىر بولىگى ءماھدي دەپ حۋسەيندى تانيدى، ال جۇيەلەنگەن شيزمدەگى «قاسيەتتى 12 يمام» سيلسالاسىنىڭ شىنجىرلى تىزبەگىندەگى 12-ءشى «جاسىرىن» (جوعالىپ كەتكەن) يمامدى ءماھدي دەپ بىلەدى جانە ول «مۇحاممەد پايعامباردىڭ ۇرپاعىنان بولادى».
وزدەرىن سۋننيتتەر قاۋىمداستىعىنا جاتقىزاتىن سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ ءدىني يدەولوگياسىندا دا ءماھدي يدەياسى ەرەكشە ورىن العان. يسماتۋللا تاريقاتىنىڭ «تاقسىرلارى» مەن بەلسەندى مۇريدتەرى سوتتالار تۇستا «اقيقات» اتتى ەكى بولىمنەن تۇراتىن دەرەكتى فيلم تۇسىرگەن جۋرناليست مۇرات ەسجاننىڭ «مەن كورگەن يسماتۋللا» دەگەن ماقالاسىندا «زىكىرشى» سوپىلاردىڭ ءماھدي يدەياسى شيتەردىڭ تۇسىنىگىمەن بىردەي، تەك ونىڭ كەيبىر تۇسىن وزدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە سايكەستەندىرىپ تاپسىرلەيتىنىن» ايتادى. ءجۋرناليستىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاندىق سوپىلاردىڭ ءپىرى ءماھدي يدەياسىن ەكى ءبولىپ جۇيەلەگەن. «ادامزاتتىڭ كۇتكەن سۇيەنىشى، ازىرەتى ءمادى ء(ماھدي)» بولىمىندە «پايعامبار اۋلەتىنە جاتاتىن»، «بەتىندە قالى بار» (يسماتۋللانىڭ دا بەتىندە قالى بار) ءماھدي قازىرگى يران ەلىنىڭ شىعىسىنداعى حوراساندا پايدا بولاتىنى، «جۇمىسىن 1979 جىلى باستايتىنى» (وسى جىلى يراندا يسلام شيتتىك رەۆوليۋتسياسى بولدى) جونىندە قىزىقتى سيپاتتامالار بار. سونداي-اق «ءماھديدىڭ كومەكشىسى» بولادى، ول «شىعىس ەلىنەن شىعادى»، «ساقالى سيرەك»، «اياعىن سىلتىپ باساتىن»، ۇلتى «اراب ەمەس» ادام، «1991 جىلى اقيقات تاڭىنىڭ شاپاعى عانا كورىنەدى، ادامزاتتى قاپتاعان قاراڭعىلىق پەردەسى جىرتىلادى»، «2001 جىلى اقيقات تاڭى اتادى، ازىرەتى ءمادىنىڭ ءىلىمى قوعامعا كەڭىنەن تارايدى»، «2010 جىلى كوپتەگەن ەلگە جايىلادى». ونىڭ «كوپ زىكىر سالىپ، كوپ جىلايتىن»، قولىندا «كوك تۋى بار» «313 شاكىرتى بولادى»، «ءمادىنى قولدايدى»، ءبارى بىرىگىپ الىپ مەككەگە قاراي جۇرەدى، جولاي «يراكتاعى اۋليە-جاقسىلار»، «سيرياداعى قىرىق شىلتەن مەن پايعامبار اۋلەتتەرى ولارعا بارىپ قوسىلادى»، ت.س.س.
شيتتىك نانىمداعى ءماھدي يدەياسى ەرتە زامانداعى مۇسىلمان قاۋىمىنداعى ساياسي كوزقاراس قايشىلىعىنىڭ تاريحىن عانا ەمەس، بۇگىنگى ساياسي امبيتسياسى باسىم ەكى ەلدىڭ – شيتتىك يران مەن سالافيلىك ساۋد ارابياسىنىڭ تاياۋ شىعىس ايماعىنداعى تەكەتىرەسىن ۇنەمى ەسكە سالىپ وتىرادى. يراك پەن سيريا جەرىندەگى قانتوگىستىڭ ەكونوميكالىق مۇددەدەن كەيىنگى ەكىنشى سەبەبى – ءبىرى ەكىنشىسىنىڭ نانىم-سەنىمىنە توزبەيتىن ءدىني يدەولوگيالاردىڭ قاقتىعىسى. ال اۋىق-اۋىق جۇما ناماز كەزىندە شيتتەر سۋننيتتەردىڭ، سۋننيتتەر شيتتەردىڭ مەشىتىن ىشىندە قۇلشىلىق جاساپ جاتقان جۇزدەگەن ادامىمەن قوسا جارىپ جىبەرەتىن وقيعالارعا نانىم-سەنىم قايشىلىعىنان تۋىندايتىن وشپەندىلىك قانا سەبەپ. ارينە، قازاقستاندا جانە وڭتۇستىگىن وراپ جاتقان تۇركى رەسپۋبليكالارىندا شيتتەر جوق، بار بولسا، ولاردىڭ سانى تىم از. دەگەنمەن، جوعارىدا ايتىلعان جايتتاردى ەسەپكە الساق، ءشيزمنىڭ جاسىرىن («تاقىيا») يدەولوگياسىنىڭ قانات جايىپ بار جاتقانىن سەزە باستايمىز. بۇل ايماقتاعى ءدىني احۋالدى كۇردەلەندىرە بەرەدى. وسىنداي كەزەڭدە يسماتۋللا سياقتى سوپىلىق تاريقات پىرلەرى سول يدەولوگيانىڭ ماقساتتى مۇددەسىن اشىق ۋاعىزداعانى قاۋىپتىڭ بۇلتىن ءتىپتى قويۋلاتا تۇسەتىنى انىق.
الەم مۇسىلماندارى مەككە مەن ءمادينا قالالارىن ءدىننىڭ باستاۋى ءارى يسلامنىڭ قازىرگى ورتالىعى سانايدى. ءشيزمدى رەسمي ءدىني يدەولوگيا رەتىندە قابىلداعان يران يسلام رەسپۋبليكاسى ساۋد ارابياسىنىڭ وسى ارتىقشىلىعىن السىرەتكىسى كەلەدى. يمام حۋسەيننىڭ ولگەن كۇنىنە وراي ازا تۇتۋ، ءماھديدى كۇتۋ، ماھديگە قۇرمەتتى ورىن دايىنداپ قويۋ سياقتى راسىمدەر مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ وزەگىنە اينالدى. وسى جانە ساياسي باسقا سەبەپتەرگە قاتىستى قارسىلىعىن بىلدىرگەن ساۋد ارابياسىنىڭ بيلىگى يرانعا قاجىلىق كۆوتاسىن بەرمەي قويعان كەزدەرى دە بولدى. جالپى، سۋننيزم مەن شيزم اراسىنداعى قايشىلىق ءۇندىستاننان گيبرالتارعا دەيىنگى ايماقتاعى ەلدەردىڭ شەشىمىن تابا المايتىن كۇردەلى ساياسي پروبلەماسىنا اينالىپ وتىر.
سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ يدەولوگياسىندا يسلامدى ورتالىقسىزداندىرۋ باعىتى بارى دا جاسىرىن ەمەس. «بابتاردىڭ بابى – حوراساندا، سانسىز بابتار – ءۇندىستاندا، بابتار باسى – باب ارىسلان»، «تۇركىستاندا تۇمەن باب، سايرامداعى سانسىز باب، وتىرارداعى وتىز باب»، «ماڭعىستاۋدا ءپىر بەكەت، تۇركىستاندا قوجا احمەت»، «ارىستان بابقا تۇنە، قوجا احمەتتەن تىلە» سياقتى تىركەسىن قۇراستىرۋ ءۇشىن ايتا سالعان اقىنداردىڭ ولەڭ جولدارى دالەلى تۇگەل اقيقاتتاي حالىق نانىمىنا ءسىڭىسىپ كەتتى. مىسالى، بۇحارا ماڭىنداعى باھاۋيدين ناقىشباند (ناقىشباند سوپىلىق تاريقاتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى) كەسەنەسى ايماقتاعى مۇسىلمانداردىڭ قۇلدىق ۇرىپ، زيارات ەتەتىن كيەلى ورنىنا اينالدى، ال بۇحارا قالاسى حانافي مازحابىنا ىقپالداسقان سوپىلار ءۇشىن دە مەككە مەن ءمادينادان ءبىر كەم ەمەس. سوڭعى جىلدارى «تۇركىستان – ءيىسى مۇسىلماننىڭ رۋحاني ورتالىعى، سونداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە ءۇش رەت زيارات ەتۋ – ءبىر قاجىلىققا تەڭ» دەگەن كەسىمدى ءسوز ايتىلىپ ءجۇر. «ارابقۇل بولمايىق!» دەپ ءجيى ايتىلاتىن ۇراندى سوزدە دە ءدىني وشپەندىلىكتىڭ جەلى ەسەدى. وسىنداي تىم ۇشقارى يدەولوگيا، يسلام دىنىندەگى مەككە مەن قاعبانى كەرەكسىز ەتۋ باسقا ءدىني يدەولوگيا وكىلدەرىنىڭ، اسىرەسە ءسالافيزم ۋعىزشىلارىنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرىپ وتىر. ءتىپتى قازاق زيالى قاۋىمىندا بەدەلدى تۇلعانىڭ: «قۇدايعا سەرىك قوساتىن ياسساۋي كەسەنەسىن قيراتىپ، تىپ-تيپىل قىلىپ تاستاۋ كەرەك» دەگەن وشپەندى پىكىر ايتقانى بار.
بىردە مەن وسى ماسەلە بويىنشا اسىلبەك ءمۋسيننىڭ پىكىرىن سۇرادىم. ونىڭ ويىنشا، راديكال وي وزىنە قارسى راديكال پىكىر تۋعىزاتىنى زاڭدى قۇبىلىس، بۇل مۇسىلماندار اراسىنداعى ءوزارا وشپەندىلىكتى كۇشەيتە بەرەدى. شيزم مەن سۋننيزم اراسىنداعى قايشىلىق تىم تەرەڭدەپ كەتكەن. ازىرگە ونى يسلام قاۋىمداستىعى ديسكۋرسىندا شەشۋ مۇمكىن ەمەس، تاياۋ شىعىس پەن پارسى شىعاناعى ماڭىندا الەمنىڭ الپاۋىت ەلدەرىنىڭ مۇددەسى قايشىلاسىپ تۇر. ونىڭ ويىنشا، ورتالىق ازيانىڭ پوستسوۆەتتىك رەسپۋبليكالارىندا نەمەسە جەكە-دارا قازاقستان اۋماعىندا ءدىني يدەولوگيالار كيكىلجىڭىنىڭ قاقتىعىسقا اپاراتىن قاۋپىن سەيىلتۋگە بولادى. ءبىرىنشى كەزەكتە سوپىلىق تاريقاتتار كۋلت جاساپ وتىرعان عيماراتتار مەن تۇلعالاردى تۇمشالاپ تاستاعان ميفتەردى عىلىمي زەرتتەۋ جاساۋ ارقىلى ەزوتەريكالىق تۇسىنىكتەن ارىلتۋ كەرەك. مىسالى، احمەت ءياسساۋيدىڭ «ديۋاني حيكمەتىن» ءدىن فيلوسوفياسى رەتىندە ەمەس، پوەزيالىق شىعارما دەپ قاراستىرعان ءجون. ال اقىن تۇلعاسىن ميفتەندىرۋدىڭ ءتىپتى ءجونى جوق. «ديۋاني حيكمەتتى» دە، قوجا احمەت ياسساۋيگە ءامىر تەمىر سالىپ بەرگەن الىپ كەشەندى كەسەنەنىڭ دە قۇندىلىعىن ادامزات مادەنيەتىنىڭ ەرتە زاماننان جەتكەن ەسكەرتكىشى رەتىندە قاراس- تىرعان ءجون. ودان وزگە فەنومەن ىزدەۋگە عىلىمي نەگىزدەمە جوق. كەسەنەنى ساۋلەت ونەرىنىڭ جەتىستىگى رەتىندە قاراستىرا وتىرىپ، ءامىر تەمىر پاتشالىعىنىڭ سولتۇستىگىندەگى دالا حالقىنا وتىرىقشىلىق ءومىردى دارىپتەۋگە تىرىسقانىن نەمەسە الىپ عيماراتتى تەرىسكەيدەن ۇنەمى شاپقىنشىلىق جاساي بەرەتىن كوشپەندىلەرگە سەس كورسەتۋ ءۇشىن سالعانىن دا ۇمىت قالدىرۋعا بولمايدى. سوندا عانا احمەت ياسساۋي تۇلعاسى مەن وعان ارناپ سالىنعان كەسەنەنىڭ شىنايى قۇندىلىعى اشىلادى.
اسىلبەك ءمۋسيننىڭ ويىنشا، قيالدان تۋعان ءميفتى نەمەسە بەلگىلى ءبىر تۇلعانى تىم اسىرا دارىپتەۋ نەگىزىندە يدەولوگيا جاساۋدىڭ ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايدى. العاشقىدا «قۇدايدان باسقا قۇداي جوق» پرينتسيپىنە نەگىزدەلگەن يسلام دىنىندەگى كەرتارتپا پروتسەسس مۇحاممەد پايعامباردىڭ قازاسىنان كە-ءيىن-اق باستالعان، ءتۇرلى مۇددە كوزدەگەن ءدىنپازدار حاديستەر مەن سۇننەتتى ويلاپ تاپتى، قۇراندى ءوز مۇددەسىنىڭ ىڭعايىنا سالىپ تاپسىرلەدى، سونىسىن قاۋىمعا ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەتيكەتى رەتىندە ۇسىندى. سونىڭ كەسىرىنەن ءدىن اتىن جامىلعان ساياسي يدەولوگيالار قانات جايدى. ال ءدىن – قۇداي مەن قۇران سول يدەولوگيالاردىڭ كەپىلىندە قالدى. سوندىقتان دا ءدىندى يدەولوگيالاردىڭ شىرماۋىنان بوساتىپ، ازات ەتۋ كەرەك. فيلوسوفتىڭ پىكىرىنشە، مۇحاممەدتىڭ پايعامبارلىق ميسسياسى ونىڭ قازاسىمەن بىرگە اياقتالعان. ال ونىڭ كۇيبەڭ تىرشىلىگىن، ادەتى مەن مىنەزىن دارىپتەپ، ۇلگى تۇتۋ يسلامنىڭ باستى ءپرينتسيپىن بۇزادى، بۇل قۇدايعا سەرىك قوسقانمەن تەڭ. ادامزات ءۇشىن كيەلى ءبىر عانا ۇعىم سۋبستانتسياسى بولۋى ءتيىس، ول – قۇداي. قۇداي مەن ادامنىڭ اراسىن جالعاۋشى نۇسقاۋلىق كىتاپتار بار. ءدىن ءاربىر ادامنىڭ ءينتيمدى ماسەلەسى ەكەنى دە ماڭىزدى. توپ بولىپ، قاۋىمدىق سيپاتتا نانىم-سەنىم ءراسىمىن جاساۋ قۇدايدىڭ ءاربىر ادامعا جەكەلەپ بەرگەن بوستاندىعىن تارك ەتەدى. ساياسي مۇددەنى كوزدەگەن يدەولوگتار ءدىننىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن وزدەرىنىڭ ىڭعايىنا ۇنەمى بۇرىپ وتىردى. سوندىقتان ءاربىر ادامنىڭ رۋحاني ينديۆيدتىك بولمىسىن ساقتاۋ جانە ونى قورعاۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە يسلامداعى قاجىلىق، جيھاد، ناماز سياقتى يمانعا قاتىستى ۇعىمدارعا تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە ساياسي كونيۋنكتۋرا جاعدايىندا جابىسقان كوللەكتيۆتىك سيپاتىنان اجىراتۋ كەرەك.
ءدىندى شەتىن ءدىني يدەولوگيالاردان اجىراتىپ الۋ جونىندەگى اسىلبەك ءمۋسيننىڭ دەزينتەگراتسيالىق جوباسى ءبىر قاراعاندا اقىلعا سىيىمدى بولىپ كورىنەدى. حريستيان دىنىندە مۇنداي رەفورمانى پروتەستانتيزمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى مارتين ليۋتەر ءحVى عاسىردا جاساعان. سونىڭ ناتيجەسىندە حريستيان الەمىندە ءدىني يدەولوگيالار مەملەكەتتەردىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنان الشاقتادى. بىراق يسلامدى، سودان تارامداعان ءدىني يدەولوگيالاردى مۇنداي فورماتتا رەفورمالاۋعا مۇمكىندىك جوق، سەبەبى يسلام الەمىندە ريم پاپاسى سياقتى ءدىني قۇرىلىمدىق جۇيەنىڭ باسشىسىن مويىنداۋ ءداستۇرى مۇحاممەد پايعامباردىڭ قازاسىنان كەيىن بۇزىلدى. سونداي-اق يسلامي اعىمداردىڭ حاليفات بيلىگىنە تالاسۋ كەزىندە تۋىنداعانىن دا ەسكەرگەن ءجون. يسلام نانىم-سەنىمىنىڭ مىڭ-سان ءدىني يدەولوگيالارعا بولشەكتەنىپ، ارتاراپتالعانى سونشالىقتى، رەفورمالاۋ تەتىگىنىڭ قايدا ەكەنىن انىقتاۋ مۇمكىن بولماي تۇر. سوندىقتان دا قازاقستانداعى ءدىني احۋالدىڭ جاي-كۇيىن، ەكپىندى باعىتى مەن كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتىپ وتىرۋدان باسقا امال قالمادى.
تۇراربەك قۇسايىنوۆ
"دەموس" قب توراعاسى
اۆتوردىڭ پىكىرى رەداكتسيا كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى.
