قازاقتا بالالارعا ارنالعان سالتتار از ەمەس. سونىڭ ءبىرى «باسىرە» دەپ اتالادى. بالا ەسى كىرىپ، سۇندەتكە وتىرعىزىلعاندا، مەكتەپكە بارعاندا اتاسى نەمەسە ءوز اكە-شەشەسى وعان تاي اتايدى. ول «باسىرە تاي» اتالادى.
باسىرە ماعىناسى «باس ءىرى» دەگەننەن، العاشقى ءوزىڭنىڭ جەكە مەنشىكتى مالىڭ، بولاشاقتا جينايتىن مال-دۇنيەڭنىڭ باسى دەگەندى بىلدىرەتىن مەڭزەۋدەن شىققان بولسا كەرەك. وسىلايشا ۇلكەندەر بالانى جەكە جاۋاپكەرشىلىككە ىنتالاندىرۋ ارقىلى باۋليتىن. جەكەمەنشىك مالى، زاتى بولۋدىڭ نە ەكەنىن ءبىلدىرۋ ارقىلى بولاشاق ەرەسەك ومىرگە ۇيرەتۋدى باستايتىن. بالا ونى ەرەكشە كۇتىمگە الادى. ءوزى باعادى، ۇيرەتەدى. وسىلايشا
«باسىرە» بالانى تۇرمىس-تىرشىلىككە بەيىمدەيدى. قۇربى-قۇرداستارىنا «بۇل مەنىڭ باسىرە تايىم» دەپ كوڭىلى ءوسىپ ماقتانۋ ارقىلى ەڭبەك ەتۋگە ۇيرەنەدى.
رايىمبەكتىڭ باسىرەسى
باسىرەنى بالانىڭ سۇندەت تويىنا ناعاشىلارى دا سىيلايتىن بولعان. قازاقتىڭ اتاقتى باتىرى رايىمبەككە – ناعاشىسى، جالايىر رۋىنان شىققان وراق باتىر جيەنى جەتى جاسقا تولعاندا كوك تاي مىنگىزىپتى. وعان قوسا ايبالتا، قىلىش، نايزا، ساداق، ساۋىت جانە قالقاندى سىيعا تارتىپتى.
ناعاشىسىنىڭ بۇل سىيىنا رايىمبەك وتە قۋانادى. كوك تايىنا «كوكويناق» دەپ ات قويادى. جۇگەن سالىپ، جەتەلەپ ءجۇرىپ، نان-ءسۇت بەرىپ ايتقانىن ىستەۋدى ۇيرەتەدى. كوكتاي رايىمبەكتىڭ باۋلۋىمەن اياقتارىن بۇگىپ، بيىكتەن سەكىرىپ، جاردان قارعۋعا، جاتىپ-تۇرىپ، سۋدا جۇزۋگە بەيىمدەلەدى. وسە كەلە باتىردىڭ سەنىمدى سەرىگى بولادى.
باسىرە بالانىڭ ءوزىن ەرەسەك سەزىنۋىنە دە اسەرى مول بولعان. بۇنى قازاقتار جاقسى بىلگەن. سوندىقتان باسىرەلى بالامەن بۇرىنعىداي بالاسىنباي سويلەسكەن.
اتاقتى عالىمنىڭ باسىرەسى
قازاقتىڭ تاريحىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن تەرەڭىنەن زەرتتەگەن بىلگىلى عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك «ويتولعاق» اتتى كۇندەلىگىندە ءوزىنىڭ باسىرەلى بولعان بالالىق شاعىن بىلاي دەپ ەسكە الادى: «… مەنىڭ ەسىمنەن كەتپەيدى، التى-جەتى جاسىمدا باسىرە تايىمدى بۇلاقتان سۋارىپ، قايتىپ كەلە جاتقانىمدا الدىمنان جولىققان قارت انا ماعان جول بەرىپ، وتكىزىپ جىبەرىپ ەدى. مەن پيونەرلىك تۇسىنىكپەن «اپا، ءوتىڭىز» دەگەنىمدە الگى كەيۋانا: «جوق، شىراعىم، باسىرە پىراعىن جەتەلەگەن ازاماتتىڭ جولىن كەسۋگە بولمايدى، ءوتىپ كەت!» دەپ بۇيىرا ءتىل قاتقان داۋىسى ءالى قۇلاعىمدا.
ماعان جول بەرگەن انا مەنىڭ كوز الدىمدا تاڭىرىگە اينالعانداي اسەر ءالى كۇنگە دەيىن جان-جۇرەگىمدى تولقىتادى».
جۇيرىك جەلمەن ءبىز قاشان جارىسقالى
باسىرە جاس بالاعا ەستەن كەتپەستەي اسەر ەتكەن. وسى ءبىر تاربيەلىك ماعىناسى تەرەڭ ءداستۇر ەر بالالارعا ۇلكەن ومىرلىك جولدىڭ باستاماسى بولعانى انىق. اقىن مۇقاعالي ماقاتايۇلىنىڭ بولاشاقتا ۇلكەن جىر الىبى بولىپ قالىپتاسۋىنا دا وسى ءداستۇر يگى اسەرىن تيگىزگەن بولۋى مۇمكىن. بالالىق شاعىندا ەستە قالارلىقتاي بولعان وقيعانى اقىن كەيىن ەسىنە الىپ «باسىرە» اتتى ولەڭ جازعان:
جىلقىشى اتام – قامقورشى، اسىل ەدى،
اكەلدى دە، ەرتتەدى باسىرەنى.
ۇزەڭگىمدى تەڭ تەۋىپ، ورنىققانشا،
باسىرەنى قۇلاقتان باسىپ ەدى.
اساۋ تاي موڭكيتۇعىن كورىنبەدى،
تەبىنبەدى، نەمەسە شەگىنبەدى،
اتام تايدىڭ قۇلاعىن قويا بەرىپ،
تىزگىن-شىلبىر ۇستاتىپ: – تەبىن! – دەدى.
سارت ەتكىزىپ ءبىر تەۋىپ ماماعاشتى،
ازەر تۇرعان الا تاي الا قاشتى.
ءبىر تەنتەكتىڭ ۇستىندە ءبىر تەنتەك بار،
ەكى تەنتەك ايداي كەپ جاعالاستى.
جۇيرىك جەلمەن ءبىز قاشان جارىسقالى،
اتامدار دا، اۋىل دا الىستادى.
قوس تەنتەكتىڭ قىزىعىن كوپ كوردى مە،
كورشىلەردىڭ ءيتى دە قالىسپادى.
ۇلاسىپ يتتەر داۋسى اتتان قۇردى،
باسىرەم اتىلادى ساقپان قۇرلى.
ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىر قولعا ۇستاتىپ،
وسىلاي اتام مەنى اتتاندىردى.
قۇلايمىن-اۋ دەگەن ءبىر قاۋىپپەنەن،
شاۋىپ كەلەم، ىزعىتىپ شاۋىپ كەلەم.
اتام تاققان قۇيىسقان ءتۇسىپ قاپتى،
اتتەگەن-اي، قاي جەردەن تاۋىپ بەرەم…
بۇگىنگى بارسىرە تويلار
بۇگىنگى بەيبىت زاماندا بالاعا باسىرە تايىن مىنگىزۋ وزىنشە جاڭا ۇردىسپەن جالعاسىپ جاتقان يگى ءداستۇر. قازاقتار بالالارىنىڭ سۇندەتكە وتىرعىزىلىپ، مەكتەپكە بارعانىنا قۋانىپ ۇلكەن توي جاسايدى. بيىك تە ساۋلەتتى تويحانالاردا جۇزدەگەن جاقىن تۋىستارىن، قۇدا-جەگجاتىن، جورا-جولداستارىن شاقىرىپ قۋانىشتارىمەن بولىسەدى. قازاق ويۋلارىمەن كومكەرىلگەن كەمزال مەن شالبار، ۇشى قايقايما ەتىك، قازاق باتىرلارىنىڭ ۇلگىسىندە ءپىشىلىپ تىگىلگەن ۇلتتىق كيىمدەر كيگىزىپ، باسىنا دۋلىعا، قولىنا قالقان مەن قىلىش ۇستاتىپ بالالاردى باسىرە تايعا مىنگىزىپ تويحانا تورىنە شىعارىپ اينالا جۇرگىزەدى. قۋانعان حالايىق «ءداۋ جىگىت بول!»، «ۇلكەن ازامات بول!»، «حالىقتىڭ ۇلى بول!» دەگەن تاعى باسقا دا تىلەكتەرمەن اتتىڭ ساۋىرىنداعى قورجىنعا بايعازى سالىپ جاتادى.
باتالار بەرىلىپ، تىلەكتەر ايتىلادى. ءان شىرقالىپ، بيلەر بيلەنەدى. وسىنداي تويلار بالانىڭ ەسىنە جاقسى ساقتالىنادى دا بولاشاقتا كوزدەگەن ارمانىنا جەتۋىنە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەدى.
«باسىرە» — بالاجان قازاق حالقىنىڭ جانىنا ەڭ جاقىن داستۇرلەردىڭ ءبىرى.
بەردالى وسپان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
