ادام قۇقىعىنىڭ سوت ارقىلى قورعالۋى قازىرگى زامانعى قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇل پروتسەسس قۇقىق بۇزىلعان جاعدايدا جەكە تۇلعالاردىڭ ءوز قۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە ادىلدىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن زاڭدى قۇرالدارعا يە بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ال ايەلدەردىڭ قۇقىعى قازاقستاندا قالاي قورعالعان. تولىعىراق "ادىرنا" ماتەريالىندا.
ادام قۇقىقتارى — ءاربىر جەكە تۇلعانىڭ ءومىر ءسۇرۋ، بوستاندىق، قاۋىپسىزدىك، ءادىل سوت جانە باسقا دا نەگىزگى قۇقىقتارى. بۇل قۇقىقتار ادامنىڭ ابىرويىن، قادىر-قاسيەتىن جانە ءوزىن-ءوزى تانىتۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ادام قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋى — دەموكراتيالىق جانە قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ اجىراماس بولىگى. بۇل جۇيە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن بۇزۋدان ساقتاۋعا جانە ولاردى ءتيىمدى قورعاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
سوت جۇيەسىنىڭ ءرولى
سوت جۇيەسى ادام قۇقىقتارىن قورعاۋدا باستى ءرول اتقارادى. ول ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن زاڭدى مەحانيزمدەر ۇسىنادى. سوتتار زاڭداردىڭ دۇرىس قولدانىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى، قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى انىقتايدى جانە ولار بويىنشا ءادىل شەشىمدەر قابىلدايدى.
سوت ارقىلى قورعاۋدىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى مىنالار:
1. تاۋەلسىزدىك جانە بەيتاراپتىق: سوتتار تاۋەلسىز جانە بەيتاراپ بولۋى ءتيىس، بۇل ولاردىڭ ءادىل شەشىمدەر قابىلداۋىنا نەگىز بولادى.
2. قولجەتىمدىلىك: اربىر ازامات ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن سوتقا جۇگىنۋگە مۇمكىندىگى بولۋى ءتيىس.
3. ادىلدىك جانە جاريالىلىق: سوت پروتسەستەرى ءادىل جانە اشىق ءوتۋى ءتيىس، بۇل قوعامدا سەنىمدىلىك پەن زاڭدىلىقتى قامتاماسىز ەتەدى.
4. تيىمدىلىك: سوت شەشىمدەرى ۋاقىتىلى جانە ورىندالۋعا مىندەتتى بولۋى ءتيىس.
قازاقستانداعى ادام قۇقىقتارىنىڭ سوت ارقىلى قورعالۋى
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ادام قۇقىقتارىنىڭ سوت ارقىلى قورعالۋى كونستيتۋتسيادا جانە ۇلتتىق زاڭنامالاردا بەكىتىلگەن. قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ 13-بابىندا ءاربىر ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى سوت ارقىلى قورعالاتىنى كورسەتىلگەن. بۇل قۇقىقتىق نەگىز ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرادى جانە ازاماتتاردىڭ زاڭدى مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتەدى.
قازاقستاندا ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ سالاسىنداعى نەگىزگى زاڭنامالىق اكتىلەر مىنالار:
- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى: كونستيتۋتسيا ازاماتتاردىڭ نەگىزگى قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن بەلگىلەيدى جانە ولاردى قورعاۋ مەحانيزمدەرىن قاراستىرادى.
- ازاماتتىق پروتسەستىك كودەكسى: ازاماتتىق پروتسەستىك كودەكس ازاماتتىق ىستەردى سوتتا قاراۋ ءتارتىبىن رەتتەيدى.
- قىلمىستىق پروتسەستىك كودەكسى: قىلمىستىق پروتسەستىك كودەكس قىلمىستىق ىستەردى سوتتا قاراۋ ءتارتىبىن جانە قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى انىقتاۋ پروتسەدۋرالارىن بەلگىلەيدى.
حالىقارالىق تاجىريبە
حالىقارالىق تاجىريبە ادام قۇقىقتارىن قورعاۋدىڭ ءتيىمدى تەتىكتەرىن ۇسىنادى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، ەۋروپالىق وداق جانە باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمدار ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ سالاسىندا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. مىسالى، ەۋروپالىق ادام قۇقىقتارى سوتى — ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ازاماتتارىنا ادام قۇقىقتارى بۇزىلعان جاعدايدا جۇگىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
قازاقستانداعى ايەل قۇقىعى
قازىرگى ۋاقىتتا بۇكىل الەمدە ەرلەردىڭ ايەلدەرگە قاتىستى تاريحي ۇستەمدىگى وزگەرۋدە. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستان ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋدا دا جەتىستىكتەرگە جەتتى.
1998 جىلعى 29 ماۋسىمداعى N 248 زاڭىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى 1979 جىلعى 18 جەلتوقسانداعى ايەلدەرگە قاتىستى كەمسىتۋشىلىكتىڭ بارلىق نىساندارىن جويۋ تۋرالى كونۆەنتسياعا قوسىلدى. بۇۇ-نىڭ «ايەلدەردىڭ ساياسي قۇقىقتارى تۋرالى» جانە «ەرلى-زايىپتى ايەلدەردىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» كونۆەنتسيالارى دا راتيفيكاتسيالاندى.
2009 جىلى «ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ تەڭ قۇقىقتارى مەن تەڭ مۇمكىندىكتەرىنىڭ مەملەكەتتىك كەپىلدىكتەرى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى.
قازىرگى تاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ايەلدەر قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ جانە قورعاۋ باعىتىندا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلۋدا. ايەلدەردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى نەگىزگى ەرەجەلەر كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەن.
