بۇدىرايعان ەكى شەكەلى
قازتۋعان
ومبىنىڭ الا كەشى بۇگىن دە ءبىرتۇرلى باتتى. كولەڭكەسى مەن ءىڭىرى ارالاسقان اقشۋلان قالا ءتۇن قۇشاعىنا سيقىرلانا، ۋاز ىزدەپ، ءوز ىقىلاسىمەن قايىعىن توسىپ ەنىپ بارا جاتتى. شۋلى قالاداعى كولىك ۇندەرى تار توسەكتەردەگى ىڭىرسى دىبىستارداي ءۇزىلىپ، سىنىپ ەستىلەدى. بار جەرگە قاراڭعىلىق تۋىن ءىلىپ، ءتۇن شاشىن جايا باستاعان.
ەرسىن ساعاتىنا ءۇڭىلدى. ۋاقىتى ءالى بار. ەرتەڭ كەلمەي-اق قويسا بولادى. بۋما قاعازداردىڭ سوڭعى پاپكاسىنا ءۇڭىلدى. «سكازانيە كيرگيزوۆ.19 ۆەك. يز تەترادي بارەەۆيچا». سارى قاعازدار سالماقتى ويلار جيعان بەتتەرىمەن وتكەن كۇندەردىڭ جۇمىلماي قالعان كوزدەرىندەي قارايدى. ءيىسى بولەك قاعازدار مىنا كۇيىسى بولەك زاماننان باسقا، اۋلاق.
پولياك زەرتتەۋشىسى ايتادى: «مەن بۇنى كوكپەكتى بولىسىنىڭ قازاعى قازاعى بايىسوۆ توقتاعازىدان جازىپ الدىم. جەزتىرناقتى ولتىرگەن وراق باتىردىڭ ەرلىگى. جەزتىرنااق ورىسشالاساق «جەلەزنىە كوگتي». جەزتىرناقتىڭ ەركەگى بولمايدى. تەك ايەلدەر. سونىمەن...
بازار وزەنىنىڭ سول يىعىنا قونعان- نايمان اۋىلى. بولىسپەن بىرگە جەتكەن ءدۇمدى توپتى قۇراق ۇشا قاراپ الدى. اقبوز ءۇيدىڭ الدىنا اكەلىپ جىلقى جىقتى. باتا بەرىڭىز دەپ ماعان قارادى. نە ايتۋعا بولادى دەپ تىلماشقا بۇرىلدىم. ءبىزدىڭ ەلدە ءاربىر الىستان كەلگەن قوناققا وسىنداي سىي-سياپات جاسالادى. ءسىز الىستان كەلدىڭىز. تۋ...ەۋروپادان. مەنىڭ ەسىمە شەرلى پولشام، مۇڭلى رەچ پوسپوليتا ءتۇستى.
"ەركىن ويلار جاساسىن" دەدىم. كارى پوليتساي ەۆدوكيموۆ ماعان تەسىلە قارادى. ماڭدايى جىلتىر، جىلپوس پريستاۆ سەمىز جىلقىعا قۇنىعا، قان ىزدەپ كوز تىگىپ قالىپتى. تىلسىم قىرعىز دالاسى. ءبارىمىز بوي جازىپ، بەل شەشكەن سوڭ ەسكى اڭگىمە بىلەر شەشەندەر، ەرتەكشىلەر، ءافسانا قوردالارى بار ما سۇرادىم. اۋىل ەركەكتەرى ۇزاق داۋلاسا كەلىپ، الدەبىر ورتا جاستاعى ادامدى الىپ كەلدى. كونەتوز ەكى شەكتى اسپابىن كوڭىلسىزدەۋ قاعىپ، قارلىعىڭقى داۋىسپەن تۇڭعيىق سۋىق سىردى باستاپ كەتتى. مىناۋ تاربىعاتاي تاۋلارىن مەكەندەگەن مۇرىن نايماننىڭ ىشىندە وراق دەگەن باتىر بولىپتى. جاۋعا جىلقى، داۋگە سىرتىن بەرمەپتى.
اسقان باتىر، ءارى ءادىل ەكەن. تىشقاق لاعى سىرتقا كەتپەپتى. قالماقتى قىناداي قىرىپتى. كاۋىر ورىس... ءتىلماش تۇتىعىپ ءتىل قاتا الماي قالدى. اۋدارا الماعانداي ماعان قارادى. نە ايتتى، قورىقپاي ايتا بەرىڭىز دەدىم. تۇرىپ سيەر ءدىنى بولەك ورىس مىنا دالاعا كىرە الماعان ەكەن. دالا مەن قالا وراق دەپ كۇڭىرەنىپ تۇرىپتى. دوس ءسۇيىنىپتى، دۇشپان كۇيىنىپتى. وسى ەلدىڭ قازانات دەپ اتالاتىن قاسقا تۇلپارلارىن جاۋ ايداپ كەتىپتى. جەلدەن جۇيرىك قاستاردىڭ سوڭىنان قۇيىنداي اعىپ وراق باتىر كەتىپتى. ولار كوپ، باتىر بىرەۋ ەكەن. قاسىنا ەشكىمدى الماپتى. قان مايداندا جانى ءتاتتى اعايىننىڭ ءبىرى ولاق بولىپ قالادى ەكەن، ءبىرى شولاق بولىپ قالادى ەكەن. وراق مىنگەن قاسقا اتتىڭ تاعاسى تەڭگە بولىپتى، تۇياعى تيگەن جەر كومبە بولىپتى. جەلكىلدەگەن قولعا جەلپىلدەپ جەتىپتى. وراق باتىر كوسەم عانا ەمەس، شەشەن دە ەكەن.
وراق: -جان ءتاتتى مە، مال ءتاتتى مە ،-دەپتى.
انتۇرعان جاۋ: -مال ءتاتتى ،-دەپتى.
وراق:-وندا قادىرسىز جاندارىڭدى، سودان سوڭ ءوز مالدارىمدى الامىن،-دەپتى.
ءسوز ءبىتىپتى دە، سەمسەرلەر مەن ساداقتار سايراپتى. قارۋلاردىڭ ءجۇزى قانعا مولىنان تويىپتى. بۇلتتىڭ بەتىن تاس جاۋىپتى، كۇننىڭ بەتىن جاس جاۋىپتى. قىلىش قاسىق بولىپ قالىپتى. شوقپار اسىق بولىپ قالىپتى. ارۋاقتى باتىر وراق قالىڭ دۇشپاندى قۋالاپ قىرىپ، اق ادال مالىن ايداپ ەلگە قايتىپتى. قاناتى كەڭ، قاباعى سۋىق تاربىعاتاي تاۋلارىنا كەلگەندە باتىردى ۇيقى قىسىپتى. اتىپ العان ارقارىن وتقا قويىپ، ەر-توقىمىن جاستانىپ جاتىپ قالىپتى. ءبىر ۋاقىتتا ادام تۇگىل اڭ قورقار قاپ-قارا تۇندە جىلقى ءدۇر ەتىپ ۇركىپتى. الدەنەنىڭ بولعانىن سەزگەن باتىر اڭداپ باسىپ كەلىپ، باجايلاپ قاراپتى. ەشكىم جوق. اسىقپاي ارقار ەتىنە اۋىز سالا بەرگەندە، تاعىداي سىبدىرسىز قارا شاپانعا ورانعان بويجەتكەن قارسى الدىنا كەلىپ وتىرا كەتىپتى. شاشى سارى، كوزى كوك سالقىن سۇلۋ كور تەكتەس ەرىندەرىمەن «قارنىم اشتى»-دەپتى. ءۇيىر جىلقى قۇلاقتارىن قايشىلاپ، تىلەرسەكتەرى دىرىلدەپ ارۋ قىزعا قاراپ تۇر ەكەن. وراق ارقاردىڭ جامباس ەتىن ويىپ كەسىپ، قولىمەن ەمەس، كەزدىگىن شانشىپ ۇسىنىپتى. قىز شانشىلعان ەتتى جۇلىپ العاندا، كەزدىك سىنىپ كەتىپتى. تىرناقتارى سونداي ۇزىن جانە جەز ەكەن. وراق جەزتىرناق ەكەنىن بىردەن ۇعىپتى. تويدىم دەپ تۇرىپتى دا، سىبدىرسىز، شۋسىز ءتۇن ىشىنە ءسىڭىپ كەتىپتى. جەزتىرناق جەتى ايلانى بىلگەندە، وراق ون امالدى بىلەدى ەكەن. وتقا جاقىن جەرگە دوڭبەكتى سۇيرەپ اكەلىپ، ءوز كيىمىن كيگىزىپ، اعاش باسىندا وتىرىپ توسىپتى. سودان تاڭعا ءبىر تابان، كۇنگە ءبىر قۇلاش قالعان كەزدە جەزتىرناق باتىردىڭ كيىمى جاتقان دوڭبەككە پەرىلەردىڭ پىشاعىنان دا وتكىر تىرناعىن سالىپتى. وراق باتىر جەزتىرناقتىڭ ارقاسىنا قىران قۇستاي قونا كەتىپتى. موينىنان ورىپ جىبەرىپ، باسىن كەسىپ الىپ بەتىنە قاراسا، جەزتىرناقتىڭ كوزدەرىنەن جاس تامىپ تۇر ەكەن. كەيىن وراقتان ۇرپاق قالماپتى دەيدى. ال جەزتىرناق ولگەن اشىن دالاسىنان بايبۋراعا دەيىن ءبىر سۋىق جەل سوعادى دا تۇرادى. كيىز ىشىندەگى بىلتە شام جالپ-جالپ جانادى. قوناقتار دا، قىرعىزدار دا ۇيىقتاپ قالىپتى. اڭگىمە ايتۋشى موسقال قىرعىز جىلاپ وتىر ەكەن...
ەرسىن اسىقپاي جازبانى كىتاپحاناشى ايەلگە تاپسىردى. دالاعا شىقتى. جالداپ تۇرعان پاتەردىڭ قاسىنداعى «جابايى ورحيدەيا» مەيرامحاناسىنا كىردى. اقشا جەتەدى. كوكتەمدە گرانت ۇتىپ العان. ۆيسكيگە تاپسىرىس بەردى. سالدەن سوڭ زال تۇبىندە وتىرعان ناركەس كوز، سارى شاشتى تۇرقى كەلىسكەن قىزعا كوزى ءتۇستى.
بەيتانىس قىزدى پاتەرىنە الا كەلدى. سۇلۋ ەرسىندى ءوزى شەشىندىردى. تاماعىنان باستاپ ءسۇيىپ، ەمشەك ۇشىن سوردى. قىزدىڭ اۋزى تومەن ءتۇسىپ كەتتى. سىرتتان اۋەن ەستىلدى.
چەم ۆىسشە ليۋبوۆ،
چەم نيجە پوتسەلۋەۆ...
التى اي وتكەن. ەرسىن ومبىدان اكەلگەن قۇجاتتاردى رەتتەپ، ەندى قىتايعا بارۋعا بەكىنگەن. ۆيزا الاردان بۇرىن سپيد-كە اناليز تاپسىرۋ كەرەك ەكەن. قان تاپسىرىپ ەرتەڭىندە ناتيجەسىن الۋعا بارعان. باس دارىگەر وزىنە كىرگىزدى. ءسال ءۇنسىز تۇردى دا: ء"سىز سپيد جۇقتىرىپ الىپسىز"-دەدى. «سوڭعى رەت، التى اي ىشىندە كىممەن بولدىڭىز»،-دەدى. ەشكىم، ەشكىم. ەسىنە ومبىداعى جەزتىرناق تەكتەس قىز ءتۇستى. جاس جىگىت سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
سەرىك ەلىكباي
