Shanhaı yntymaqtastyq uıymy keńistiginde 3 mıllıardtan astam adam turady. Bul týraly búgin Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev ShYU-ǵa múshe memleketter basshylary keńesiniń otyrysynda málim etti. Onyń aıtýynsha, búginde Uıym dostyq, tatý kórshilik, teńquqyqtyq jáne ózara qoldaýdyń, ıaǵnı «shanhaı rýhy» negizinde jumys isteıtin memleketaralyq qatynastardyń tıimdi tetigine aınaldy.
«ShYU keńistiginde úsh mıllıardtan astam adam turady. Uıymǵa ekonomıkasy asa iri jáne jyldam damyp kele jatqan memleketter kiredi. Álemdik jalpy ishki ónimniń úshten biri osy elderge tıesili. Bul bizdiń Uıymnyń orasan zor áleýeti men jahandyq rólin aıqyn kórsetedi. Múshe memleketterdiń daýsy men múddeleri teń dárejede eskeriletin Shanhaı yntymaqtastyq uıymy ózin biregeı alań retinde kórsetti. Dál osyndaı myzǵymas demokratııalyq negizge súıengen uzaqmerzimdi yntymaqtastyǵymyz jańa mazmunmen tolyǵa túsetinine senimdimin, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Budan keıin Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstannyń Uıymǵa tóraǵalyǵy aıasynda atqarylǵan jumystardyń qorytyndysy jóninde baıandady. Atap aıtqanda, 150-ge jýyq is-shara, sonyń ishinde ıfrlyq damý, týrızm, energetıka, bıznes salalarynda forýmdar jáne ShYU jastar keńesi ótkenin málimdedi. Sondaı-aq, Memleket basshysy Shanhaı yntymaqtastyq uıymyn reformalaý jáne jańǵyrtý qajettigine arnaıy toqtaldy.
«Qarqyndy jahandyq ózgeristerge baılanysty bizdiń aldymyzda ShYU qyzmetin odan ári jetildirýge baǵyttalǵan mańyzdy mindet tur. Uıym aıasynyń keńeıý úderisi jańa múmkindikterge jol ashyp, ony damytýǵa tyń serpin beredi. Elimiz ShYU-ǵa tóraǵa retinde Uıymdy yntymaqtastyqtyń budan da tıimdi ári kópjaqty mehanızmine aınaldyrýdy kózdeıtin teńgerimdi usynystaryn ortaǵa saldy. Atap aıtqanda, biz ShYU Hatshylyǵy men Bas hatshynyń rólin kúsheıtýdi quptaımyz», – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
ShYU-na múshe memleketter basshylary keńesiniń otyrysy barysynda 25 qujatqa qol qol qoıyldy. Arasynda Astana deklaraııasy da bar. Osy rette Sammıttiń Qazaqstanǵa berer paıdasy jáne kún tártibinde kóterilgen negizgi máseleler jóninde saıasattanýshy, Qytaıdy zertteýshiler qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Qazybek Ómirzaquly Maıgeldınovpen suhbattasqan edik.
- ShYU sammıti Qazaqstanǵa ne beredi?
- Búgin, ıaǵnı 4 shildede Astanada Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń sammıti ótti. Astana sammıtiniń basty qorytyndysy – bul Qazaqstannyń bir jyldyq tóraǵalyǵy. Astanada sammıt ótkizý elimizge birneshe mańyzdy basymdyqtar men artyqshylyqtar berdi dep aıtýǵa bolady. Birinshiden, elimizge onnan astam memleket basshylarynyń kelýi. Birikken Ulttar Uıymy, TMD jáne basqa halyqaralyq uıymdardyń kelýi elimizdiń halyqaralyq ımmıdjin nyǵaıtýda ózindik róli bar. Óıtkeni Sammıt ótkizý arqyly Qazaqstannyń halyqaralyq saıasattyń belsendi qatysýshysy retinde rólin kórsetedi jáne halyqaralyq qoǵamdastyqta mártebesin nyǵaıtady. Qazirgi geosaıası teketires jáne turaqsyzdyq kezinde álemdik deńgeıdegi kez kelgen eldiń orny jáne ornyn shegeleı bilýi óte mańyzdy. Qazaqstan osy turǵydan, mysaly keshe Sı zınpın myrzanyń ózi moıyndaǵandaı, orta derjavalar qataryndaǵy belsendi memleketterdiń biri. Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń elimizge berer taǵy bir mańyzdylyǵy – ol ekonomıkalyq yntymaqtastyq. Óıtkeni, osy uıymnyń belsendi múshesi Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Tóraǵasy Sı zınpın memlekettik is-saparmen kelip, nátıjesinde ekonomıkalyq kelisimder talqylanyp, 20-dan astam qujatqa qol qoıyldy. Nátıjesinde eki el arasyndaǵy memorandýmdardyń arqasynda ınvestıııa tartý men saýdany damytýǵa artyq qadam jasaldy dep aıtýǵa bolady. Úshinshisi, Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń basty tetigi –óńirlik qaýipsizdikti qamtamasyz etý. Óıtkeni, ShYU aıasyndaǵy ózara is-qımyl elimizge óńirlik qaýipsizdik pen terrorızmge qarsy kúres máselelerinde bir jaǵynan ózintanýǵa múmkindik beredi, ekinshi jaǵynan múshe memleketterdiń kúsh-jigerin qosa otyryp, ortaq is-áreket jasaýǵa tolyqtaı múmkindik jasaıdy. Sondyqtan ShYU sammıti ótýiniń naqty berer paıdasy osynda.
- ShYU sammıti barysynda 25 qujatqa qol qoıyldy. Onyń arasynda Astana deklaraııasy da bar.
- Astana deklaraııasyna keler bolsaq, qujattyń mańyzdy tetikteri – bul birlesken jobalar, ıaǵnı ınfraqurylymdyq jáne energetıkalyq jobalardaǵy yntymaqtastyqty keńeıtý. Múshe memleketter ishinde Qytaı, Reseı, Pákistan, Úndistan, Iran sııaqty memleketter bar. Ortalyq Azııa memleketteri de bar. Osy elderdiń arasyndaǵy energetıkalyq jobalar men ınfraqurylymdyq jobalardyń ortasyn keńeıtý ózara baılanysty nyǵaıtýǵa múmkindik beredi. Ekinshisi, bul ekonomıkalyq yntymaqtasty kúsheıtý. Astana deklaraııasynda ShYU múshe memleketter arasyndaǵy ekonomıkalyq baılanystardy tereńdetýge baǵyttalǵan qararlar da bar. Úshinshisi, aımaqty turaqtylyqty qamtamasyz etý úshin saıası jáne dıplomatııalyq kúsh-jigerdi úılestirýdi arttyrý. Bul óte mańyzdy. Ásirese, qazirgi túrli shıelenister órship turǵan kezdegi ShYU múshe memleketter aımaǵynda turaqtylyq pen qaýipsizdik máselesi óte mańyzdy.
- ShYU bas hatshysynyń rólin kúsheıtý ne úshin qajet?
- ShYU-nyń bas hatshysynyń rólin kúsheıtýdiń negizgi kózdegen maqsattary bar dep aıtýǵa bolady. Birinshiden, ShYU-nyń yqpalyn kúsheıtý, ıaǵnı uıymnyń halyqaralyq arenadaǵy bedelin arttyrý. Odan keıin ShYU ishindegi úılestirýdi kúsheıtý, ıaǵnı múshe elder arasyndaǵy tıimdi basqarý men úılestirý máselesi, mysaly joǵaryda aıtqandaı, energetıkalyq, ekonomıkalyq baılanystardy nyǵaıtý. Úshinshiden, birlesken jobalar men bastamalardy neǵurlym jedel jáne tıimdi oryndaý úshin Bas hatshysy rólin kúsheıtý arqyly ortalyqtandyrylǵan naqty áreketter jasaýǵa múmkindik beredi dep oılaımyn.
- Búgingi sammıtte Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev «Qazaqstan ShYU tóraǵasy retinde barlyq maqsat-mindetti tolyǵymen oryndady» dep aıtty. Pikirińizdi bilsek.
- Sammıtte Memleket basshysy «Qazaqstan ShYU tóraǵasy retinde barlyq maqsat-mindetterdi tolyǵymen oryndady» dedi, men oǵan tolyq kelisemin. Áý basta, ıaǵnı 2023 jyly 5 shildede Uıymǵa tóraǵalyqty alǵannan keıin Prezıdent basty úsh basymdyqty atap ótti. Bul qaýipsizdik pen turaqtylyqty qamtamasyz etý, energetıkalyq yntymaqtastyqty nyǵaıtý men ıfrlyq saladaǵy baılanysty keńeıtý, odan keıin mádenı-gýmanıtarlyq baılanystardy jáne ekologııa salasyndaǵy ózara is-qımyldy nyǵaıtý. Bul baǵyttar boıynsha ózimizdiń naqty sheshimderimizdi jasadyq. Máselen, álemdegi turaqsyzdyq jáne syn-qaterlerdi eskere otyryp Qazaqstan ShYU «Ádil beıbitshilik, kelisim jáne damý úshin álemdik birlik týraly» bastamany usyndy. Sammıt aıasynda bul bastama jarııa etildi. Odan keıin terrorızmge, separatızmge jáne ekstremızmge qarsy is-qımyl jónindegi 2025-2027 jyldarǵa arnalǵan yntymaqtastyqtyń jańartylǵan baǵdarlamasyn qalyptastyrdy. Ekinshi baǵyt boıynsha Astanada ShYU-na múshe elderdiń energetıkalyq forýmy, Almatyda ShYU-nyń ıfrlyq forýmy ótti. ıfrlyq forým alǵash ret ótti. Bul forýmdardyń ótkizý maqsaty–energetıkalyq qaýipsizdikti qalyptastyrý boıynsha odan ári ózara is-qımyldyń perspektıvalaryn aıqyndaý. Ol jerde basty maqsat– dekarbonızaııalaý máselesi, ekonomıkany jasyl ekonomıkaǵa ótkizý, osy múshe memleketter arasynda energetıkalyq yntymaqtasty damytý. ıfrlandyrý máselesi – qazirgi tańdaǵy eń mańyzdy máselelerdiń biri. Eń bastysy múshe memleketter arasynda ıfrlyq teńsizdikti qysqartý, elektrondyq saýdany ilgeriletý syndy túrli baǵyttardy qamtıdy. Sondyqtan bir jyldyq tóraǵalyǵymyz arqyly biz naqty nátıjelerge jettik. Odan bólek, Sammıtti sátti ótkizý men negizgi máselelerin talqylaý boıynsha, ShYU aıasynda kópjaqty yntymaqtasty nyǵaıtý boıynsha, óńirdiń damýy men qaýipsizdigine baǵyttalǵan jańa bastamalardy engizý boıynsha Qazaqstan óziniń naqty mindetterin oryndap shyqty.
- ShYU tóraǵalyǵy aspan asty eline ótedi. Qytaı tóraǵalyǵynan ne kútemiz?
- Qytaıdyń ShYU tóraǵalyǵyna keletin bolsaq, Qytaı bizdiń basty basymdyqtardyń jalǵasy retindi is-áreket jasaıdy dep oılaımyn. Óıtkeni, qaýipsizdikti kúsheıtý kún tártibinen túspeıdi. Aımaqtyq qaýipsizdik pen terrorrızmge qarsy máselelerge qytaı árdaıym nazar aýdaryp keledi. Qytaı men Qazaqstan óńirlik jáne halyqaralyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýde bul máseleni kún tártibinen shyǵarǵan emes. Ekinshisi, meniń oıymsha, tehnologııalyq yqtymaqtastyq. Qazir Qytaı álemde tehnologııalyq eń damyǵan memleketter qatarynda. Sondyqtan Shanhaı yntymaqtastyq uıymy aıasynda ınvestıııa ınnovaııa men tehnologııalar salasynda yntymaqtastyqty ilgeriletýge Qytaı basymdyq beretin sııaqty. Úshinshisi, Qytaı ShYU-nyń jetekshi músheleriniń biri retinde «Beldeý jáne jol» bastamasy aıasynda ınfraqurylymdy jáne ekonomıkalyq jobalardy qaıda jandandyrýǵa qadam jasaýy múmkin, ıaǵnı osy jobalardy birlesip júzege asyrý boıynsha. Sondyqtan bul jaǵynan osyndaı kútimder bar.
- Jalpy álem kóz tikken Astanadaǵy sammıt nesimen este qalady?
- Astana sammıti óz ereksheligimen este qalady dep oılaımyn. Birinshiden, Astana deklaraııasy, ıaǵnı yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan 25 qujatqa qol qoıý arqyly Astana deklaraııasyn jarııalaý, qatysqan delegaııanyń joǵary deńgeıi, Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna múshe memleket basshylarynyń jáne negizgi halyqaralyq uıymdar basshylarynyń qatysýy, Qazaqstannyń jańa bastamalalary, ásirese óńirdi damytýǵa baǵyttalǵan jobalardy iske qosý. Mysaly, Qytaı Tóraǵasy men Qazaqstan Prezıdenti kólik-logıstıkalyq salasynda mańyzdy bolyp sanalatyn Transkaspıı halyqaralyq kólik marshrýtyn iske qosýǵa qatysqan bolatyn.
- Áńgimeńizge rahmet!
Janna Jomart
