قاراپ وتىرساق، مۇندايدى كوبىنە ساكەن ءومىرى مەن وسىناۋ ايگىلى مەملەكەت قايراتكەرى، داۋىلپاز اقىن، جازۋشى-دراماتۋرگ، ءپۋبليتسيستىڭ سوڭىندا قالعان زور رۋحاني مۇرادان حابارسىز ادامدار ايتاتىنىن بايقايمىز. كوبى بوس داقپىرت. ايتالىق، بەرتىندە بەلگىلى اكتەر، دراماتۋرگ قانات ءجۇنىسوۆ سونداي قاۋەسەتتىڭ ءبىرىن ىندەتە قاۋزاپ، ونىڭ قيسىنسىزدىعىن دالەلدەپ بەردى. («ساكەن سەيفۋليننىڭ ستالينگە حات جازعانى راس پا؟» «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى. 01.02.2019 ج.). وسى ماقالاسىندا اۆتور الاش قايراتكەرى ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ: «ساكەندى قىزىلدار جاعىندا، ال ءبىزدى «وردا» جاعىندا بولدى دەمەسەڭدەر، ساكەن بىزگە قاراعاندا الدەقايدا ۇلتشىل ەدى» دەگەن ءسوزىن كەلتىرەدى.
ساكەننىڭ ايرىقشا وتانشىلدىعىن كورنەكتى ساكەنتانۋشى، پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشۇلى عۇمىر بويى ايتۋمەن وتكەنىن بىلەمىز. ماسەلەن، عالىم ءبىر ەڭبەگىندە: «…پارتيانىڭ ۇلت ماسەلەسىن العاش جانە سوڭعى رەت ارنايى قاراعان ءحىى سەزىنىڭ شەشىمىنە ارقا سۇيەي وتىرىپ ساكەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن قيۋى تابىلماي كەلە جاتقان قازاق ءتىلى ماسەلەسىن كوتەردى. 1923 جىلدىڭ 9-ماۋسىمىندا «كەڭسە ىستەرىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋى كەرەك» دەگەن اتاقتى ماقالاسىن جاريالادى. بۇل ماسەلەنى كوتەرەردەن بۇرىن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىندە ءساۋىر ايىنداعى وتىرىستا بارلاۋ جاساۋ ماقساتىمەن شەتىن شىعارعاندا، «بايقاسايشى، ساكەن!» دەپ ساقتاندارعىندار دا، كوزىن الارتقاندار دا بولعان. سونى انىق سەزگەن ساكەن شامىرقانىپ: «قازاقستاننىڭ ەڭبەكشى تابى شىن قاتارعا كىرسىن، ءوز تىزگىنىن ءوزى السىن دەگەن ازامات بۇل ىسكە جان اياماي كىرىسۋى كەرەك!» دەپ تالايلارمەن الاكوز بولدى. 25-ماۋسىم كۇنى «كەڭسەلەردە ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋگە كىرىسۋ» دەگەن ەكىنشى ماقالاسىن جاريالادى. گازەت رەداكتورلىعىنىڭ كەرەكتىگى وسىنداي عۇمىرلىق ماسەلەلەر توڭىرەگىنەن ايقىن كورىنەدى. كۋرس اشۋ، كادر دايارلاۋ، ستۋدەنتتەردى پايدانالۋ سياقتى ناقتى ىستەردىڭ كوزىن كورسەتىپ، نوبايىن كەلتىرىپ، 1923 جىلدىڭ 22-قاراشاسىندا ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ دەكرەتىن قابىلداتتى. كەڭسەلەردەگى ىستەردى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ بۇكىل رەسپۋبليكا كولەمىندە 1924 جىلدىڭ 1-شىلدەسىنەن باستالاتىن بولدى. «بۇرىنعى جانە قازىرگى ۇكىمەتتەردىڭ ساياسي تاريحىندا مۇنداي ايرىقشا ءمانى بار شارا بولىپ كورگەن ەمەس» دەپ قۋانعان ساكەن يگىلىكتى ءىستىڭ بىردەن قارقىن الىپ كەتۋىنە كەدەرگى جاساماق جاعىمپاز تورەسىماقتى كەزدەستىرە بەرگەن سوڭ: ءبىزدىڭ قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ كەيبىرەۋى قازاق ءتىلى تۋرالى قاتتى كىرىسۋگە «بىرەۋ ۇلتشىل دەپ ايتادى» دەپ بوي تارتادى. بىراق بۇل – قۋلىق، بۇل – كوممۋنيستىك قىلىق ەمەس، جارامساقتىق، جاعىمپازدىق. كەيبىر ساسىق، جالماۋىز دەماگوگ ءوزىن «جاقسى كوممۋنيست ەكەن» دەپ ايتسىن دەپ، قازاق ءتىلىن كىرگىزۋگە ۇمتىلعان بەلسەندى ادامداردى «اناۋ ۇلتشىل، مىناۋ ۇلتشىل» دەپ ودان قىمسىنباي، ايىلىن جيناماي، ىسكە كىرىسە بەرۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، توعىز ماقالا جازدى. سوۆناركوم تاراپىنان بۇيرىق بەرىپ، قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادى. نە كەرەك… وزىمىزگە ءوز ءتىلىمىز بۇيىرماي ءالى كەلە جاتىر عوي» – دەيدى.
تومەندە ساكەن سەيفۋلليننىڭ ۇلت تاعدىرىنا ارنالعان كەيبىر ماقالالارىنان ۇزىندىلەر ۇسىنىلىپ وتىر.
كەڭسە ىستەرىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ كەرەك
كوممۋنيست پارتياسىنىڭ جالپىرەسەيلىك 12-ءشى جيىلىسىنىڭ ۇلت ماسەلەسىن دۇرىس شەشۋگە جول-جوبالار بەلگىلەنگەندە ىستەگەن قارالارىنىڭ ءبىرى: «بۇرىنعى كەمدىكتە بولعان ۋاق ۇلتتاردىڭ رەسپۋبليكالارىندا، مەكەمەلەردە بارلىق ۇكىمەت ىستەرىن سول ۇلتتىڭ ءوز تىلىندە جۇرگىزۋى كەرەك» دەگەن قارارى بولدى.
ەگەر دە بۇرىنعى كەم بولىپ قالعان ۇلتتاردىڭ رەسپۋبليكالارىندا ۇكىمەت ىستەرى مەكەمەلەردە سول ۇلتتىڭ ءوز تىلىندە جۇرەتىن بولسا، ول ۇلتتىڭ بۇرىنعى زور بولىپ قالعان ۇلتتارمەن تەڭەلۋىنە كوزگە كورىنەرلىك تۋرا جول ەكەنىنە ەشكىم ءشۇبالانباس. بىراق 12-ءشى پارتيا جيىلىسىنىڭ بۇل ايقىن دۇرىس جاساعان قارارىن ىسكە اسىرۋعا عانا كەرەك.
ارينە، قازاق كەدەيىنىڭ ءتانىنىڭ، جانىنىڭ قانداي جەرلەرىندە، قانداي شارالارىنىڭ بار ەكەنىن، قانداي دەرتتەرىنىڭ بار ەكەنىن بىلەتىندەر – قازاقتىڭ ءتىلىن، عۇرپىن، ادەتىن، تۇرمىسىن بىلەتىن، قازاقتان شىققان كوممۋنيستەر. 12-ءشى پارتيا جيىلىسىنىڭ بۇل قارارىن ىسكە اسىرۋعا ءتۇرلى لاج كورسەتىپ، بۇل ىسكە وزدەرى بىلەكتەرىن سىبانىپ بەلسەنىپ كىرىسۋگە، سول قازاقتان شىققان كوممۋنيستەر ەڭ الدىمەن مىندەتتى. ارينە، قازاق بۇرىنعى وگەي اكەدەن كەمدىك كورىپ قالعان جەتىم بالا.
جەتىم بالا كوپكە شەيىن ءبىرتۇرلى قورعالاۋىق، جاسقانشاق، قورقاق بولادى.
كەڭەس ۇكىمەتى ورناپ، قازاق تەڭدىك الىپ وتىرسا دا سول بۇرىنعى قورعالاۋىق بولىپ قالعاندىقتان، ەشبىر ءىرى جۇمىسقا قاسقايىپ كىرىسىپ، سەركە بولىپ باستاي الماي وتىر.
سول سەبەپتى، بۇل جۇمىسقا بارلىق كۇشىن سالىپ كىرىسۋ، قازاق كوممۋنيستەرىنە جاردەم بەرەتىن جەرىندە جاردەم بەرىپ، باستايتىن جەرىندە باستاپ وتىرۋ ورىس كوممۋنيستەرىنىڭ مىندەتى. ولاي بولسا، تاريح الدىندا جاۋاپتى اۋەلى قازاق كوممۋنيستەرى، ونان سوڭ جالپى قازاقتىڭ وقىعان ەڭبەكشىل ۇلدارى.
ءىستى قازاقشاعا اۋدارۋدى اۋىلدان، بولىستان، اۋداننان باستاۋ كەرەك.
ۆولوستنوي يسپولكومداردا ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ ءۇشىن ۋەزدەردە سولارعا كىسىلەر دايارلاپ جىبەرەتىن كۋرستار اشىلۋ كەرەك. اۋىلدان، بولىستان، اۋداننان قالاداعى مەكەمەلەرگە قاعاز جازعاندا ىلعي قازاق تىلىندە جازىپ وتىرۋ كەرەك. قالالارداعى مەكەمەلەر قازاقشا جازىلعان سوزدەردى الىپ تەكسەرىپ قاراپ وتىرۋعا مىندەتتى. كۇللى ءتىلدىڭ ءبارى بىردەي جۇرەدى دەگەن زاكون بار.
ۆولوستنوي يسپولكومدار قالالارداعى مەكەمەلەرگە قاعازدارىن قازاقشا جازىپ وتىرسا، قالا وزدىگىنەن قازاقشا جازا قويمايدى. بۇل – ايقىن ءىس. بۇرىن ورىسشا حات بىلەتىن كىسى باعالى بولىپ، قازاقشا حات بىلەتىن كىسىلەر باعاسىز بولعان. ەندى قازاقشا حات بىلەتىن كىسىلەر دە باعالىراق بولۋى كەرەك.
تۇرمىس وسى باعىتپەن بارعاندا، بۇل ءالى سولاي بولۋى سۇتتەن اق.
ءالى قازاقشا حات بىلمەيتىن ادامدار فرانتسۋزشا بىلسە دە قازاقستاندا ءبىر كەزدە ىسكە اسپاي قالۋى اپ-انىق نارسە.
مەكەمەلەردە ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ ءبىر كىسىنىڭ ايتۋىمەن بولاتىن نارسە ەمەس، كوپتىڭ كۇشىمەن، جالپى ىنتامەن، تەگىس جۇمىلۋمەن بولاتىن نارسە.
كازاقستان ەڭبەكشىل تابى قاتارعا كىرسىن، ءوز تىزگىنىن ءوزى السىن دەگەن ازامات بۇل ىسكە جان اياماي كىرىسۋى كەرەك. بۇعان جەرگىلىكتى مەكەمەلەر نە ايتار ەكەن، نە ىستەر ەكەن، كۇتەمىز!
09.06.1923 جىل
قازاق ەسۋاس حالىق ەمەس
جولداستار، مەن العاشقى باياندامالاردىڭ ءبىرى ويىنشا سويلەيىن دەپ ەم، بىراق موسكۆادا تۇراتىن جانە وسىنداي ۇلكەن جيىنداردا ونسىز دا ءجيى سويلەپ جۇرەتىن اقىن-جازۋشىلار جارىسسوزگە بىرىنەن كەيىن ءبىرى شىعىپ، ماعان ءسوز كەزەگىن تيگىزبەي قويدى. جانە دە بۇل اقىن-جازۋشىلاردىڭ بايانداماشىلار كوتەرگەن پروبلەمالاردى جان-جاقتى تالقىلاۋدىڭ ورنىنا، كوبىنەسە دەكلاراتسيا ايتقانى وكىنىشتى بولدى. مەنىڭشە، بۇل دەكلاراتسيالار قۇر جىلتىر ءسوز بولىپ شىقتى.
مەن ءبىر عانا ماسەلەگە توقتالامىن.
وسىندا سەزدە ورىس تىلىندە جازاتىن جولداستار باسقا ۇلتتاردىڭ ومىرىنەن شىعارما جازۋ ىسىمەن از شۇعىلدانادى. كوپشىلىگى بۇل تاقىرىپقا قالام تارتپاي دا كەلەدى دەگەن پىكىرلەر ايتىلدى. قىزىل ارميانىڭ سەزگە كەلگەن دەلەگاتسياسى ءوزىنىڭ قۇتتىقتاۋ سوزىندە ءبىزدىڭ سوۆەت ادەبيەتىندە جانە ورىس تىلىندەگى پوەزيادا قىزىل ارميانىڭ ۇلتتىق بولىمشەلەرى بەينەلەنبەي وتىر دەدى. جاڭادان جازا باستاعان جاس جازۋشىلار مۇنى قاتتى ەسكەرۋى كەرەك، ويتكەنى ورىس تىلىندە جازاتىن اعا اقىن-جازۋشىلار ۇلتتار ءومىرىن سۋرەتتەۋگە ءالى كۇنگە دەيىن شۇعىل بەت بۇرا الماي كەلەدى.
ال ۇلت تۇرمىسىن كورسەتپەك بولعان ورىس اقىندارى مەن جازۋشىلارى سسسر حالىقتارىنىڭ تۇرمىسىن زەرتتەمەيتىنى بايقالادى. سسسر حالىقتارىنىڭ تۇرمىسىن زەرتتەمەي، بىلمەي تۇرىپ، ولار وزدەرىنىڭ ويشا دولبارلاعانىن شىندىق دەپ، جانىنان شىعارعان جالعان تيپتەرىن جاڭا زامان ادامدارىنىڭ شىن كەيپى دەپ ۇسىنادى.
مۇنىڭ ايعاعى رەتىندە تالاي ادەبي دەرەكتى كەلتىرۋىمە بولار ەدى. بىراق ءسوزىمدى شۇبالتپاي-اق ۆس.يۆانوۆ، شكلوۆسكي، افينوگەنوۆ جانە «وت ورتاسىندا» اتتى پەسانىڭ اۆتورى سەكىلدى جازۋشىلار سسسر حالىقتارىنىڭ وكىلى رەتىندە كەيبىر تيپتەر مەن قاھارمانداردى سۋرەتتەگەندە، ويلارىنا نە كەلسە سونى جازاتىنىن اتاپ قانا وتەيىن.
ۆس.يۆانوۆ ازيا حالىقتارىنىڭ ءومىرى جايىندا كوپ جازىپ ءجۇر. الايدا، ونىڭ ءسوز ساپتاسىندا، اسىرەسە، ەرتەرەكتە جازعان شىعارمالارىنىڭ اۋەنىندە ۇساق حالىقتارعا پاڭدانا قاراۋشىلىق بار. ول ۇساق ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىن ماقاۋ، كەششە ەتىپ، كەيدە ءتىپتى، ەسۋاس ەتىپ سۋرەتتەيدى. ۆس.يۆانوۆتىڭ كەي جاعدايدا، ءتىپتى، گەوگرافيانى بىلمەيتىنى، قازاقستاننىڭ قايدا ەكەنىن، قازاقتاردىڭ قانداي جۇرت ەكەنىن، قىرعىزداردىڭ قانداي جۇرت ەكەنىن بىلمەيتىنى اڭعارىلىپ قالادى. «پاقىردىڭ باسىنان كەشكەنى» اتتى سوڭعى شىعارماسى – بۇل ۇلكەن جازۋشىنىڭ ۇساق ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىن كورسەتۋگە ءالى دە بولسا سالدىر-سالاق قاراپ كەلە جاتقانىنا ايعاق.
شكلوۆسكي تۇركىسىب تۋرالى جازعان وچەركىندە: «قازاقتار وزدەرىن قىرعىزبىز دەپ اتايدى» – دەپ تۇجىرىمدايدى.
ال افينوگەنوۆ «ۇرەي» اتتى پەساسىندا ستۋدەنت قازاقتى كورسەتەدى. وسى قازاق ستۋدەنتى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ويدا جوقتا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ شىعا كەلەدى. ءتىپتى، پروفەسسور اتانىپ كەتە جازدايدى. افينوگەنوۆ ونى سايقىمازاققا اينالدىرىپ، ەسەر ەتىپ سۋرەتتەگەن.
«وت ورتاسىندا» اتتى پەسانىڭ اۆتورى قىزىل گۆاردەەتس قازاقتى جارىمەس، دەلقۇلى قىلىپ بەينەلەگەن.
«كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىندە باسىلعان ءبىر ماقالادا اۆتور قىرعىزداردىڭ ۇلت ويىنىن سيپاتتاي كەلىپ: «قىرعىزدار شاپشاڭ جانە ەپتى حالىق» دەپ جازىپتى. كوكپار تارتۋدى سۋرەتتەگەندە ول بىلاي دەپتى: «كوكپار تارتۋ – اجالمەن ويناۋ… قان، ايقاي-شۋ، پىشاق. ونداعان سالت اتتى ادام ءبىر تەكە ءۇشىن تالاسادى. قولدارىندا – پىشاق. جەتكەنى تەكەنى جۇلىپ اكەتىپ، باسىن كەسىپ الىپ، كيىز ۇيگە قاراي قۇيعىتىپ كەپ، توي يەسىنىڭ اياعىنىڭ استىنا لاقتىرىپ تاستاۋى كەرەك. وسى تاعىلىق ويىن ۇستىندە سايىسكەرلەر تەكەنىڭ عانا ەمەس، ءبىر-ءبىرىنىڭ دە قارنىن جارىپ جۇرە بەرەدى…»
«كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىندە ءدال وسىلاي جازىلعان. ال، شىندىعىندا، مۇنىڭ ءبارى – اۆتوردىڭ كىل ويدان شىعارعانى. ونىڭ سۋرەتتەپ وتىرعانىنداي تاعىلىقتى، ءبىز، قازاقتار مەن قىرعىزدار ءوز حالىقتارىمىزدىڭ بۇرىنعى-سوڭعى تاريحىنان ەستىگەن ەمەسپىز…
سوۆەت وداعى حالىقتارىنىڭ ءومىرىن سۋرەتتەۋگە ارنالعان شىعارمالاردا وسىنداي كەمشىلىكتەردىڭ بولۋى وكىنىشتى-اق.
مىنە، مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ۇلتتاردىڭ ءتىلىن بىلمەيتىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ سول حالىقتار تۋرالى شىعارما جازۋعا جاۋاپسىز قارايتىنىن كورسەتەدى. جانە دە ولار وزدەرىنىڭ وسى سۇيكەيسالدىسىن ورىس وقىرماندارىنا ءومىردى شىنايى سۋرەتتەگەن رەاليستىك كوركەم شىعارما رەتىندە ۇسىنادى. ءبىز ءومىر شىندىعىن ادەبيەتتە مۇنشاما بۇرمالاپ كورسەتۋشىلەرگە قارسى ايانباي كۇرەسۋىمىز كەرەك. ءبىز سوتسياليزم ورناتىپ جاتقان بارلىق ۇلتتاردىڭ ءومىرى تەرەڭ زەرتتەلىپ، شىنايى بەينەلەنۋىن تىلەيمىز.
جاڭادان جازا باستاعان جاس جازۋشىلار سسسر حالىقتارىنىڭ ءومىرى مەن تۇرمىسىن جەتە بىلۋگە مىندەتتى. ۇساق ۇلتتار ءومىرى تۋرالى وسى ۋاقىتقا دەيىن جازىپ كەلگەن اعا سۋرەتكەرلەر ءبىزدىڭ ناعىز، شىنايى تۇرمىسىمىزدى سۋرەتتەپ بەرە العان جوق.
پارتيامىز بەن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعىمەن سوتسياليزم ورناتىپ جاتقان سوۆەت وداعى حالىقتارىنىڭ شىنايى ءومىرىن تەرەڭ زەرتتەپ جازۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ جاس جازۋشىلارعا ايتار تىلەگىمىز وسى. (قول شاپالاقتاۋ).
1934 جىل.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
