ساقينا- ساۋساققا سالاتىن زەرگەرلىك بۇيىم. جۇزىككە قاراعاندا ساقينانىڭ باۋىرى جالپاقتاۋ بولىپ، كوبىنە بەتىنە تاس قوندىرىلمايدى.
ەرتەدە xالقىمىز اس ادال بولۋى ءۇشىن ايەلدىڭ قولىندا مىندەتتى تۇردە ساقينا يا جۇزىك بولۋى كەرەك دەپ ساناعان. تىلىمىزدەگى “ساقينانى سانگە سالمايدى، ول- تازالىققا تارازى” ، “ساقينا سانگە جاتپاس، ايقاي انگە جاتپاس” دەگەندەي ۇعىمدار ساقينانىڭ تەك ساندىك قانا ەمەس، گيگيەنالىق قىزمەت تە اتقاراتىنىن دالەلدەيدى. مۇنىڭ ءوزى xالىقتىڭ ساقينا سوعىلاتىن كۇمىس نە التىننىڭ تاتتانۋعا ۇشىرامايتىنىن، سۋدىڭ، تاماقتىڭ تەز بۇزىلماۋىنا سەپتىگىن تيگىزىپ، دەنساۋلىققا جاعىمدى اسەر ەتەتىنىن ەرتەدەن-اق اڭعارتىپ بايقاعانىن كورسەتسە كەرەك. كۇنى بۇگىنگە دەيىن اۋىلدىق جەرلەردە جاس كەلىنشەك نارەستەسىن شومىلدىرار الدىندا ياكي بالانىڭ جورگەك-جايالىعىن جۋار الدىندا وعان سول ءۇيدىڭ ۇلكەندەرى (ەنەسى نە ابىسىنى) “قولىڭا ساقينا سالىپ ال، تازالىققا ءتان بولادى” دەپ ەسكەرتىپ وتىرادى. ولاي بولسا نارەستەنى قىرقىنان شىعارعاندا ونى شومىلدىراتىن سۋعا التىن نە كۇمىس ساقينا نەمەسە بىلەزىك سالۋ ءداستۇرى ولاردى سوعان قاتىستىرىپ وتىرعان ايەلدەرگە سىيلىق رەتىندە ۇلەستىرۋ ءۇشىن عانا ەمەس، وسىنداي اسىل بۇيىمداردى قاسيەتتى ساناۋدان، تازالىققا ءمان بەرۋدەن دە شىققان سياقتى.
تىلىمىزدە ساقيناعا بايلانىستى ءبىرسىپىرا اتاۋلار دا بار:
اقىق ساقينا- كىشكەنتاي اقىق قوندىرىلعان ساقينا.
التىن ساقينا- تازا التىننان سوعىلعان ساقينا.
بالداق ساقينا- ساقينانىڭ ساۋساق ۇستىنە قاراعان بەتى ءتورتبۇرىش بولىپ كەلەتىن ءتۇرى.
بۇراما ساقينا- التىن، كۇمىستى ەسىپ جاساعان ساقينا.
جەز ساقينا- ساۋساققا سالۋ ءۇشىن ەمەس، قامشى، نايزا، پىشاق، قىلىش سابىن بەكىتۋ ءۇشىن جاسالعان مىس شىعىرشىق.
كاۆكاز ساقينا- قارا الا ورنەكتى ساقينا ءتۇرى.
كۇمىس ساقينا- تازا كۇمىستەن قۇيىپ جاساعان ساقينا ءتۇرى.
قولا ساقينا- قولادان جاساي سالعان ارزان قول ساقينا.
مونشاقتى ساقينا- مونشاق قوندىرىلعان ساقينا.
قۇسمۇرىن ساقينا- ءۇستى دوڭەستەۋ كەلگەن ساقينا ءتۇرى.
مىس ساقينا- مىستان جاسالعان ورتان قول ساقينا.
نەكە ساقيناسى- جاس جۇبايلاردىڭ ۇيلەنۋ تويىندا ءبىر-بىرىنە سىيلايتىن ساقيناسى.
ساقينەك- پىشاق، قىلىش، ت.ب. قۇرالداردىڭ ساپقا جەتەسى سۇعىلاتىن جەرىن قىسىپ تۇرۋ ءۇشىن مىس نە كۇمىستەن جاسالاتىن بالداق، مويناق.
سىركەلى ساقينا- بەتىنە ۇساق تۇيىرشىكتەردەن سىركە ورنەك سالعان ساقينا.
تاستى ساقينا- تاس، شىنى ورناتقان ساقينا.
تەمىر ساقينا- تەمىردەن جاسالعان تىعىرشىق، ساقينەك.
وسىلايشا جۇزىك پەن ساقينا كىمنىڭ دە بولسىن ومىرىندە ۇلكەن ءرول اتقارادى. تىپتەن اقىندارىمىز دا جۇزىكتى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جىرلاپ كەلەدى.
جۇلدىزدى — جۇزىك، ايدى القا عىپ بەرەيىن..
"كەلشى، كوزىم، كۇن بەتىڭدى كورەيىن،
ءسۇيشى، ساۋلەم، تۇنشىعىپ مەن ولەيىن.
جەت، جۇلدىزىم، جىلجىپ قانا جىبەكتەي،
جۇلدىزدى — جۇزىك، ايدى القا عىپ بەرەيىن.
ماعجان جۇماباەۆ
"جۇزىك
قۇددى، جاي تانىستارشا قول الىستىق،
بىزدەگى سەزىم بىراق جوعارى، ىستىق...
جۇرەكتەر قالتىرايدى – سول جاقىن عىپ،
جۇزىكتەر جالتىرايدى – سول الىس قىپ...
جۇزىگىم قولىمداعى – التىن، التىن،
بايلانىپ ساۋساعىما ار تۇراتىن،
سول شىعار سەبەبىم دە تارتىناتىن،
سول شىعار سەبەبىم دە شارق ۇراتىن...
سەندە شە...
سەزىم كۇيىپ، جوق اقىلىڭ،
سول شىعار، كۇيىپ تۇرىپ، توڭاتىنىڭ...
ءبىز عانا بىلەمىز عوي، شۋلى الەمدە
تۇك ايتپاي سويلەسۋگە بولاتىنىن...
ءتۇسىنىپ قايتسىن ءبىزدى قالىڭ دۇرمەك،
جارالى جالعىز عانا ءبارىن بىلمەك.
كوز ايتتى: تاعدىر سالدى – باعىندىم دەپ.
قول ايتتى قاتتى قىسىپ: ساعىندىم دەپ...
جۇزىگىڭ قولىڭداعى – كۇمىس، كۇمىس،
بىزدەردەن باقىت دەيتىن ءبىل، ۇشتى قۇس...
مەنى ەندى جىلىتساڭ دا – دۇرىس، دۇرىس،
مەنى ەندى ۇمىتساڭ دا – دۇرىس، دۇرىس..."
جادىرا بايبۇلانوۆا
***
ورتكە تاستاپ مۇڭ اڭقىعان بۇلدەمدى،
مەنىڭ تۇنىق ءومىر شوعىم ۇرلەندى.
جانارىمىز جولىققاندا ءتۇسىندىم
جالعىز ءومىر سۇرمەۋدى...
تاماشالاپ تۇنگى اسپاننىڭ بەينەسىن،
جامىلامىن جاپىراقتىڭ جەيدەسىن.
بۇلت ۇستىندە جىر وقىعىم كەلەدى،
جۇلدىزدارعا كەيدە شىن...
ساعىنىشتان جاسقا ورانىپ ەتەگىم،
اي ساۋلەسىن سىرلاس قۇربىم ەتەمىن.
مىنا الەمنىڭ بارلىعىنا جاريا
مەنىڭ عاشىق ەكەنىم...
بايقاماستان بار عالامنىڭ بايلىعىن،
قىزعانار ما ەڭ، قىزعانعانداي اي كۇنىن؟
ۇندەسۋگە ۇلگەرگەندەي كەيدە راس،
ءتاتتىسى دە بولادى ەكەن قايعىنىڭ.
تاماشا عوي تاپسا ەگەر دە تەڭ-تەڭىن،
شامدارىنداي ۇيقىلى وياۋ ولكەنىڭ.
سۇراماي-اق بىلگەنىڭە تاڭ قالام
ساۋساعىمنىڭ ولشەمىن...
ءدۇرسىل قوستىڭ دۇرسىلىمە دەم بەردىڭ،
مەنى وسىلاي باقىتىڭا تەڭ كوردىڭ.
جۇزىگىم دە جارق-جۇرق ەتكەن سول ساتتە
جۇرەگىندەي زەرگەردىڭ...
تاڭ قالار ما ەڭ تامىرىڭدا بۇلك ەتسەم،
ارىم باردا شىقپاس سەزىم تىم شەكتەن.
مەن بۇلت بولىپ بەينەلەنەر ەدىم-اۋ،
سەن كۇن بولىپ كۇرك ەتسەڭ...
ءتۇن بار ما ەكەن تۇنىعىنداي سەمەيدىڭ؟
بار-اۋ ءسىرا، عالام بولەك دەمەيمىن.
اتتەگەن-اي، كەتىپپىن عوي ۇمىتىپ
ءتۇستى ەسىمە قۇرعاعاندا كومەيىم.
انام مەنى شايعا توسىپ وتىر-ەد(ى)
اسىپ ايتىپ، تاسىپ ايتىپ نە دەيىن؟
ەندى وسىمەن قيالداۋدى توقتاتىپ،
شايىمدى ءىشىپ كەلەيىن...
نازەركە سەرىكقىزى
("كۇيەۋ كەلتىر، قىز ۇزات، تويىڭدى قىل"
ادەبي-ەتنوگرافيالىق كىتاپتان ءۇزىندى)
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
