Halqym dep qan jylaǧan qairan Cäken

Qarap otyrsaq, mūndaidy köbıne Säken ömırı men osynau äigılı memleket qairatkerı, dauylpaz aqyn, jazuşy-dramaturg, publisistıŋ soŋynda qalǧan zor ruhani mūradan habarsyz adamdar aitatynyn baiqaimyz. Köbı bos daqpyrt. Aitalyq, bertınde belgılı akter, dramaturg Qanat Jünısov sondai qauesettıŋ bırın ındete qauzap, onyŋ qisynsyzdyǧyn däleldep berdı. («Säken Seifulinnıŋ Stalinge hat jazǧany ras pa?» «Egemen Qazaqstan» gazetı. 01.02.2019 j.). Osy maqalasynda avtor Alaş qairatkerı Älımhan Ermekovtıŋ: «Säkendı qyzyldar jaǧynda, al bızdı «orda» jaǧynda boldy demeseŋder, Säken bızge qaraǧanda äldeqaida ūltşyl edı» degen sözın keltıredı. Säkennıŋ airyqşa otanşyl­dyǧyn körnektı säkentanuşy, professor Tūrsynbek Käkışūly ǧūmyr boiy aitumen ötkenın bılemız. Mäselen, ǧalym bır eŋbegınde: «…Partiianyŋ ūlt mäselesın alǧaş jäne soŋǧy ret arnaiy qaraǧan HII sezınıŋ şeşımıne arqa süiei otyryp Säken künı bügınge deiın qiiuy tabylmai kele jatqan qazaq tılı mäselesın köterdı. 1923 jyldyŋ 9-mausymynda «Keŋse ısterın qazaq tılınde jürgızuı kerek» degen ataqty maqalasyn jariialady. Būl mäselenı kötererden būryn Halyq komissarlary Keŋesınde säuır aiyndaǧy otyrysta barlau jasau maqsatymen şetın şyǧarǧanda, «Baiqasaişy, Säken!» dep saqtandarǧyndar da, közın alartqandar da bolǧan. Sony anyq sezgen Säken şamyrqanyp: «Qazaqstannyŋ eŋbekşı taby şyn qatarǧa kırsın, öz tızgının özı alsyn degen azamat būl ıske jan aiamai kırısuı kerek!» dep talailarmen alaköz boldy. 25-mausym künı «Keŋselerde ıstı qazaq tılınde jürgızuge kırısu» degen ekınşı maqalasyn jariialady. Gazet redaktorlyǧynyŋ kerektıgı osyndai ǧūmyrlyq mäseleler töŋıregınen aiqyn körınedı. Kurs aşu, kadr daiarlau, studentterdı paidanalu siiaqty naqty ısterdıŋ közın körsetıp, nobaiyn keltırıp, 1923 jyldyŋ 22-qaraşasynda Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ dekretın qabyldatty. Keŋselerdegı ısterdı qazaq tılınde jürgızu bükıl respublika kölemınde 1924 jyldyŋ 1-şıldesınen bastalatyn boldy. «Būrynǧy jäne qazırgı ükımetterdıŋ saiasi tarihynda mūndai airyqşa mänı bar şara bolyp körgen emes» dep quanǧan Säken igılıktı ıstıŋ bırden qarqyn alyp ketuıne kedergı jasamaq jaǧympaz töresymaqty kezdestıre bergen soŋ: bızdıŋ qazaq kommunisterınıŋ keibıreuı qazaq tılı turaly qatty kırısuge «bıreu ūltşyl dep aitady» dep boi tartady. Bıraq būl – qulyq, būl – kommunistık qylyq emes, jaramsaqtyq, jaǧympazdyq. Keibır sasyq, jalmauyz demagog özın «jaqsy kommunist eken» dep aitsyn dep, qazaq tılın kırgızuge ūmtylǧan belsendı adamdardy «anau ūltşyl, mynau ūltşyl» dep odan qymsynbai, aiylyn jinamai, ıske kırıse beru kerektıgın aityp, toǧyz maqala jazdy. Sovnarkom tarapynan būiryq berıp, qolynan kelgennıŋ bärın jasady. Ne kerek… özımızge öz tılımız būiyrmai älı kele jatyr ǧoi» – deidı.  Tömende Säken Seifullinnıŋ ūlt taǧdyryna arnalǧan keibır maqalalarynan üzındıler ūsynylyp otyr. KEŊSE ISTERIN QAZAQ TILINDE JÜRGIZU KEREK Kommunist partiiasynyŋ jalpyre­seilık 12-şı jiylysynyŋ ūlt mäselesın dūrys şeşuge jol-jobalar belgılengende ıstegen qaralarynyŋ bırı: «būrynǧy kemdıkte bolǧan uaq ūlttardyŋ respublikalarynda, mekemelerde barlyq ükımet ısterın sol ūlttyŋ öz tılınde jürgızuı kerek» degen qarary boldy. Eger de būrynǧy kem bolyp qalǧan ūlttardyŋ respublikalarynda ükımet ısterı mekemelerde sol ūlttyŋ öz tılınde jüretın bolsa, ol ūlttyŋ būrynǧy zor bolyp qalǧan ūlttarmen teŋeluıne közge körınerlık tura jol ekenıne eşkım şübälanbas. Bıraq 12-şı partiia jiylysynyŋ būl aiqyn dūrys jasaǧan qararyn ıske asyruǧa ǧana kerek. Ärine, qazaq kedeiınıŋ tänınıŋ, janynyŋ qandai jerlerınde, qandai şaralarynyŋ bar ekenın, qandai dertterınıŋ bar ekenın bıletınder – qazaqtyŋ tılın, ǧūrpyn, ädetın, tūrmysyn bıletın, qazaqtan şyqqan kommunister. 12-şı partiia jiylysynyŋ būl qararyn ıske asyruǧa türlı laj körsetıp, būl ıske özderı bılekterın sybanyp belsenıp kırısuge, sol qazaqtan şyqqan kommunister eŋ aldymen mındettı. Ärine, qazaq būrynǧy ögei äkeden kemdık körıp qalǧan jetım bala. Jetım bala köpke şeiın bırtürlı qorǧalauyq, jasqanşaq, qorqaq bolady. Keŋes ükımetı ornap, qazaq teŋdık alyp otyrsa da sol būrynǧy qorǧalauyq bolyp qalǧandyqtan, eşbır ırı jūmysqa qasqaiyp kırısıp, serke bolyp bastai almai otyr. Sol sebeptı, būl jūmysqa barlyq küşın salyp kırısu, qazaq kommunisterıne järdem beretın jerınde järdem berıp, bastaityn jerınde bastap otyru orys kommunisterınıŋ mındetı. Olai bolsa, tarih aldynda jauapty äuelı qazaq kommunisterı, onan soŋ jalpy qazaqtyŋ oqyǧan eŋbekşıl ūldary. Istı qazaqşaǧa audarudy auyldan, bolystan, audannan bastau kerek. Volostnoi ispolkomdarda ıstı qazaq tılınde jürgızu üşın uezderde solarǧa kısıler daiarlap jıberetın kurstar aşylu kerek. Auyldan, bolystan, audannan qaladaǧy mekemelerge qaǧaz jazǧanda ylǧi qazaq tılınde jazyp otyru kerek. Qalalardaǧy mekemeler qazaqşa jazylǧan sözderdı alyp tekserıp qarap otyruǧa mındettı. Küllı tıldıŋ bärı bırdei jüredı degen zakon bar. Volostnoi ispolkomdar qalalardaǧy mekemelerge qaǧazdaryn qazaqşa jazyp otyrsa, qala özdıgınen qazaqşa jaza qoimaidy. Būl – aiqyn ıs. Būryn orysşa hat bıletın kısı baǧaly bolyp, qazaqşa hat bıletın kısıler baǧasyz bolǧan. Endı qazaqşa hat bıletın kısıler de baǧalyraq boluy kerek. Tūrmys osy baǧytpen barǧanda, būl älı solai boluy sütten aq. Älı qazaqşa hat bılmeitın adamdar fransuzşa bılse de Qazaqstanda bır kezde ıske aspai qaluy ap-anyq närse. Mekemelerde ıstı qazaq tılınde jürgızu bır kısınıŋ aituymen bolatyn närse emes, köptıŋ küşımen, jalpy yntamen, tegıs jūmylumen bolatyn närse. Kazaqstan eŋbekşıl taby qatarǧa kırsın, öz tızgının özı alsyn degen azamat būl ıske jan aiamai kırısuı kerek. Būǧan jergılıktı mekemeler ne aitar eken, ne ıster eken, kütemız! 09.06.1923 jyl QAZAQ ESUAS HALYQ EMES Joldastar, men alǧaşqy baiandama­lardyŋ bırı oiynşa söileiın dep em, bıraq Moskvada tūratyn jäne osyndai ülken jiyndarda onsyz da jiı söilep jüretın aqyn-jazuşylar jaryssözge bırınen keiın bırı şyǧyp, maǧan söz kezegın tigızbei qoidy. Jäne de būl aqyn-jazuşylardyŋ baiandamaşylar kötergen problemalardy jan-jaqty talqylaudyŋ ornyna, köbınese deklarasiia aitqany ökınıştı boldy. Menıŋşe, būl deklarasiialar qūr jyltyr söz bolyp şyqty. Men bır ǧana mäselege toqtalamyn. Osynda sezde orys tılınde jazatyn joldastar basqa ūlttardyŋ ömırınen şyǧarma jazu ısımen az şūǧyldanady. Köp­şılıgı būl taqyrypqa qalam tartpai da keledı degen pıkırler aityldy. Qyzyl Armiianyŋ sezge kelgen delegasiiasy özınıŋ qūttyqtau sözınde bızdıŋ sovet ädebie­tınde jäne orys tılındegı poeziiada Qyzyl Armiianyŋ ūlttyq bölımşelerı beinelenbei otyr dedı. Jaŋadan jaza bastaǧan jas jazuşylar mūny qatty eskeruı kerek, öitkenı orys tılınde jazatyn aǧa aqyn-jazuşylar ūlttar ömırın suretteuge älı künge deiın şūǧyl bet būra almai keledı. Al ūlt tūrmysyn körsetpek bolǧan orys aqyndary men jazuşylary SSSR halyqtarynyŋ tūrmysyn zerttemei­tını baiqalady. SSSR halyqtarynyŋ tūrmysyn zerttemei, bılmei tūryp, olar özderınıŋ oişa dolbarlaǧanyn şyndyq dep, janynan şyǧarǧan jalǧan tipterın jaŋa zaman adamdarynyŋ şyn keipı dep ūsynady. Mūnyŋ aiǧaǧy retınde talai ädebi derektı keltıruıme bolar edı. Bıraq sözımdı şūbaltpai-aq Vs.İvanov, Şklovskii, Afinogenov jäne «Ot ortasynda» atty pesanyŋ avtory sekıldı jazuşylar SSSR halyqtarynyŋ ökılı retınde keibır tipter men qaharmandardy surettegende, oilaryna ne kelse sony jazatynyn atap qana öteiın. Vs.İvanov Aziia halyqtarynyŋ ömırı jaiynda köp jazyp jür. Alaida, onyŋ söz saptasynda, äsırese, erterekte jazǧan şyǧarmalarynyŋ äuenınde ūsaq halyqtarǧa paŋdana qarauşylyq bar. Ol ūsaq ūlttardyŋ ökılderın maqau, keşe etıp, keide tıptı, esuas etıp suretteidı. Vs.İvanovtyŋ kei jaǧdaida, tıptı, geografiiany bılmeitını, Qazaqstannyŋ qaida ekenın, qazaqtardyŋ qandai jūrt ekenın, qyrǧyzdardyŋ qandai jūrt ekenın bılmeitını aŋǧarylyp qalady. «Paqyrdyŋ basynan keşkenı» atty soŋǧy şyǧarmasy – būl ülken jazuşynyŋ ūsaq ūlttardyŋ ökılderın körsetuge älı de bolsa saldyr-salaq qarap kele jatqanyna aiǧaq. Şklovskii Türkısıb turaly jazǧan ocherkınde: «Qazaqtar özderın qyrǧyzbyz dep ataidy» – dep tūjyrymdaidy. Al Afinogenov «Ürei» atty pesasynda student qazaqty körsetedı. Osy qazaq studentı az uaqyttyŋ ışınde oida joqta ǧylymi qyzmetker bolyp şyǧa keledı. Tıptı, professor atanyp kete jazdaidy. Afinogenov ony saiqymazaqqa ainaldyryp, eser etıp surettegen. «Ot ortasynda» atty pesanyŋ avtory qyzyl gvardees qazaqty jarymes, delqūly qylyp beinelegen. «Komsomolskaia pravda» gazetın­de basylǧan bır maqalada avtor qyrǧyzdardyŋ ūlt oiynyn sipattai kelıp: «Qyrǧyzdar şapşaŋ jäne eptı halyq» dep jazypty. Kökpar tartudy surettegende ol bylai deptı: «Kökpar tartu – ajalmen oinau… Qan, aiqai-şu, pyşaq. Ondaǧan salt atty adam bır teke üşın talasady. Qoldarynda – pyşaq. Jetkenı tekenı jūlyp äketıp, basyn kesıp alyp, kiız üige qarai qūiǧytyp kep, toi iesınıŋ aiaǧynyŋ astyna laqtyryp tastauy kerek. Osy taǧylyq oiyn üstınde saiyskerler tekenıŋ ǧana emes, bır-bırınıŋ de qarnyn jaryp jüre beredı…» «Komsomolskaia pravda» gazetınde däl osylai jazylǧan. Al, şyndyǧynda, mūnyŋ bärı – avtordyŋ kıl oidan şyǧar­ǧany. Onyŋ surettep otyrǧanyndai taǧylyqty, bız, qazaqtar men qyrǧyzdar öz halyqtarymyzdyŋ būrynǧy-soŋǧy tarihynan estıgen emespız… Sovet Odaǧy halyqtarynyŋ ömırın suretteuge arnalǧan şyǧarmalarda osyndai kemşılıkterdıŋ boluy ökınıştı-aq. Mıne, mūnyŋ bärı bızdıŋ ūlttardyŋ tılın bılmeitın aqyn-jazuşylardyŋ sol halyqtar turaly şyǧarma jazuǧa jauapsyz qaraitynyn körsetedı. Jäne de olar özderınıŋ osy süikeisaldysyn orys oqyrmandaryna ömırdı şynaiy surettegen realistık körkem şyǧarma retınde ūsynady. Bız ömır şyndyǧyn ädebiette mūnşama būrmalap körsetuşılerge qarsy aianbai küresuımız kerek. Bız sosializm ornatyp jatqan barlyq ūlttardyŋ ömırı tereŋ zerttelıp, şynaiy beinelenuın tıleimız. Jaŋadan jaza bastaǧan jas jazuşylar SSSR halyqtarynyŋ ömırı men tūrmysyn jete bıluge mındettı. Ūsaq ūlttar ömırı turaly osy uaqytqa deiın jazyp kelgen aǧa suretkerler bızdıŋ naǧyz, şynaiy tūrmysymyzdy surettep bere alǧan joq. Partiiamyz ben sovet Ükımetınıŋ basşylyǧymen sosializm ornatyp jatqan Sovet Odaǧy halyqtarynyŋ şynaiy ömırın tereŋ zerttep jazu kerek. Bızdıŋ jas jazuşylarǧa aitar tılegımız osy. (Qol şapalaqtau).

1934 jyl.  "Adyrna" ūlttyq portaly