Qazaqstanda sáláfılik ıdeologııalyq aǵymdardyń sopylardan basymdyǵynyń keıbir ereksheligine toqtala keteıik. Arab tilindegi «sáláf» sózi «aldyńǵy ótkender, burynǵylar» degen maǵyna beredi. Sáláfızm – alǵashqy musylman qaýymynyń zamanyn «altyn dáýir» sanap, soǵan negizdelgen qoǵamdyq qatynastar qurýdy kózdeıtin HII ǵasyrdyń basynda paıda bolǵan ıdeologııalyq aǵym, sáláfıtter osy joldy «taza din» dep sanaıdy. Sáláfızm ıdeologııasy ózge dinı mazhab- tardy, sopylyq tarıqattardy moıyndamaıdy. Qazir sáláfızm Saýd Arabııasynyń resmı dini ári saıası-ıdeologııalyq doktrınasy sanalady.
Saýd Arabııasy koroldigi ataýymen qurylǵan memlekettiń ıslam dininiń tarıhı bastaýyna sebepshi bolǵan Mádına, Mekke sııaqty qalalardy qamtýy sáláfızm ıdeologııasyna artyqshylyq berip tur. Musylmannyń bes paryzynyń biri – qajylyqtyń Saýd Arabııasy belgilegen tártippen ótkizilýi osy sanatqa jatady.
Sondyqtan Qazaqstandaǵy sáláfılik aǵym ıdeologııasynyń taralýynyń bir baǵyty qajylyq arqyly júzege asyp jatqanyn aıta ketken jón. Muny Qazaqstan men Saýd Arabııasynyń ózara mádenı baılanysy dep te qarastyrýǵa bolady. Budan basqa eki eldiń ınvestıııa, saýda salasynda jáne basqa da ekonomıkalyq baılanysy bar.
Halyqaralyq deńgeıdegi jylyshyraıly qarym-qatynas resmı Astananyń sáláfılik ıdeologııaǵa qarsy naqty ári qatań pozıııa ustanýyna qolbaılaý bolyp turǵan sııaqty. Mysaly, Qazaqstan sottary «Hızbýt-Tahrır», «Tablıǵı jamaǵat» sııaqty keıbir uıymdardyń qyzmetine tyıym saldy. Biraq, bul uıymdardyń el aýmaǵynda adamzatqa qarsy qylmys jasaǵany jóninde naqty fakti joq. Esesine Aqtóbede qarýly «jıhad» jasaǵan toptyń nemese Sırııaǵa «halıfat» qurý úshin soǵysqa attanǵan júzdegen qazaqstandyqtyń sáláfızmniń radıkal ıdeologııasymen ýlanǵanyn jurttyń bári biledi. Qazaqstan bıligi tek Atyraýda jarylys uıymdastyrǵan «Halıfat sarbazdary» sııaqty sáláfızm ıdeologııasyn negizge alyp qurylǵan jekelegen uıymdarǵa ǵana úkim shyǵardy. Osyndaı oqıǵalardy saraptaı kele, resmı Nur-Sultannyń sáláfızm ıdeologııasyna qarsy naqty qadamdarǵa bara almaýynyń sebebin Saýd Arabııasymen aradaǵy qarym-qatynasty buzǵysy kelmeýimen ǵana túsindirýge bolady.
Árıne, syrttaı araǵanda, dinı ekstremızm men terrorızmge qarsy kúreste Saýd Arabııasy men Qazaqstan ózara áriptestik tanytyp otyr- ǵandaı kórinedi. Onyń mysaly retinde Saýd Arabııasy sol elde jasyrynyp júrgen Abdýhalıl Abdýjabbarov («sheıh Halıl»), Dilmurat Mahamatov (Abý Mýhammad), Nazratýlla Abdýlkadırov (Abý Marıam) sııaqty destrýktıvti ýaǵyzshylardy Qazaqstannyń ótinishimen qamaýǵa alyp, keıbirin ekstradıııa jasap úlgerdi. Bul aqylǵa syıymsyz bolyp kórinýi múmkin. Aıtalyq, Abdýhalıl Abdýjabbarov sáláfızmniń sýrýrıtter tarmaǵynyń ýaǵyzshysy boldy. Al sýrýrıtter Saýd Arabııasynyń AQSh-pen áskerı áriptestigine qarsy qurylǵan dinı-saıası aǵym ekeni, olar kez kelgen «kápir» elmen baılanys jasaýdy kúná sanaıtyny belgili. Sondyqtan sýrýrıtter 1991 jyldan (Parsy shyǵanaǵyndaǵy daǵdarysqa oraı AQSh sol jyly Saýd Arabııasymen áskerı kómek berý jóninde kelisim jasady) beri Saýdııa Koroldiginiń opponentteri sanalady. Osy turǵydan alǵanda, Saýd Arabııasynyń Qazaqstanda musylmandardyń radıkaldanýyna sebepshi bolǵan ýaǵyzshy Abdýhalıl Abdýjabbarovty ustap berýi zańdy qubylys. Al Saýd Arabııasy men AQSh-tyń áskerı áriptestigin «musylman áleminiń qaýipsizdiginiń kepili» turǵysynan tápsirlep, Saýdııa koroline qıyn kezeńde qoldaý bildirgen dinı ıdeologtardyń kózqarasyn qoldaǵandar «mathalıtter» dep atalady. Joǵaryda aty atalǵan Dilmurat Mahamatov pen Nazratýlla Abdýlkadırov sáláfızmniń osy baǵytynyń ókilderi bolatyn. Olaı bolsa, «Saýd Arabııasy bıligi sol eldi panalap júrgen qazaqstandyq madhalıtterdi shetinen nege ustap berip jatyr?» degen túsinbestik týyndaýy múmkin.
Taıaý Shyǵys pen Arab túbegindegi, Parsy shyǵanaǵy mańyndaǵy saıası proeske kóz júgirtsek, sońǵy jyldary ekonomıkasy munaı-gaz óndirisine táýeldi elderdiń Eýropa men AQSh-qa qatysty saıasatynda eleýli ózgeris baıqalady. Ásirese, dınastııalyq qaýymdasý tásilimen basqarylatyn Saýd Arabııasy bıliginiń ishinde qaıshylyq bar. Koroldikte joǵarǵy laýazymdy qyzmet atqaratyn hanzadalardyń birsypyrasy batys elderimen, ásirese AQSh-pen qarym-qatynasqa synı turǵyda qaraıtyn sııaqty. Saýd Arabııasynyń Stambýldaǵy konsýldyǵynda osy jyldyń qazan aıynda amerıkalyq Washington Post basylymynyń ulty arab jýrnalısi Jamal Hashoggıdiń aıýandyqpen óltirilýi beker emes. Jýrnalıstiń ólimine qatysty tergeý Saýd Arabııasy bıligindegi joǵary laýazymdy adamdardyń osy qylmysqa tikeleı qatystylyǵyn kórsetti. Al keıbir sarapshylar Saýd Arabııasy men aımaqtaǵy basqa da memleketterde mathalıtter jeńilis taýyp, sáláfızmniń sýrýrıttik dinı-saıası ıdeologııasy keńinen qanat jaıyp, memleketterdiń halyqaralyq saıasattaǵy ustanymyna qatty áser ete bastaǵanyn aıtady.
Saýd Arabııasyn panalap barǵan sáláfızmniń qazaqstandyq mathalıt ýaǵyzshylarynyń shetinen qamaýǵa alynyp jatýynyń basqa da sebebi bar. Ideologııasynyń túpki tiregi sáláfılik bolǵanymen, qazaqstandyq mathalıtter men sýrýrıtterdiń arasyndaǵy qaıshylyq burynnan ýshyqqan. Saıası ustanymy mathalıtterdiki sııaqty «baısaldy» bolmasa da, Qazaqstanda sýrýrıtterdiń yqpaldy ekeni baıqalady. Olardyń qadaǵalaýyndaǵy «Asyl arna» dinı-tanymdyq telearnasy emin-erkin habar taratyp jatyr, qajylyq, kishi qajylyq sııaqty dinı rásimdi óteýge alyp baratyn týrıstik kompanııalarǵa da yqpaly bar, dinı-tanymdyq ádebıet shyǵaratyn qorlar quryp alǵan, ulttyq salt-dástúr men rýhanııat taqyrybyn jeleýletip ártúrli semınarlarda jasyryn ýaǵyzyn emin-erkin júrgizedi jáne t.b. Al mathalıtterdiń Dilmurat Mahamatov, Nazratýlla Abdýlkadırov, Toırjan Ibragımov, Oktam Zaýyrbekov sııaqty kósemderi áleýmettik jelidegi nemese jasyryn qujyralarda shekteýli múmkindikti paıdalanyp qana jalǵyzilikti ýaǵyz júrgizip keldi. Mundaı kezde aty da, zaty da sáláfı bolǵanymen, «eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syımaıtyny» belgili. Sondyqtan sýrýrıtter ózderiniń qazaq qoǵamy ishindegi ústemdigi men yqpalyn paıdalanyp, bılikti mathalıtterge aıdap salyp otyrǵanyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.
Sáláfızm ıdeologtarynyń yqpalymen namazǵa jyǵylyp, dinge bet burǵan, keıin «quranshylar» degen aǵymnyń lıderi sanalǵan fılosof Asylbek Mýsın 2005 jyldardyń basynda-aq Qazaqstan syrtqy kúshterdiń ekpindi saıasatynyń shyrmaýynda qalǵanyn, shyrmap, matap tastaý dinı-saıası ıdeologııalar arqyly júrgizilip jatqanyn aıtqan bolatyn. Ol kózge uryp turǵan negizgi tórt baǵytty anyqtap berdi: Saýd Arabııasy, Iran, Túrkııa jáne Qytaı.
Onyń oıynsha, alǵashqy úsh eldiń saıası maqsatty kózdeıtin dinı ıdeologııasy qazaq topyraǵyna tamyr tartyp, ábden kúsheıip alǵan, tipti QMDB solardyń korporatıvtik odaǵyna aınaldy. Qazaq jerindegi Shyńǵyshandy dáripteý arqyly júrip jatqan táńirshildik ıdeıasynyń qaıtadan túleý proesi – álgi úsh elden tarap jatqan ıdeologııalyq ıntervenııaǵa qarsylyq, buǵan birinshi kezekte Qytaı múddeli. Kezinde Shyńǵyshandy talmaı nasıhattap júrgen fılosof Nurlan Ámirequlov pen Asylbek Mýsın arnaıy kezdesip, táńirshildiktiń ejelden býddızmmen baılanysy baryn, qazir bul dinı ıdeologııany Qytaı aımaqtaǵy elderge baǵyttalǵan rýhanı ekspansııa retinde paıdalanyp jatqanyn qolmen qoıǵandaı etip dáleldep aıtyp bergen. Alǵashqyda dáleldi bul pikirdi qabyl alǵan N. Ámirequlov Asylbek Mýsın qaıtys bolǵan soń táńirshildikti nasıhattaýdy qaıta kúsheıtip, Shyńǵyshandy qazaq ultyn qurýshy tulǵa retinde dáriptep jatyr.
Dinı ıdeologııalar qaıshylyǵy Qazaqstandy syrtqy kúshterdiń saıası kúsh synasý alańyna aınaldyryp jiberdi. Tipti Saýd Arabııasynyń resmı dini sanalatyn sáláfızmniń óz ishinde paıda bolǵan sýrýrıtter men mathalıtterdiń teketiresi Qazaqstannyń saıası arenasynda kórinis berýi tańǵalarlyq jaǵdaı. Eger sáláfızmniń belsendi ýaǵyzshylarynyń atyn atap, túsin tústesek, onda olardyń bári ulty ózbek Qazaqstan azamattary (dindarlar arasynda Daryn Mubarov ózbektengen qazaq, al Toırjan Ibragımov ózbektengen tájik degen pikir aıtylady) ekenin ári eldiń ońtústiginen (OQO – qazirgi Túrkistan oblysy jáne Jambyl oblysy) shyqqanyn bilemiz. Mundaǵy paradoks ýaǵyzshylardyń ulty ózbek bolǵanynda emes, ońtústikte týyp-ósken bir mentalıtetti adamdardyń sýrýrıt jáne mathalıt bolyp ekige jarylyp, sáláfızm aıasynda ózara aıaýsyz ıdeologııalyq kúres júrgizip jatqanynda. Bul Qazaqstandaǵy dinı-saıası ıdeologııanyń kópqyrly sıpatyn ǵana emes, ábden ýshyqqan rýhanı daǵdarysyn aıshyqtaıdy.
Dinı-saıası ıdeologııasynyń negizgi platformasy shıızmge baryp tireletin sopylyq tarıqattar da Qazaqstandy ózara esep aıyrysý alańyna aınaldyryp aldy. Túrkııalyq kúrd Saıd Nýrsıdiń ilimi boıynsha qurylǵan «nurshylar» tarıqatynyń yqpaly Qazaqstanda 90-jyldardyń basynda-aq kúsheıe bastaǵan. Keıde olardy «gúlenshiler» (Fethýlah Gúlen esimimen baılanysty, ol qazir AQSh-ta emıgraııada júr) dep te aıtady. «Gúlenshi-nurshylar» Qazaqstanda túrik-qazaq oqý oryndarymen qatar, dinı aǵartý medreselerin de kóptep ashyp, úmit kúttiretin qazaq múrıdterge arnaıy stıpendııa berip, Mysyrdaǵy ál-Azhar ýnıversıtetinde oqytyp ákeldi. Qazir olardyń kóbi meshitterde ımamdyq etedi, keıbiri dintanýshy retinde memlekettik qurylymdarda qyzmette, bas múftıdiń orynbasary laýazymyna deıin kóterilgen «nurshylar» bar. Munyń bári Atatúrik qalyptastyrǵan Túrkııa Respýblıkasynyń zaıyrlylyq prınıpterin qorǵaý úshin árkez áskerı tóńkeris arqyly dinı ıdeologııa shyrmaýyna tejeý salyp otyrǵan generaldar men admıraldardyń bılikti azamattyq sektorǵa (Ózal – Demırel – Erdoǵan) bergen soń etek alǵan jaǵdaıdan keıingi proess.
Bertinde saıasatyn kúrt ózgertken Túrkııa basshysy Erdoǵan men «gúlenshilerdiń» arasy ýshyqty. Elde «gúlenshilerdi» jappaı qýdalaý bastaldy. Túrkııa basshysy oqý-aǵartý jumysymen shetelde júrgen Fethýlah Gúlenniń jaqtastaryn ustap berip, «gúlenshilerdiń» qatysy bar oqý oryndaryn jabý jóninde ózge memleketterge resmı ótinish jasaǵan. Ortalyq Azııanyń keıbir memleketteri Erdoǵannyń bul ótinishin quptady. Al Qazaqstan qazaq-túrik ýnıversıtetteri men lıeıleriniń áldeqashan respýblıkanyń bilim berý júıesiniń quramdas bóligine aınalǵanyn, olardyń «gúlenshilermen» baılanysy joǵyn málimdep, Erdoǵannyń qaharynan arashalyp qaldy. Oqıǵalar tizbeginen kórip otyrǵanymyzdaı, Túrkııanyń ishki saıasatyna qatysty másele qazaq qoǵamyna da áser berip, birshama ýaqyt dúrbeleń týǵyzyp baryp basyldy. Bul jaǵdaı Qazaqstanǵa syrttan kelip jatqan dinı ıdeologııalarǵa saqtyqpen qaraýǵa, olardyń shyrmaýyna oratylyp qalmaýǵa úıretýi tıis.
Bylaıǵy jurtqa «zikirshiler» degen atpen belgili bolǵan Ismatýlla tarıqatynyń (Qazaqstandaǵy dinı ahýaldy retteý maqsatynda qurylǵan jobanyń) da ulttyq dep aıtýǵa kelmeıtin jaǵy bar. Islamdaǵy sopylyqtyń shıızmmen baılanysy jóninde tarıqattar ıdeologııasynyń qatparyn arshyǵan kezde-aq belgili bolǵan. Al shıızm o basta Arab túbeginde qalyptasyp, keıin qanatyn keńge jaıǵan musylman halıfatyn (teokratııa- lyq memleketti) basqarýǵa qatysty saıası ıdeologııalyq kózqaras qaıshylyǵynan týyndaǵan aǵym. Shııttik kózqarastaǵylar «Paıǵambardyń qasıetin qany arqyly boıyna sińirgen urpaqtary ǵana halıfatty basqarý quqyǵyna ıe» degen ustanymda boldy. Osy saıası kózqaras qaıshylyǵy qarýly qaqtyǵysqa ulasyp, shııtter halıfat bıleýshisiniń murageri sanap júrgen Hýseındi (Paıǵambardyń jıeni, Álıdiń uly) sýnnıtter áskeri Kerbala shólindegi soǵysta óltirdi. Osy kezeńde fatımıtter (Paıǵambardyń qyzy, Hasan men Hýseınniń anasy Fatıma esimimen qurylǵan oppozıııalyq qozǵalys) dep atalatyn qozǵalystyń paıda bolýy halıfattaǵy saıası daǵdarystyń ábden kúsheıgenin bildirse kerek.
Jalpy, saıası bılikke talasqan kezde ústem shyqqan toptyń óziniń qarsylasyn barynsha tuqyr-týy burynnan bar ádis. Keıde bul ádis aıaýsyz repressııaǵa ulasady. Ideıaǵa berik, biraq qysymǵa shydaı almaǵandar jigeri men amaly taýsylǵanda qýlyǵy pen sumdyǵy aralasyp jatatyn jasyryn kúres tásiline kóshetini belgili. Munyń keıbir mysalyna juma namaz oqyp jatqan kezde shııtterdiń nemese sýnnıtterdiń meshitinde bomba jaryp, talaı adamdy opatqa ushyratqan jankeshtilerdiń terrorlyq áreketin qosýǵa bolady.
Dinı ıdeologııalyq kózqaras qaıshylyǵyna qatysty kúrestiń beıbit tásili – qarsylastyń keıpine kirip alyp, qaterden saqtaný. Bul ádis-aıla «taqyıa» dep atalady. Talaı ǵasyr boıy qatty qysymǵa ushyraǵan shııtter amaly taýsylǵanda osyndaı tásilge júgindi. Bul ádis bylaısha tápsirlenetin: eger jaýdyń ortasynda qalyp ketseń, ózińniń shynaıy dinı nanymyńdy jasyryp qalýǵa, tipti ómirińe qater tónip jatsa, jaý ıdeologııanyń ýaǵyzshysynyń keıpin tanytýǵa bolady. Orta ǵasyrlarda Taıaý Shyǵys pen Parsy shyǵanaǵy mańyndaǵy shıızm ıdeologııasyna berilgen keıbir taıpalar «taqyıa» ádisine salyp, ózderin sýnnıttershe kórsete bildi.
Zertteýshilerdiń pikirinshe, bertin kele «taqyıa» qaterden qorǵanýdyń ádis sheńberinen shyǵyp, shııtterdiń sýnnıtterge qarsy ıdeologııalyq jasyryn kúresiniń taktıkasyna aınaldy. Sopylyq tarıqat pirleriniń túgelge jýyǵy ózderin sýnnıtter qaýymdastyǵyna jatqyzatyny, mazhabtardy mo- ıyndaıtyny saıası kúres konıýnktýrasynan basqa eshteńe emes degen pikir de bar.
Dindi (Qudaı men Quran) fılosofııa arqyly, al dinı sıpatty ıdeologııalardy (sýnnızm, shıızm, mazhabtar, tarıqattar, táńirshildik jáne t.b.) saıasattaný ilimi arqyly taný konepııasyn usynǵan Asylbek Mýsın «sopylardyń Mahdı ıdeıasyn tym áserlilendirip jetkizýi jáne ǵajaıypqa bergisiz ezoterıkalyq túsinikterdi hrıstıan dinimen, keıde tipti ıýdaızmmen qabystyra otyryp kórsetýi sýnnızmdi ishinen iritý úshin jasalyp jatqan ıdeologııalyq dıversııa» degen bolatyn. Ol óz pikirin dáleldeý ishin sopylyq tarıqattardyń otany sanalatyn Buhara qalasyna jýrnalısterden quralǵan ekspedıııa jiberip, jınaqtalǵan materıaldardyń negizinde «Iadovıtyı týman sýfızma-1», «Iadovıtyı týman sýfızma-2» degen atpen eki vıdeo jasady, Ismattýla Ábdiǵappar bastaǵan qazaqstandyq sopylardyń Iranǵa baryp, bedeldi aıatollalarmen qupııa keńesip qaıtqany jónindegi jazbany jarııalady.
Fılosoftyń oıynsha, kezinde adamzat damýynyń lokomotıvi bolǵan ıslam álemi elderiniń quldyraýyna bılik úshin talasyp, musylmandardy ekige jarǵan sýnnıtter men shııtter ǵana emes, sopylyq tarıqattar da kináli. Sebebi shıızmniń qupııa mıssııasyn júzege asyrmaq bolyp júrgen sopylyq tarıqat pirleri adamzat damýyna asa qajet raıonalızmdi túbegeıli teristep, ǵylym men bilimniń tamyryna balta shapty, halyqtyń monoteıstik ımanyn qııalı ertegilerimen buzdy, qoǵamda mıftik sana qalyptastyryp júr.
Horezm aımaǵynda paıda bolǵan sopylyq tarıqattardyń ańyz-ápsanalarynyń ózegine aınalǵan Shaqpaq ata, Shopan ata, Qoshqar ata, Qańǵa baba, Kentti baba, Asar supy jáne sol sııaqty kıeli ataýlarǵa qatysty mynadaı boljam bar: «Horezmniń boıyndaǵy, Mańǵystaýdyń oıyndaǵy 360 áýlıe» – jahılııa (ıslamǵa deıingi dáýirdi musylmandar osylaı ataıdy) zamanyndaǵy Arab túbegi taıpalarynyń Mekkedegi tas qudaılarǵa degen nanym-seniminiń jańǵyryǵy. Islam tarıhynda kóshpeli arab taıpalary Mekkege jyl saıyn kelip (muny olar qajylyq dep ataǵan), ózderi aǵash pen tastan qashap, janýarlarǵa uqsatyp jasap qoıǵan «360 qudaıǵa» tabynatyny aıtylady. Qysymǵa shydamaı Medınege qonys aýdarǵan Muhammed paıǵambar kúsheıgen soń óziniń jaqtastarymen birge Mekkege jasaǵan ekinshi saparynda osy tas qudaılardy qıratqan.
Fılosof Asylbek Mýsınniń oıynsha, ıslamǵa qarsy oppozıııashyl uǵym retinde qalyp qoıǵan «360 qudaıǵa» degen nanym-senim birtindep halıfattyń shetine qaraı ysyryla bastaǵan. Bul Sınaı túbeginde «360 qudaı» ıdeıasynyń kóp jyldar boıy halyqqa ótimdi bolǵany jónindegi derektermen dáıekteledi. Keıin ıslamnyń birqudaılyq ıdeıa- syna oppozıııashyl «360 qudaı» ıdeıasy halıfat aýqymynyń keńeıýine baılanysty Horezm dalasy arqyly Mańǵystaý oıpatyna qaraı yǵysqan. Keıin buǵan jergilikti sopylyq tarıqat pirleri de áýlıe retinde qosylyp, «362 áýlıeli Mańǵystaý» degen ataýǵa ıe boldy. Biraq 362 áýlıeni túgendep shyǵý múmkin emes, sanamalap shyqqanda olardyń esebi qyryqtan aspaıdy. Bul sonaý Mekkeden qýylǵan, biraq birqudaıshyl ıslamǵa moıynsunbaı, oppozıııashyl ıdeıanyń ýaqyttyń aıaýsyz tezine túsip, ábden álsiregen sarqynshaǵy sııaqty.
Sopylardyń «Saıramda bar sansyz bab, Túrkistanda túmen bap, eń úlkeni – Arystan bab» dep saıraıtyn sóz tirkesteri de turlaýsyz. Iassaýı atyn jamylǵan sopylyq tarıqat ilimi boıynsha, Arystan bab esimdi sahaba Muhammed paıǵambar bergen bir qurmany qurttaǵan tisiniń qýysyna salyp saqtap, tórt ǵasyrdan keıin Saıram qalasynda týǵan Ahmet degen balaǵa jetkizedi. Osy mıssııany aıaqtaǵan soń Arystan bab ejelgi Otyrar qalasynyń mańynda dúnıe salady. Oǵan arnap sol jerde kesene turǵyzylǵan. Ertegige uqsas bul oqıǵany tarıhı shyndyq dep qarastyrý beker. Sebebi Qyrǵyzstannyń Jalalabad aımaǵynda Arys- tan bab esimdi adamnyń da kesenesi bar. Sopylyq tarıqat sılsalasyn (tarıqat bastaýynda bolǵan pirlerdiń kıeli shynjyrly tizbegi) zertteýshilerdiń pikirinshe, Arystan bab degen – adamnyń esimi emes, ol sopylyq tarıqattyń rýhanı jazırasynyń basshysynyń laýazymdy ataǵy ǵana. Degenmen Qoja Ahmet Iassaýıge qatysty ańyzdyń bul baǵyty zertteý úshin mańyzdy emes. Mańyzdysy – Qoja Ahmet Iassaýıdi Muhammed paıǵambarmen baılanystyrǵan Arystan babtyń tegi men onyń áreketine qatysty másele.
Ańyz boıynsha, Paıǵambar qurma jep otyrǵanda bir qurma aýzynan túsip kete beredi. Ol bul jaǵdaıǵa oılanyp qalady da, aýzynan túsip qala beretin qurmany Arystan babqa berip, «shyǵysta birneshe ǵasyrdan keıin ómirge keletin ǵulamaǵa aparyp berýdi» amanat etedi. Arystan bab qurmany aýyz qýysyna salyp alyp, birneshe ǵasyr sapar shegip el aralaıdy. Ańyzda aıtylatyn bul oqıǵa – Qoja Ahmet Iassaýı kórnekti ókili bolyp tabylatyn naqyshband sopylyq aǵymynyń ıdeologııalyq tuǵyrnamasyndaǵy mańyzdy másele. Sebebi, logıkaǵa salsaq, álgi qurmaǵa Paıǵambardyń silekeıi juqqan, ol Arystan babtyń aýzyna túsken soń, sonyń silekeıimen taǵy da shylanǵan. Sol «qasıetti» qurmany keıin Qoja Ahmet Iassaýı jep qoıǵan soń, oǵan erekshe qasıet darıdy. Sopylyq tarıqattar iliminde «erekshe jaralǵan adamnyń» qasıeti qan arqyly ǵana emes, organızmnen bólingen kez kelgen suıyqtyq arqyly da juǵa beredi. Sondyqtan sopylyq ilimde pirlerdiń aýyzǵa túkirý dástúri qalyptasqan, múrıdter pirlerdiń dáret sýyn nemese aıaǵyn jýǵan sýyn iship qoıady, «pirge qol berý» rásimi (pirdiń qolyn súıip, qol terisin jalap, onyń qasıetin juqtyryp alý) jáne t.b. bar. Sol sııaqty myna ańyzda Qoja Ahmet Iassaýı Muhammed paıǵambardan ǵana emes, Arystan babtan da qasıet juqtyryp alǵan degen sılsala shynjyrynyń tizbegi dáıektelip otyr.
Al bul ańyzdaǵy «sopylyq tarıqattardyń shıızmniń qupııa mıssııasyn oryndaýshy ekenin» qalaı kórsetýge bolady? Mysaly, sopylyq sılsalada Arystan bab Qoja Ahmet Iassaýıdiń alǵashqy ustazy sanalady. Olaı bolsa, Arystan bab degen kim? Bul suraqqa sopylyq sılsalany ýaǵyzdaýshylar eki túrli jaýap beredi. Bireýleri Arystan babtyń shyn esimi – ulty parsy sahaba Salman Farsı dese, ekinshi pikir boıynsha, Arystan bab – tórtinshi ádil halıf Álıdiń parsy áıelinen týǵan balasy, Muhammed ıbn Álı ál-Hanafııanyń dál ózi nemese sonyń urpaǵy. Munda shyndyqqa janasatyn eshteńe joq, sebebi aty birinshi atalǵan adamnyń Irak jerinde mazary bar jáne ol Paıǵambardyń zamandasy bolmaǵan, al Álıdiń úshinshi uly Muhammed ál-Hanafııa Mádınada jerlengen. Sondyqtan mundaǵy sılsala sıpatynda quras- tyrylǵan ıdeologııanyń mazmundyq ózegine ǵana nazar salǵan jón. Iaǵnı ıdeologııalyq mazmunnyń astaryna kóz salsaq, Arystan babqa telıtin eki adamnyń da parsylarǵa qatysy bar. Bul shıızm- niń damýyna parsy ultshyldyǵynyń áseri bolǵanynan jáne sopylyqtyq dinı ıdeologııalyq ustyny shıızmmen tikeleı baılanysty ekeninen habar berip tur.
Arystan babty Álıdiń úshinshi ulyna teńeý de beker emes. Shıızmniń Muhammed paıǵambardan keıin halıfatty basqarýǵa qatysty saıası kózqaras qaıshylyǵynan týǵanyn buǵan deıin aıttyq. Sondyqtan da shıızmniń «12 qasıetti ımam» sılsalasynynyń shynjyrly tiziminde Paıǵambardyń týysy ári kúıeý balasy Álı birinshi tur. Eger Ahmet Iassaýıge Paıǵambardan qurma jetkizgen Arystan bab Álıdiń úshinshi uly Muhammed ál-Hanafııa- nyń tap ózi nemese sonyń urpaǵy dep eseptesek, onda sopylardyń bul ańyzy «musylmandardy Paıǵambardyń urpaqtary basqarý kerek» degen shııterdiń saıası ustanymyna dóp keledi.
Sýfızmniń «aqıdasy», ıaǵnı dinı senimi men qasıetti tasaýýf minájatyn negizdep bergen ulty arab Mýhıddın ıbn Arabıdi shııtter pir tutady jáne shıǵalardyń rýhanı ortalyǵy Kým qalasyndaǵy medreseler men dinı oqý ortalyqtarynda ıbn Arabıdiń eńbekterin arnaıy oqytady. Sebebi ol shıızm doktrınasyndaǵy tasaýff/ırfan minájatynyń ustanymdaryn júıelep berdi. Jalpy orta ǵasyrlarda Irak pen Iran jerinde tasaýýf pen ırfan minájaty qatar damydy. Sondyqtan bolsa kerek, Ahmet Iassaýıge Buharadaǵy dárýish med- resesinde dáris bergen, ulty parsy ustaz Iýsýp Hamadanıge (Irannyń Hamadan qalasynda týǵan) shııtter de qurmetpen qaraıdy. Bul sýfızm men shıızm iliminiń ózara tyǵyz baılanysyn kórsetip tur.
Sopylyq tarıqattar iliminde Máhdı ıdeıasy erekshe oryn alady. Máhdı jóninde Quranda bir sóz joq, ol hadısterdi tápsirleý kezinde paıda bolǵan uǵym. Musylman qaýymy adasqan tusta týra jolǵa baǵyttaýshy Máhdı – sany jaǵynan kóp sýnnıtterden únemi zábir kórip kele jatyrmyz dep qaıǵyratyn shııtter úshin ádilettilikti qalpyna keltirýshi kúresker. «Aqyrzaman aldynda kókten Isa túskende jeti qabat jer astynan shyǵyp, Dadjalǵa qarsy birge soǵysatyn Máhdı» ıdeıasy Álıdiń ekinshi uly Hýseınniń Kerbala shólindegi óliminen keıin shııttik dinı ıdeologııanyń mańyzdy bóligine aınaldy. Shııtterdiń bir bóligi Máhdı dep Hýseındi tanıdy, al júıelengen shıızmdegi «qasıetti 12 ımam» sılsalasynyń shynjyrly tizbegindegi 12-shi «jasyryn» (joǵalyp ketken) ımamdy Máhdı dep biledi jáne ol «Muhammed paıǵambardyń urpaǵynan bolady».
Ózderin sýnnıtter qaýymdastyǵyna jatqyzatyn sopylyq tarıqattardyń dinı ıdeologııasynda da Máhdı ıdeıasy erekshe oryn alǵan. Ismatýlla tarıqatynyń «taqsyrlary» men belsendi múrıdteri sottalar tusta «Aqıqat» atty eki bólimnen turatyn derekti fılm túsirgen jýrnalıst Murat Esjannyń «Men kórgen Ismatýlla» degen maqalasynda «zikirshi» sopylardyń Máhdı ıdeıasy shııterdiń túsinigimen birdeı, tek onyń keıbir tusyn ózderiniń is-áreketine sáıkestendirip tápsirleıtinin» aıtady. Jýrnalıstiń pikirinshe, qazaqstandyq sopylardyń piri Máhdı ıdeıasyn eki bólip júıelegen. «Adamzattyń kútken súıenishi, ázireti Mádi (Máhdı)» bóliminde «Paıǵambar áýletine jatatyn», «betinde qaly bar» (Ismatýllanyń da betinde qaly bar) Máhdı qazirgi Iran eliniń shyǵysyndaǵy Horasanda paıda bolatyny, «jumysyn 1979 jyly bastaıtyny» (osy jyly Iranda ıslam shııttik revolıýııasy boldy) jóninde qyzyqty sıpattamalar bar. Sondaı-aq «Máhdıdiń kómekshisi» bolady, ol «shyǵys elinen shyǵady», «saqaly sırek», «aıaǵyn syltyp basatyn», ulty «arab emes» adam, «1991 jyly aqıqat tańynyń shapaǵy ǵana kórinedi, adamzatty qaptaǵan qarańǵylyq perdesi jyrtylady», «2001 jyly aqıqat tańy atady, ázireti Mádiniń ilimi qoǵamǵa keńinen taraıdy», «2010 jyly kóptegen elge jaıylady». Onyń «kóp zikir salyp, kóp jylaıtyn», qolynda «kók týy bar» «313 shákirti bolady», «Mádini qoldaıdy», bári birigip alyp Mekkege qaraı júredi, jolaı «Iraktaǵy áýlıe-jaqsylar», «Sırııadaǵy qyryq shilten men paıǵambar áýletteri olarǵa baryp qosylady», t.s.s.
Shııttik nanymdaǵy Máhdı ıdeıasy erte zamandaǵy musylman qaýymyndaǵy saıası kózqaras qaıshylyǵynyń tarıhyn ǵana emes, búgingi saıası ambıııasy basym eki eldiń – shııttik Iran men sáláfılik Saýd Arabııasynyń Taıaý Shyǵys aımaǵyndaǵy teketiresin únemi eske salyp otyrady. Irak pen Sırııa jerindegi qantógistiń ekonomıkalyq múddeden keıingi ekinshi sebebi – biri ekinshisiniń nanym-senimine tózbeıtin dinı ıdeologııalardyń qaqtyǵysy. Al aýyq-aýyq juma namaz kezinde shııtter sýnnıtterdiń, sýnnıtter shııtterdiń meshitin ishinde qulshylyq jasap jatqan júzdegen adamymen qosa jaryp jiberetin oqıǵalarǵa nanym-senim qaıshylyǵynan týyndaıtyn óshpendilik qana sebep. Árıne, Qazaqstanda jáne ońtústigin orap jatqan túrki respýblıkalarynda shııtter joq, bar bolsa, olardyń sany tym az. Degenmen, joǵaryda aıtylǵan jaıttardy esepke alsaq, shıızmniń jasyryn («taqyıa») ıdeologııasynyń qanat jaıyp bar jatqanyn seze bastaımyz. Bul aımaqtaǵy dinı ahýaldy kúrdelendire beredi. Osyndaı kezeńde Ismatýlla sııaqty sopylyq tarıqat pirleri sol ıdeologııanyń maqsatty múddesin ashyq ýaǵyzdaǵany qaýiptiń bultyn tipti qoıýlata túsetini anyq.
Álem musylmandary Mekke men Mádına qalalaryn dinniń bastaýy ári ıslamnyń qazirgi ortalyǵy sanaıdy. Shıızmdi resmı dinı ıdeologııa retinde qabyldaǵan Iran Islam Respýblıkasy Saýd Arabııasynyń osy artyqshylyǵyn álsiretkisi keledi. Imam Hýseınniń ólgen kúnine oraı aza tutý, Máhdıdi kútý, Máhdıge qurmetti oryn daıyndap qoıý sııaqty rásimder memlekettik ıdeologııanyń ózegine aınaldy. Osy jáne saıası basqa sebepterge qatysty qarsylyǵyn bildirgen Saýd Arabııasynyń bıligi Iranǵa qajylyq kvotasyn bermeı qoıǵan kezderi de boldy. Jalpy, sýnnızm men shıızm arasyndaǵy qaıshylyq Úndistannan Gıbraltarǵa deıingi aımaqtaǵy elderdiń sheshimin taba almaıtyn kúrdeli saıası problemasyna aınalyp otyr.
Sopylyq tarıqattardyń ıdeologııasynda ıslamdy ortalyqsyzdandyrý baǵyty bary da jasyryn emes. «Babtardyń baby – Horasanda, sansyz babtar – Úndistanda, Babtar basy – bab Aryslan», «Túrkistanda túmen bab, Saıramdaǵy sansyz bab, Otyrardaǵy otyz bab», «Mańǵystaýda pir Beket, Túrkistanda Qoja Ahmet», «Arystan babqa túne, Qoja Ahmetten tile» sııaqty tirkesin qurastyrý úshin aıta salǵan aqyndardyń óleń joldary dáleli túgel aqıqattaı halyq nanymyna sińisip ketti. Mysaly, Buhara mańyndaǵy Bahaýıdın Naqyshband (naqyshband sopylyq tarıqatynyń negizin salýshy) kesenesi aımaqtaǵy musylmandardyń quldyq uryp, zııarat etetin kıeli ornyna aınaldy, al Buhara qalasy Hanafı mazhabyna yqpaldasqan sopylar úshin de Mekke men Mádınadan bir kem emes. Sońǵy jyldary «Túrkistan – ıisi musylmannyń rýhanı ortalyǵy, sondaǵy Qoja Ahmet Iassaýı kesenesine úsh ret zııarat etý – bir qajylyqqa teń» degen kesimdi sóz aıtylyp júr. «Arabqul bolmaıyq!» dep jıi aıtylatyn urandy sózde de dinı óshpendiliktiń jeli esedi. Osyndaı tym ushqary ıdeologııa, ıslam dinindegi Mekke men Qaǵbany kereksiz etý basqa dinı ıdeologııa ókilderiniń, ásirese sáláfızm ýǵyzshylarynyń ashý-yzasyn týdyryp otyr. Tipti qazaq zııaly qaýymynda bedeldi tulǵanyń: «Qudaıǵa serik qosatyn Iassaýı kesenesin qıratyp, typ-tıpyl qylyp tastaý kerek» degen óshpendi pikir aıtqany bar.
Birde men osy másele boıynsha Asylbek Mýsınniń pikirin suradym. Onyń oıynsha, radıkal oı ózine qarsy radıkal pikir týǵyzatyny zańdy qubylys, bul musylmandar arasyndaǵy ózara óshpendilikti kúsheıte beredi. Shıızm men sýnnızm arasyndaǵy qaıshylyq tym tereńdep ketken. Ázirge ony ıslam qaýymdastyǵy dıskýrsynda sheshý múmkin emes, Taıaý Shyǵys pen Parsy shyǵanaǵy mańynda álemniń alpaýyt elderiniń múddesi qaıshylasyp tur. Onyń oıynsha, Ortalyq Azııanyń postsovettik respýblıkalarynda nemese jeke-dara Qazaqstan aýmaǵynda dinı ıdeologııalar kıkiljińiniń qaqtyǵysqa aparatyn qaýpin seıiltýge bolady. Birinshi kezekte sopylyq tarıqattar kýlt jasap otyrǵan ǵımarattar men tulǵalardy tumshalap tastaǵan mıfterdi ǵylymı zertteý jasaý arqyly ezoterıkalyq túsinikten aryltý kerek. Mysaly, Ahmet Iassaýıdiń «Dıýanı Hıkmetin» din fılosofııasy retinde emes, poezııalyq shyǵarma dep qarastyrǵan jón. Al aqyn tulǵasyn mıftendirýdiń tipti jóni joq. «Dıýanı Hıkmetti» de, Qoja Ahmet Iassaýıge Ámir Temir salyp bergen alyp keshendi keseneniń de qundylyǵyn adamzat mádenıetiniń erte zamannan jetken eskertkishi retinde qaras- tyrǵan jón. Odan ózge fenomen izdeýge ǵylymı negizdeme joq. Keseneni sáýlet óneriniń jetistigi retinde qarastyra otyryp, Ámir Temir patshalyǵynyń soltústigindegi dala halqyna otyryqshylyq ómirdi dáripteýge tyrysqanyn nemese alyp ǵımaratty teriskeıden únemi shapqynshylyq jasaı beretin kóshpendilerge ses kórsetý úshin salǵanyn da umyt qaldyrýǵa bolmaıdy. Sonda ǵana Ahmet Iassaýı tulǵasy men oǵan arnap salynǵan keseneniń shynaıy qundylyǵy ashylady.
Asylbek Mýsınniń oıynsha, qııaldan týǵan mıfti nemese belgili bir tulǵany tym asyra dáripteý negizinde ıdeologııa jasaýdyń túbi jaqsylyqqa aparmaıdy. Alǵashqyda «Qudaıdan basqa qudaı joq» prınıpine negizdelgen ıslam dinindegi kertartpa proess Muhammed paıǵambardyń qazasynan ke-ıin-aq bastalǵan, túrli múdde kózdegen dinpazdar hadıster men súnnetti oılap tapty, Qurandy óz múddesiniń yńǵaıyna salyp tápsirledi, sonysyn qaýymǵa ómir súrýdiń etıketi retinde usyndy. Sonyń kesirinen din atyn jamylǵan saıası ıdeologııalar qanat jaıdy. Al din – Qudaı men Quran sol ıdeologııalardyń kepilinde qaldy. Sondyqtan da dindi ıdeologııalardyń shyrmaýynan bosatyp, azat etý kerek. Fılosoftyń pikirinshe, Muhammedtiń paıǵambarlyq mıssııasy onyń qazasymen birge aıaqtalǵan. Al onyń kúıbeń tirshiligin, ádeti men minezin dáriptep, úlgi tutý ıslamnyń basty prınıpin buzady, bul Qudaıǵa serik qosqanmen teń. Adamzat úshin kıeli bir ǵana uǵym sýbstanııasy bolýy tıis, ol – Qudaı. Qudaı men adamnyń arasyn jalǵaýshy nusqaýlyq kitaptar bar. Din árbir adamnyń ıntımdi máselesi ekeni de mańyzdy. Top bolyp, qaýymdyq sıpatta nanym-senim rásimin jasaý Qudaıdyń árbir adamǵa jekelep bergen bostandyǵyn tárk etedi. Saıası múddeni kózdegen ıdeologtar dinniń máni men mazmunyn ózderiniń yńǵaıyna únemi buryp otyrdy. Sondyqtan árbir adamnyń rýhanı ındıvıdtik bolmysyn saqtaý jáne ony qorǵaý úshin birinshi kezekte ıslamdaǵy qajylyq, jıhad, namaz sııaqty ımanǵa qatysty uǵymdarǵa tarıhtyń ár kezeńinde saıası konıýnktýra jaǵdaıynda jabysqan kollektıvtik sıpatynan ajyratý kerek.
Dindi shetin dinı ıdeologııalardan ajyratyp alý jónindegi Asylbek Mýsınniń dezıntegraııalyq jobasy bir qaraǵanda aqylǵa syıymdy bolyp kórinedi. Hrıstıan dininde mundaı reformany protestantızmniń negizin qalaýshy Martın Lıýter HVI ǵasyrda jasaǵan. Sonyń nátıjesinde hrıstıan áleminde dinı ıdeologııalar memleketterdiń ishki jáne syrtqy saıasatynan alshaqtady. Biraq ıslamdy, sodan taramdaǵan dinı ıdeologııalardy mundaı formatta reformalaýǵa múmkindik joq, sebebi ıslam áleminde Rım papasy sııaqty dinı qurylymdyq júıeniń basshysyn moıyndaý dástúri Muhammed paıǵambardyń qazasynan keıin buzyldy. Sondaı-aq ıslamı aǵymdardyń halıfat bıligine talasý kezinde týyndaǵanyn da eskergen jón. Islam nanym-seniminiń myń-san dinı ıdeologııalarǵa bólshektenip, ártaraptalǵany sonshalyqty, reformalaý tetiginiń qaıda ekenin anyqtaý múmkin bolmaı tur. Sondyqtan da Qazaqstandaǵy dinı ahýaldyń jaı-kúıin, ekpindi baǵyty men keıbir erekshelikterin kórsetip otyrýdan basqa amal qalmady.
Turarbek Qusaıynov
"Demos" QB tóraǵasy
Avtordyń pikiri redakııa kózqarasyn bildirmeıdi.
