شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى كەڭىستىگىندە 3 ميللياردتان استام ادام تۇرادى. بۇل تۋرالى بۇگىن قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ شىۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەر باسشىلارى كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا ءمالىم ەتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە ۇيىم دوستىق، تاتۋ كورشىلىك، تەڭقۇقىقتىق جانە ءوزارا قولداۋدىڭ، ياعني «شانحاي رۋحى» نەگىزىندە جۇمىس ىستەيتىن مەملەكەتارالىق قاتىناستاردىڭ ءتيىمدى تەتىگىنە اينالدى.
«شىۇ كەڭىستىگىندە ءۇش ميللياردتان استام ادام تۇرادى. ۇيىمعا ەكونوميكاسى اسا ءىرى جانە جىلدام دامىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتەر كىرەدى. الەمدىك جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ۇشتەن ءبىرى وسى ەلدەرگە تيەسىلى. بۇل ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ وراسان زور الەۋەتى مەن جاھاندىق ءرولىن ايقىن كورسەتەدى. مۇشە مەملەكەتتەردىڭ داۋسى مەن مۇددەلەرى تەڭ دارەجەدە ەسكەرىلەتىن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى ءوزىن بىرەگەي الاڭ رەتىندە كورسەتتى. ءدال وسىنداي مىزعىماس دەموكراتيالىق نەگىزگە سۇيەنگەن ۇزاقمەرزىمدى ىنتىماقتاستىعىمىز جاڭا مازمۇنمەن تولىعا تۇسەتىنىنە سەنىمدىمىن، – دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
بۇدان كەيىن قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستاننىڭ ۇيىمعا توراعالىعى اياسىندا اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ قورىتىندىسى جونىندە باياندادى. اتاپ ايتقاندا، 150-گە جۋىق ءىس-شارا، سونىڭ ىشىندە تسيفرلىق دامۋ، تۋريزم، ەنەرگەتيكا، بيزنەس سالالارىندا فورۋمدار جانە شىۇ جاستار كەڭەسى وتكەنىن مالىمدەدى. سونداي-اق، مەملەكەت باسشىسى شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن رەفورمالاۋ جانە جاڭعىرتۋ قاجەتتىگىنە ارنايى توقتالدى.
«قارقىندى جاھاندىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى ءبىزدىڭ الدىمىزدا شىۇ قىزمەتىن ودان ءارى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان ماڭىزدى مىندەت تۇر. ۇيىم اياسىنىڭ كەڭەيۋ ۇدەرىسى جاڭا مۇمكىندىكتەرگە جول اشىپ، ونى دامىتۋعا تىڭ سەرپىن بەرەدى. ەلىمىز شىۇ-عا توراعا رەتىندە ۇيىمدى ىنتىماقتاستىقتىڭ بۇدان دا ءتيىمدى ءارى كوپجاقتى مەحانيزمىنە اينالدىرۋدى كوزدەيتىن تەڭگەرىمدى ۇسىنىستارىن ورتاعا سالدى. اتاپ ايتقاندا، ءبىز شىۇ حاتشىلىعى مەن باس حاتشىنىڭ ءرولىن كۇشەيتۋدى قۇپتايمىز»، – دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
شىۇ-نا مۇشە مەملەكەتتەر باسشىلارى كەڭەسىنىڭ وتىرىسى بارىسىندا 25 قۇجاتقا قول قول قويىلدى. اراسىندا استانا دەكلاراتسياسى دا بار. وسى رەتتە ءسامميتتىڭ قازاقستانعا بەرەر پايداسى جانە كۇن تارتىبىندە كوتەرىلگەن نەگىزگى ماسەلەلەر جونىندە ساياساتتانۋشى، قىتايدى زەرتتەۋشىلەر قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى قازىبەك ومىرزاقۇلى مايگەلدينوۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
- شىۇ ءسامميتى قازاقستانعا نە بەرەدى؟
- بۇگىن، ياعني 4 شىلدەدە استانادا شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ ءسامميتى ءوتتى. استانا ءسامميتىنىڭ باستى قورىتىندىسى – بۇل قازاقستاننىڭ ءبىر جىلدىق توراعالىعى. استانادا سامميت وتكىزۋ ەلىمىزگە بىرنەشە ماڭىزدى باسىمدىقتار مەن ارتىقشىلىقتار بەردى دەپ ايتۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، ەلىمىزگە وننان استام مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەلۋى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، تمد جانە باسقا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كەلۋى ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ءيمميدجىن نىعايتۋدا وزىندىك ءرولى بار. ويتكەنى سامميت وتكىزۋ ارقىلى قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ساياساتتىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى رەتىندە ءرولىن كورسەتەدى جانە حالىقارالىق قوعامداستىقتا مارتەبەسىن نىعايتادى. قازىرگى گەوساياسي تەكەتىرەس جانە تۇراقسىزدىق كەزىندە الەمدىك دەڭگەيدەگى كەز كەلگەن ەلدىڭ ورنى جانە ورنىن شەگەلەي ءبىلۋى وتە ماڭىزدى. قازاقستان وسى تۇرعىدان، مىسالى كەشە سي تسزينپين مىرزانىڭ ءوزى مويىنداعانداي، ورتا دەرجاۆالار قاتارىنداعى بەلسەندى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ ەلىمىزگە بەرەر تاعى ءبىر ماڭىزدىلىعى – ول ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق. ويتكەنى، وسى ۇيىمنىڭ بەلسەندى مۇشەسى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى سي تسزينپين مەملەكەتتىك ءىس-ساپارمەن كەلىپ، ناتيجەسىندە ەكونوميكالىق كەلىسىمدەر تالقىلانىپ، 20-دان استام قۇجاتقا قول قويىلدى. ناتيجەسىندە ەكى ەل اراسىنداعى مەموراندۋمداردىڭ ارقاسىندا ينۆەستيتسيا تارتۋ مەن ساۋدانى دامىتۋعا ارتىق قادام جاسالدى دەپ ايتۋعا بولادى. ءۇشىنشىسى، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ باستى تەتىگى –وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ. ويتكەنى، شىۇ اياسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىل ەلىمىزگە وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك پەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەس ماسەلەلەرىندە بىر جاعىنان وزىنتانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، ەكىنشى جاعىنان مۇشە مەملەكەتتەردىڭ كۇش-جىگەرىن قوسا وتىرىپ، ورتاق ءىس-ارەكەت جاساۋعا تولىقتاي مۇمكىندىك جاسايدى. سوندىقتان شىۇ ءسامميتى ءوتۋىنىڭ ناقتى بەرەر پايداسى وسىندا.
- شىۇ ءسامميتى بارىسىندا 25 قۇجاتقا قول قويىلدى. ونىڭ اراسىندا استانا دەكلاراتسياسى دا بار.
- استانا دەكلاراتسياسىنا كەلەر بولساق، قۇجاتتىڭ ماڭىزدى تەتىكتەرى – بۇل بىرلەسكەن جوبالار، ياعني ينفراقۇرىلىمدىق جانە ەنەرگەتيكالىق جوبالارداعى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ. مۇشە مەملەكەتتەر ىشىندە قىتاي، رەسەي، پاكىستان، ءۇندىستان، يران سياقتى مەملەكەتتەر بار. ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى دە بار. وسى ەلدەردىڭ اراسىنداعى ەنەرگەتيكالىق جوبالار مەن ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردىڭ ورتاسىن كەڭەيتۋ ءوزارا بايلانىستى نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەكىنشىسى، بۇل ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستى كۇشەيتۋ. استانا دەكلاراتسياسىندا شىۇ مۇشە مەملەكەتتەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستاردى تەرەڭدەتۋگە باعىتتالعان قارارلار دا بار. ءۇشىنشىسى، ايماقتى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ساياسي جانە ديپلوماتيالىق كۇش-جىگەردى ۇيلەستىرۋدى ارتتىرۋ. بۇل وتە ماڭىزدى. اسىرەسە، قازىرگى ءتۇرلى شيەلەنىستەر ءورشىپ تۇرعان كەزدەگى شىۇ مۇشە مەملەكەتتەر ايماعىندا تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى وتە ماڭىزدى.
- شىۇ باس حاتشىسىنىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ نە ءۇشىن قاجەت؟
- شىۇ-نىڭ باس حاتشىسىنىڭ ءرولىن كۇشەيتۋدىڭ نەگىزگى كوزدەگەن ماقساتتارى بار دەپ ايتۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، شىۇ-نىڭ ىقپالىن كۇشەيتۋ، ياعني ۇيىمنىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن ارتتىرۋ. ودان كەيىن شىۇ ىشىندەگى ۇيلەستىرۋدى كۇشەيتۋ، ياعني مۇشە ەلدەر اراسىنداعى ءتيىمدى باسقارۋ مەن ۇيلەستىرۋ ماسەلەسى، مىسالى جوعارىدا ايتقانداي، ەنەرگەتيكالىق، ەكونوميكالىق بايلانىستاردى نىعايتۋ. ۇشىنشىدەن، بىرلەسكەن جوبالار مەن باستامالاردى نەعۇرلىم جەدەل جانە ءتيىمدى ورىنداۋ ءۇشىن باس حاتشىسى ءرولىن كۇشەيتۋ ارقىلى ورتالىقتاندىرىلعان ناقتى ارەكەتتەر جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ويلايمىن.
- بۇگىنگى سامميتتە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «قازاقستان شىۇ توراعاسى رەتىندە بارلىق ماقسات-مىندەتتى تولىعىمەن ورىندادى» دەپ ايتتى. پىكىرىڭىزدى بىلسەك.
- سامميتتە مەملەكەت باسشىسى «قازاقستان شىۇ توراعاسى رەتىندە بارلىق ماقسات-مىندەتتەردى تولىعىمەن ورىندادى» دەدى، مەن وعان تولىق كەلىسەمىن. ءاۋ باستا، ياعني 2023 جىلى 5 شىلدەدە ۇيىمعا توراعالىقتى العاننان كەيىن پرەزيدەنت باستى ءۇش باسىمدىقتى اتاپ ءوتتى. بۇل قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، ەنەرگەتيكالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ مەن تسيفرلىق سالاداعى بايلانىستى كەڭەيتۋ، ودان كەيىن مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى جانە ەكولوگيا سالاسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدى نىعايتۋ. بۇل باعىتتار بويىنشا ءوزىمىزدىڭ ناقتى شەشىمدەرىمىزدى جاسادىق. ماسەلەن، الەمدەگى تۇراقسىزدىق جانە سىن-قاتەرلەردى ەسكەرە وتىرىپ قازاقستان شىۇ «ءادىل بەيبىتشىلىك، كەلىسىم جانە دامۋ ءۇشىن الەمدىك بىرلىك تۋرالى» باستامانى ۇسىندى. سامميت اياسىندا بۇل باستاما جاريا ەتىلدى. ودان كەيىن تەرروريزمگە، سەپاراتيزمگە جانە ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى 2025-2027 جىلدارعا ارنالعان ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭارتىلعان باعدارلاماسىن قالىپتاستىردى. ەكىنشى باعىت بويىنشا استانادا شىۇ-نا مۇشە ەلدەردىڭ ەنەرگەتيكالىق فورۋمى، الماتىدا شىۇ-نىڭ تسيفرلىق فورۋمى ءوتتى. تسيفرلىق فورۋم العاش رەت ءوتتى. بۇل فورۋمداردىڭ وتكىزۋ ماقساتى–ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى قالىپتاستىرۋ بويىنشا ودان ءارى ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ پەرسپەكتيۆالارىن ايقىنداۋ. ول جەردە باستى ماقسات– دەكاربونيزاتسيالاۋ ماسەلەسى، ەكونوميكانى جاسىل ەكونوميكاعا وتكىزۋ، وسى مۇشە مەملەكەتتەر اراسىندا ەنەرگەتيكالىق ىنتىماقتاستى دامىتۋ. تسيفرلاندىرۋ ماسەلەسى – قازىرگى تاڭداعى ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ەڭ باستىسى مۇشە مەملەكەتتەر اراسىندا تسيفرلىق تەڭسىزدىكتى قىسقارتۋ، ەلەكتروندىق ساۋدانى ىلگەرىلەتۋ سىندى ءتۇرلى باعىتتاردى قامتيدى. سوندىقتان ءبىر جىلدىق توراعالىعىمىز ارقىلى ءبىز ناقتى ناتيجەلەرگە جەتتىك. ودان بولەك، ءسامميتتى ءساتتى وتكىزۋ مەن نەگىزگى ماسەلەلەرىن تالقىلاۋ بويىنشا، شىۇ اياسىندا كوپجاقتى ىنتىماقتاستى نىعايتۋ بويىنشا، ءوڭىردىڭ دامۋى مەن قاۋىپسىزدىگىنە باعىتتالعان جاڭا باستامالاردى ەنگىزۋ بويىنشا قازاقستان ءوزىنىڭ ناقتى مىندەتتەرىن ورىنداپ شىقتى.
- شىۇ توراعالىعى اسپان استى ەلىنە وتەدى. قىتاي توراعالىعىنان نە كۇتەمىز؟
- قىتايدىڭ شىۇ توراعالىعىنا كەلەتىن بولساق، قىتاي ءبىزدىڭ باستى باسىمدىقتاردىڭ جالعاسى رەتىندى ءىس-ارەكەت جاسايدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتۋ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى. ايماقتىق قاۋىپسىزدىك پەن تەررورريزمگە قارسى ماسەلەلەرگە قىتاي ءاردايىم نازار اۋدارىپ كەلەدى. قىتاي مەن قازاقستان وڭىرلىك جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە بۇل ماسەلەنى كۇن تارتىبىنەن شىعارعان ەمەس. ەكىنشىسى، مەنىڭ ويىمشا، تەحنولوگيالىق ىقتىماقتاستىق. قازىر قىتاي الەمدە تەحنولوگيالىق ەڭ دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىندا. سوندىقتان شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى اياسىندا ينۆەستيتسيا يننوۆاتسيا مەن تەحنولوگيالار سالاسىندا ىنتىماقتاستىقتى ىلگەرىلەتۋگە قىتاي باسىمدىق بەرەتىن سياقتى. ءۇشىنشىسى، قىتاي شىۇ-نىڭ جەتەكشى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە «بەلدەۋ جانە جول» باستاماسى اياسىندا ينفراقۇرىلىمدى جانە ەكونوميكالىق جوبالاردى قايدا جانداندىرۋعا قادام جاساۋى مۇمكىن، ياعني وسى جوبالاردى بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا. سوندىقتان بۇل جاعىنان وسىنداي كۇتىمدەر بار.
- جالپى الەم كوز تىككەن استاناداعى سامميت نەسىمەن ەستە قالادى؟
- استانا ءسامميتى ءوز ەرەكشەلىگىمەن ەستە قالادى دەپ ويلايمىن. بىرىنشىدەن، استانا دەكلاراتسياسى، ياعني ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان 25 قۇجاتقا قول قويۋ ارقىلى استانا دەكلاراتسياسىن جاريالاۋ، قاتىسقان دەلەگاتسيانىڭ جوعارى دەڭگەيى، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەت باسشىلارىنىڭ جانە نەگىزگى حالىقارالىق ۇيىمدار باسشىلارىنىڭ قاتىسۋى، قازاقستاننىڭ جاڭا باستامالالارى، اسىرەسە وڭىردى دامىتۋعا باعىتتالعان جوبالاردى ىسكە قوسۋ. مىسالى، قىتاي توراعاسى مەن قازاقستان پرەزيدەنتى كولىك-لوگيستيكالىق سالاسىندا ماڭىزدى بولىپ سانالاتىن ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك مارشرۋتىن ىسكە قوسۋعا قاتىسقان بولاتىن.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
جاننا جومارت
