سوڭعى ۋاقىتتارى ەلىمىزدىڭ وركەندەۋى سوتسيۋمنىڭ سان ءتۇرلى سالالارىنداعى بىرقاتار جاڭاشىلدىقتارمەن ەرەكشەلەنەدى. جاڭعىرۋدىڭ اتالمىش ءۇردىسى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ بارشاسىن قامتىدى دەسەك، ارتىق ايتقان بولمايمىز. ەلءىمىزدىڭ نارىقتىق ەكونوميكاعا بەت بۇرىس جاساۋ داۋىرىندە بىرقاتار كومپانيالار مەن كاسىپورىندار دەربەس بولدى، سول سەبەپتى ولاردىڭ ەكونوميكالىق قاعيدالارعا سايكەس قىزمەتى جۇيەلى ۇيىمداستىرىلعان ارنايىماركەتينگتىك باعدارلاماسىز مۇمكىن بولماس ەدى.
جالپىلاي العاندا، ءوءنىمنىڭ، قىزمەتتىڭ جارناماسى – ماركەتينگتىك كوممۋنيكاتسيانىڭ نەگىزگى قۇرامدى اسپەكتىسى بولىپ سانالادى, سونداي-اق ول تۇتىنۋشىمەن ءوزارا اقپاراتتىق بايلانىس قۇرادى. جۇيەلى تۇردە ۇيىمداستىرىلىپ، جۇزەگە اسقان جارناما وتە قولايلى، سونىمەن قاتار ءونءىمنىڭ، قىزمەتتىڭ ۇزدىكسىز، تەز وندىرىلۋىنە، جاقسى قىزمەت كورسەتىلۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل بەلگىلى ءبىر كومپانيانىڭ اقشا اينالىم ۇدەرىسىنىڭ جىلدامجۇرگىزىلۋىنە، تۇتىنۋشىلارمەن ورتاق كوممۋنيكاتسيانى بىرىزدەندىرۋگە, ورتاق سۇرانىستىڭ ارتىپ، قىزمەت قولايلىعىنىڭ ارتۋىنا ءوزىنىڭ ىقپالىن تيگىزەدى. ناقتىلاپ ايتار بولساق، ءونىم مەن قىزمەت جارناماسى – ەكونوميكانىڭ جاساندى تۇرىنەن بولەك, تابيعي قۇرالى جانە نارىق جۇيەسىنىڭ ءماندىرەتتەۋشىسى بولادى. سول سەبەپتى، كومپانيالار كوپ جاعدايدا مانيپۋلياتسيالىق جارناماعا يەك ارتادى.
بۇگىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى جارناما ارنايى ءبىر ماقساتتى ورتامەنكوممۋنيكاتسيا جاساۋدىڭ ايرىقشا قۇرالى بولىپ سانالادى. قازىرگى تاڭدا باسپاسوزدەگى جارنامالاۋ – جارناما بەرۋدىڭ ەڭ جۇيەلى تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە كورىنىپ وتىر. اتالمىش جارنامانىڭ ءتۇرىن جارناما بەرۋشىلەردىڭ كەڭ اۋقىمدى اۋديتورياسى قولداناباستادى. سول سەبەپتى، قازىرگى تاڭداعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى مانيپۋلياتسيالىق جارنامالاردى زەردەلەۋ باستى نازارعا شىعىپ كەلەدى.
وسى تۇرعىدا جارنامالىق مانيپۋلياتسيانى بۇگىندە كوپ كەزدەستىرەتىنىمىزدى ايتقىم كەلەدى. وسى ءبىر ماسەلەنىڭ نەگىزگى كورىنىسىن قازىرگى تاڭدا «Kaspi.kz» كومپانياسىنىڭ جارنامالارىنان بايقاۋىمىزعا بولادى. كەز كەلگەن ينتەرنەت پلاتفورماسىندا ءوزىنىڭ قىزمەتتەرىن ەمىن-ەركىن جۇرگىزە بىلەتىن «Kaspi.kz» كومپانياسى جارنامالىق مانيپۋلياتسيا ارقىلى الەۋمەتتىك جەلىلەردى «جاۋلاپ الدى». قازىرگى تاڭدا كەز كەلگەن الەۋمەتتىك جەلىنى اشىپ قالساڭ، «Kaspi.kz»-ءتىڭ جارناماسىن كورەمىز. ساياحاتتاۋ، ءبولىپ تولەۋ، ساتىپ الۋ، دۇكەن، جەتكىزۋ قىزمەتى سەكىلدى دۇنيەلەردەن باستاپ مەملەكەتتىك قىزمەتكە دەيىنگى ماسەلەلەردى تەز ءارى جىلدام شەشۋگە باعىتتالعان اتالمىش كومپانيانىڭ جارنامالارى كوپ جاعداي مانيپۋلياتسيالىق باعىتتا جۇرەدى. ناتيجەسىندە، تۇتىنۋشىلار كوپ جاعدايدا «Kaspi.kz» قوسىمشاسىن تاڭداپ، وزدەرىنىڭ جۇمىستارىن وسى ارقىلى جۇرگىزەدى. سوڭعى دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، «Kaspi.kz» كومپانياسى 2023 جىلى جارناما ءۇشىن 1,23 ملرد. تەڭگە بولگەن. بۇل دەگەنىمىز حالىقتىڭ كوپ بولىگىن وزىنە تارتۋعا دەگەن نەگىزگى ءىس-ارەكەتتەر بولىپ سانالادى. اقىرىندا، اتالمىش كومپانيا ءوزىنىڭ قوعامداعى مەديابرەندىن قالىپتاستىرادى. بۇل ماسەلە ءوز كەزەگىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى جارناماعا دا ۇلاساتىنى ايدان-انىق.
سول سەبەپتى دە قازىرگى تاڭدا باسپاسوزدەگىجارنامانى عىلىمي باعىتتا زەردەلەۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىرعانىن جاسىرماعانىمىز ءجون. ءبىز ءار كۇن سايىن مالىمەت پەن اقپاراتتىڭ ايتارلىقتاي زور اعىنىمەن كەزدەسەمىز. ونىڭ بەلگىلى ءبىر باعىتىن قابىلدايمىز، سونداي-اق سوعان ساي ءوزءىمىزدىڭ باعىت-باعدارىمىزدى بارىنشا ويلاستىرامىز، ال قالعان ءبىر بولىگىن مۇلدە قابىلدامايمىز. مانيپۋلياتسيالىق جارنامانىڭ نەگىزگى باعدارى دا سولاي. ول ءبىزدىڭ تۇرمىستىق تىرشىلىگىمىزدە, الەۋمەتتىك ورتادا، قوعامدىق ماسەلەلەردە ءجيى-ءجيى كەز بوپ تۇرادى، سونىمەن بىرگە بىزگە كوپتەگەن ەموتسيا، سەزىم، اقپاراتتار اعىنىن باعدارلايدى. تۇتىنۋشىلار جارنامانىڭ وسىنداي ءبىر بولىگىنە ىقىلاس ءبىلدىرىپجاتسا، ەندى ەكىنشى ءبىر بولىگى اسا نازار اۋدارماۋعاتىرىسادى.
جارناماداعى مانيپۋلياتسيا بۇگىندە بۇرىنعىدان دا ەرەكشە سۇرانىسقا يە، ويتكەنى جارناما بەرۋشى، ياعني مانيپۋلياتور مەن تۇتىنۋشىنىڭ مۇددەلەرى اراسىنداعى قاقتىعىس باسەكەلەستىكتىڭ شيەلەنىسۋىنە الىپ كەلەدى. وسىدان كەيىن كومپانيالار نەمەسە جارناما جاساۋشىلار اراسىندا ۇلكەن باسەكە پايدا بولادى.
سونىمەن قاتار، سانانى مانيپۋلياتسيالاۋ قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالالارىندا بار دەپ ايتۋعا تولىقتاي نەگىز بار. بۇل دەگەنىمىز ءومىردىڭ بارلىق سالالارىندا مانيپۋلياتوردىڭ ەگوسى بار، ول ءوزىنىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىن جاسىرىن تۇردە ەنگىزەدى، ويتكەنى ونى اشىق تۇردە جاساي المايدى. سول سەبەپتى، ول ءوزىنىڭ جارناماسىن جاسايتىن كەزدە استارلى دۇنيەلەردى كوپ ەنگىزەدى، مانيپۋلياتسياعا جۇگىنەدى. سونداي-اق، مانيپۋلياتسيالىق جارنامانى بەرۋدىڭ ءتۇرلى ادىستەرى بار. ءبىز وسى تاقىرىپ زەردەلەي كەلە، جارناماداعى مانيپۋلياتسيانى بەرۋ ءتاسىلىن تومەندەگىدەي بولدىك:
– جارناماداعى ءماتىن قارپىنىڭ ەرەكشەلىگى. وقىرمان ايرىقشا، كوزگە ەرەكشە اسەر ەتەتىنارىپتەرمەن جازىلعان نەمەسە جالپى حابارلامادان وزگەشە سوزدەرگە نازار اۋدارادى. بۇل ءسوز تىركەستەرىنىڭ جارنامالىق حابارلامانى قابىلداۋداعى ماڭىزى وتە زور.
– جارنامنى بەرۋ كەزىندە تۇتىنۋشى سۇراق قويمايتىنداي تۇسىندىرمە قاجەت. مانيپۋلياتسيالىق ەلەمەنتتەرى بار جارناماداعى سۇراقتار، سوزدەر تۇتىنۋشىعا ەرەكشە اسەر ەتۋى قاجەت. مىسالى، «ءسىز بالاڭىزدىڭ ساۋ بولعانىن قالايسىز با؟» نەمەسە «ءسىز جاڭا زاتتى قولدانىپ كوردىڭىز بە؟». ال ساياسي، قوعامدىق ماسەلەلەردى جارنامالاعان كەزدە: «وسىنداي گاز تاريفىمەن ءومىر سۇرۋگە بولا ما؟» دەگەن سەكىلدى كونفليكتىك سۇراقتاردى قويۋ ارقىلى تۇتىنۋشىنىڭ ىقىلاسىن جاۋلاپ الۋعا بولادى.
– بەدەلدى تۇلعالارعا سىلتەمە. كوپشىلىك ورتاعا تانىمال جانداردى جارناماعا ءتۇسىرۋ ارقىلى ءوز ءونىمىن ۇسىنۋ بۇگىندە ءجيى كەزدەسەتىن تاسىلدەردىڭ بىرىنە اينالدى. بۇل ارقىلى تۇتىنۋشىلاردىڭ ساناسىندا وزگەشە وي، سول كومپانياعا دەگەن سەنىم پايدا بولادى. سونىمەن بىرگە، جارنامادا ول بەدەلدى تۇلعالار «انالار تاڭدايدى»، «ستوماتولوگتار ۇسىنادى» دەگەن تىركەستەرءدى ءجيى قولدانىلادى. بۇل مەديابرەندينگ سالاسىن جاڭعىرتۋدا اسا زور ىقپال ەتەتىنى ءسوزسىز.
– جارناماداعى ايەل دەنەسىن وبەكتيۆتەندىرۋ. بۇگىنگى تاڭدا جارنامادا ايەلدەردىڭ دەنەسىن «تاۋارعا» اينالدىرىپ جاتقان جاعدايلار كەزدەسەدى. ماسەلەن، ءوز ءونىمىن ۇسىنۋ ماقساتىندا بەلگىلى ءبىر كومپانيا نەمەسە ۇيىم ايەلدەردىڭ دەنەسىن جارناما ادىسىنە سالۋ ارقىلى مانيپۋلياتسيا جاسايدى. ءبىر جاعىنان، بۇل ماسەلە ايەلدەردى قۇرال رەتىندە كورسەتىپ جاتسا، ءبىر جاعىنان، جارناما مانيپۋلياتسياسىن جاسايدى.
وسى تۇرعىدا ءبىز ءوز تاقىرىبىمىزدى ودان ءارى تالداۋ ماقساتىندا تاعى ءبىر مىسالعا جۇگىنۋدى ءجون كوردىك. ماسەلەن، بۇگىندە قوعامدا قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جۇرگەن «Fly Arystan» اۋە كومپانياسى جارنامالىق مانيپۋلياتسيانى ەرەكشە قولدانادى. «Fly Arystan» اۋە كومپانياسى ءوزىنىڭ ونىمدەرىن ۇسىنۋ بارىسىندا ءتۇرلى جەڭىلدىكتەردى ۇيىمداستىرىپ، اۋە بيلەتتەرىن تومەن باعادا ساتادى. سونداي-اق، ۇتىسقا كولىك ويناتىپ، تۇتىنۋشىلارىنىڭ اراسىندا اتالمىش سىيلىقتى ويناتادى. تاعى ءبىر ەسكەرە كەتەتىن ماسەلە – كەز كەلگەن الەۋمەتتىك جەلىنى اشىپ قاراساڭىز، «Fly Arystan» اۋە كومپانياسىنىڭ ءتۇرلى شەتەلدىك باعىتتارداعى اۋە بيلەتتەرىنىڭ ارزان باعاداعى كورىنىسىن كورەسىز. بۇل ءوز كەزەگىندە تۇتىنۋشىلاردىڭ نازارىن اۋدارىپ، ناتيجەسىندە ولار بيلەت ساتىپ الادى. بىراق كەيبىر جاعدايلاردا «Fly Arystan» اۋە كومپانياسىنىڭ ۇشاقتارى كەشىگىپ، ونىڭ ۇستىنە قوسىمشا اقى الىپ، ءوز تۇتىنۋشىلارىنا تەرىس كوزقاراس تانىتىپ جاتادى. العاشىندا جارنامالىق مانيپۋلياتسيا ارقىلى ءوز ونىمدەرىن ۇسىنىپ، الدىرتىپ العاننان كەيىن، جوعارىداعىداي ارەكەتتەرگە ءجيى بارىپ جاتاتىنى قوعام اراسىندا كەڭىنەن تالقىلانادى. مىنە، وسى تۇرعىدا «Fly Arystan» اۋە كومپانياسى جارناما مانيپۋلياتسياسىن ايرىقشا قولداناتىنىن اتاپ وتكەنىمىز ءجون.
جارنامانىڭ ەرەكشەلىگى كوپ جاعدايدا ونىڭ بۇقارالىق سانا مەن ۇجىمدىق مىنەز-قۇلىققا باعىتتالۋىنا بايلانىستى بولىپ كەلەدى. نەگىزىندە، جارناما سان ءتۇرلى موتيۆتەرگ, ەرەكشە تىركەستەرگەنەگىزدەلگەن.
قوعامنىڭ قازىرگى تسيفرلىق ترانسفورماتسياسى جاعدايىندا جارناما مانيپۋلياتسيالىق كوممۋنيكاتسيا رەتىندە قاراستىرىلاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. بۇل رەتتە ول مانيپۋلياتسيالىق كوممۋنيكاتسيا تۇرلەرىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتىپ، ادامنىڭ، جالپى ۇلكەن اۋديتوريانىڭ، بەلگىلى ءبىر ورتانىڭ ساناسىنا، سەزىمىنە ايرىقشا ىقپال جاسايدى. جارناما قوعامدى جانە ونداعى الەۋمەتتىك پروتسەستەردى باسقارۋدىڭ مودالدى جەتەكشىسى رەتىندە كورىنىس بەرەدى. جارناما ارقىلى ادام بەلگىلى ءبىر مىنەز-قۇلىقتى، الەۋمەتتىك ستەرەوتيپتەردى، الەۋمەتتىك-مادەني كەڭىستىكتەگى قۇندىلىقتاردى يگەرەدى. قازىرگى قوعامنىڭ تسيفرلىق ترانسفورماتسياسى جاعدايىندا جارناماداعى مانيپۋلياتسيا ادامداردىڭ تاڭداۋ قۇقىعىنا دا ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى. ونىڭ اسەرىنىڭ ناتيجەسىندە جاڭا مادەني ستيلدەر، الەۋمەتتىك ستەرەوتيپتەر پايدا بولادى.
جارناما الەۋمەتتىك-مادەني قۇبىلىس رەتىندە قوعامنىڭ نەگىزگى دامۋ تەندەنتسيالارىن كورسەتەدى. جارناما الەۋمەتتەنۋ جانە سايكەستەندىرۋ پروتسەستەرىندە بارعان سايىن ماڭىزدى ءرول اتقارا باستاعانى جاسىرىن ەمەس. وسى مەحانيزم ارقىلى جارناما تۇتىنۋشىلاردىڭ تاڭداۋ ەركى مەن ساناسىنا دا تىكەلەي اسەر ەتەتىنى كورسەتىلگەن. الەۋمەتتەنۋ مەحانيزمى رەتىندە جارناما جەكە تۇلعانىڭ,قوعامنىڭ مارتەبەسىن، رولدەرىن، نورمالارى مەن قۇندىلىقتارىن يگەرۋىنە ىقپال ەتەدى. ءوز كەزەگىندە جارناما مانيپۋلياتسياسى بارشا الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ينتەرنەت پلاتفورمالارىن ءبىر جۇيەدە ۇستاپ تۇرعاندىقتان، تۇتىنۋشىلاردىڭ ساناسىن باسقارۋ، ياعني مانيپۋلياتسيالاۋ مۇمكىندىگى پايدا بولعانىن ايتا كەتكەنىمىز ورىندى.
ەگەر ءسىز الەۋمەتتىك جەلىنى ۇزدىكسىز ءبىر ساعات بويى قولدانعان بولساڭىز، وندا جارنامانىڭ سان ءتۇرىن كورگەن بولۋىڭىز كەرەك. «Sulpak»، «Meloman»، «Magnum»، «Kaspi.kz», «Aviasales» سەكىلدى بىرقاتار كومپانيالار وزدەرىنىڭ مەديابرەندىن دامىتۋ كەزىندە الەۋمەتتىك جەلىدەگى جارناما مانيپۋلياتسياسىن قولداناتىنىن كورەمىز. ولاردىڭ باستى نازارعا العان دۇنيەلەرىنىڭ ءبىرى – جەڭىلدىك، ءتيىمدى قىزمەت، جىلدام جەتكىزۋ سەكىلدى تاعى دا باسقا اسپەكتىلەر. بۇل باعىتتاعى ماسەلەلەر ءوز كەزەگىندە الەۋمەتتىك جەلى جارناما مانيپۋلياتسياسىنىڭ باستى وشاعىنا اينالعانىن باعامدايمىز.
قورىتىندىلاي كەلە، بۇگىنگى تسيفرلىق دامۋ كەزەڭىن باستان وتكەرىپ جاتقان ەلىمىز ءۇشىن ءتۇرلى تەندەنتسيالاردى قابىلداۋ قالىپتى ءۇردىس ەكەنىن ايتقىمىز كەلەدى. ونىڭ ىشىندە جارناما مانيپۋلياتسياسى دا ءوز كەزەگىندە ترانسفورماتسياعا ۇشىراپ، بۇگىندە كومپانيالار مەن ۇيىمدار ءوز مەديابرەندىن، تۇراقتى تۇتىنۋشىلارىن، ەكونوميكالىق ساياساتىن ساقتاپ قالۋعا جان تالاسىپ جاتقان جايى بار. قوعامدا ورىن الىپ جاتقان وسى سەكىلدى ماسەلەلەر كومپانيالار اراسىنداعى باسەكەلەستىكتى دە قىزۋ قايناتىپ جاتىر. وسى تۇرعىدان العاندا، جارناما مانيپۋلياتسياسىن ەكىجاقتى فورماتتا قاراعانىمىز ءجون بولار. سەبەبى، ونى تەك تەرىس باعىتتا قاراستىرا بەرمەي، اتالمىش ماسەلەنىڭ ەكونوميكالىق نارىق ءۇشىن باسەكەلەستىكتىڭ ۇلعايۋىنا اسەر ەتەتىنى دە كوڭىلگە قۋات بەرەتىنىن ايتقانىمىز ءجون.
زەرە داستان
