بۇل پوستتىڭ جازىلۋىنا سينگاپۋر باسشىسى لي كۋان يۋ ءدىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىر ءبولىمى ارقاۋ بولدى. ول كىسىنىڭ ءوز حالقىنا قاتىستى "مەن يا بۇل حالىقتى ۇشپاققا شىعارامىن، يا ولەمىن" دەگەن ۇستانىمدا بولعان كىسى ەكەندىگى بەلگىلى، سول ماقساتپەن بۇل ادام ازيا حالىقتارىن تەرەڭ زەرتتەگەن ەكەن. ونىڭ سول جازبالارىنان جاپون حالقى تۋرالى دەرەكتەرىن مەن اينالىپ وتە المادىم.
60 - 70 جىلدارى جاپونيا كۇرت دامۋ جولىنا ءتۇسىپ، بارىنەن وق بويى وزىپ شىعىپ دامۋ كورسەتكىشى بويىنشا الدىعا شىققاسىن، سينگاپۋر باسشىسى لي، ءوز ەلىنە جاپوننان ماماندار اكەلىپ، "ۋا حالقىم، مىنا جاپوننان كاسىپ، عىلىم - ءبىلىم ۇيرەنەيىك" دەپ ۇران تاستايدى. جاپونيادان ەلىنە كومپانيالار تارتادى. حالقىن جاپونمەن قاتار قويىپ جۇمىس ىستەتەدى. سوندا ول ءوز حالقىنىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگى، جالپى كورسەتكىشتەرى جاپوننان وتىز پايىزعا تومەن ەكەندىگىن اڭعارىپ دال بولادى. بۇدان سوڭ ول جاپون ماماندارىن جاعالاپ، "بۇنىڭ سەبەبى نەدە، ءبىز نەگە سەندەردەن كەمبىز، قاشان سەندەرگە ساپامىز جەتەدى" دەپ سۇراقتارمەن توپەلەپ سوڭدارىنان قالماپتى. وعان جاپوندىق ينجەنەر باسىندا، "وعان ون - ون بەس جىل ۋاقىت بار" دەپ جۇباتسا، وعان لي سەنىڭكىرەمەپتى. سوسىن جاپون ينجەنەرى اشىعىنا كوشىپ، "لي مىرزا، سىزدەر ەشقاشان بىزدەي بولا المايسىزدار، ونىڭ ءبىر سەبەبى، انە قاراڭىز، ءبىزدىڭ قاتارلاس جۇمىس ىستەپ تۇرعان ەكى جاپون جۇمىسكەرىنىڭ ءبىرى قازىر كەتە قالسا، ەكىنشىسى ونى جوقتاتپاي جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى، ياعني، ءبىزدىڭ جاپون ماماندارى، جۇمىستى ءجان - تانىمەن بەرىلىپ ىستەيتىن بەساسپاپ جان جاقتى ماماندار، بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، سىزدەردە وقۋ ورىنىن ءبىتىرىپ كەلگەن ديپلوم قۇشاقتاعان ماماندار شەتتەرىنەن باي - مىرزا، باستىق بوپ وتىرادى. ال بىزدە كۇللى جاپون ادەتتە ەڭبەك جولىن قاراجۇمىستان، تومەننەن باستايدى. ويتكەنى بۇنداي تاجىريبە ونىڭ كەيىنگى ومىرىنە تىم قاجەت. سىزدەردىڭ اۋەل باستان جۇيەلەرىڭىز دۇرىس ەمەس" دەپ كەسىپ ايتىپتى.
جاپونداردىڭ راسىندا ءوز كاسىبىنە ادال جۇمىسكەر حالىق ەكەندىگىنە ونىڭ كوزى كەيىن جەتەدى. ول سينگاپۋردەگى ءبىر كومپانيادا ىستەيتىن جاپون ينجەنەرىنىڭ جۇمىسىندا اعاتتىق جاساپ الىپ، سول قاتەلىگىنە قاتتى وكىنىپ اسىلىپ ولگەنىن ەستىپ، لي ءتىپتى اڭ - تاڭ بوپ تاڭعالادى. كەيىن جاپوننىڭ پورتتى قالالارىنىڭ بىرىندە بولعان لي، وندا ءبىر جاپوندىق كومپانيانىڭ بىلدەي ءبىر ۆيتسە پرەزيدەنتىنىڭ پورتتى ارالاۋ ءۇشىن ادەيىلەپ بارىپ كاستۇمىن شەشىپ، جۇمىسكەر كيىمىن كيىپ، جۇمىس ورىنىن ارالاپ، ونداعى جۇمىسكەرلەرمەن ءوزىن تىم قاراپايىم ۇستاعانىنا كۋا بولادى. سونداي - اق ول تاپ سونداي دەڭگەيدەگى باتىس كومپانيا باسشىلارىنىڭ قۇددى بايباتشالارداي "رولس رويس" ءمىنىپ، ۇلكەن ءسان سالتاناتپەن جۇرەتىنىن مىسال رەتىندە كەلتىرىپ كەتەدى. جاپوننىڭ مادەنيەتى، مىنەزى، تاربيەسى بۇلاردان وقشاۋ، بۇلاردا ءبىر تەكتىلىك بار.
جالپى جاپوندار وسى ادالدىق دەگەن قاسيەتتى بارىنەن جوعارى قويادى ول راس، انا ءبىز كورىپ جۇرگەن "حاتيكو" فيلمىندە دە جاپون ءيتى ءوز قوجايىنىنا دەگەن ادالدىعىمەن كۇللى الەمدى جىلاتتى، كەيدە مەن جاپوندار وسى قاسيەتتى يتىنە شەيىن ۇيرەتە مە دەپ ويلايمىن.
جاپون كومپانيالارىنىڭ وزدەرىنە جۇمىسقا كەلگەن جاستارىنا قاتىستى ساياساتى - بىزدە ايتىلاتىن "ەتى سەنىكى، سۇيەگى مەنىكى" دەگەن ۇعىممەن سايماساي ەكەن. ياعني، ولار كەز كەلگەن جۇمىسكەردىڭ وزدەرىندە ءومىر بويى قىزمەت ەتكەنىن قالايدى. سوسىن ول جۇمىسكەرگە بۇل كومپانيا جاقسى جالاقى مەن كەرەمەت الەۋمەتتىك جاعدايمەن قامتاماسىز ەتۋدى ءوز موينىنا الاتىن كورىنەدى. جاپون كومپانيالارىنىڭ ءوز جۇمىسكەرىنە تولەيتىن جوعارى جالاقىسى ءبىر بولەك، ولار ءوز مامانىن وقىتىپ توقىتۋعا، ونىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىن شىڭداۋعا ميللياردتاعان قاراجات ايامايدى ەكەن. دەمەك، قاراپايىم جاپون جۇمىسكەرى دەگەنىمىز - ول پالەن كاسىبي كۋرستاردى، ءوز سالاسى بويىنشا تۇگەن تاجىريبە الماسۋدى باسىنان وتكەرگەن بەساسپاپ بىلىكتى جانە داۋلەتتى مامان. تاعى وسى ماماننىڭ قومپانيالارى، ونىڭ جانۇياسىنا شەيىن كەتەتىن شىعىنداردى (تۋريستىك جولداما، مەديتسينا قىزمەتى ت.ب) ءوز مويىندارىنا الاتىن كورىنەدى. ياعني، بۇلاردا ادامدى ەڭبەككە ىنتالاندىرۋ جۇمىستارى جوعارعى دەڭگەيدە اتقارىلادى. (بۇنداي جۇمىس بەرۋشى ءۇشىن جان قۇربان دەۋشى ەدى بىزدە). ال سول جۇمىسكەرلەر اراسىنان شىققان ونەرتاپقىشتار مايعا بوگىپ كەرەمەت داۋرەن سۇرەدى، "اقىلدى ميلى باستارعا" بۇلاردا سۇرانىس ۇلكەن، سەن تەك ويلاپ تاپ تا جۇمىس ىستەسەڭ بوپتى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، جاپون وكىمەتى مەن جۇمىس بەرۋشى كومپانيالارى، ءوز حالقىنىڭ كاسىبي - ينتەلەكتۋالدىق دەڭگەيىنە، ياعني ساپاسىنا سۇمدىق قارجى شاشادى ەكەن. بۇلار ءبارىن ادامعا سالادى ەكەن ادامعا، سەبەبى باستى بايلىق ادامدا. بۇنداي قامقورلىقتان كەيىن، ادام تۇگەل مايمىلدىڭ دا بىلىكتى مامان، ەڭبەكقور مايمىل بوپ شىعاتىنى انىق. "جاپون فەنومەنىنىڭ" ءبىر قۇپياسى وسىندا بولسا كەرەك.
وكىنىشكە وراي بىزدە، بۇقارا حالىق 100 مىڭ تەڭگەگە بايلانىپ وتىرعان ەلدە بۇندايدىڭ بىرەۋى دە جوق. بىزدە تەك "قازاق جالقاۋ، بىلىكسىز، نادان جانە وسى قالپىمەن كەتەدى، وزگەرمەيدى" دەگەن بەرىك ۇستانىمداعى ميلليونداعان "ماماندار" بار. مەنىڭشە بۇل ءبىزدىڭ باستى سورىمىز.
جالپى جاپوندار حالىق رەتىندە ۇياڭ، يبالى، ادەپتى، ۇيىمشىل حالىق (وسى جەرى بىزگە ۇقسايدى) جانە بۇلار وتە ۇلتشىل، مەملەكەتشىل،سالت داستۇرىنە تىم بەرىك بولادى. ونى ءبارى ايتادى. بۇل حالىقتى سان مارتە تابيعي اپاتتار (تسۋنامي، جەر سىلكىنۋ، تايفۋن ءجيى بولادى) شايقاپ جاتسا دا، بۇلار اپاتتان سوڭ ىڭ - شىڭسىز، سونداي ولەرمەندىك تانىتىپ، تاۋداي تالابىمەن، اسقان جىگەرىمەن سول قالالارىن قايتا تۇرعىزىپ الەك، سوندا بۇلار قول قۋسىرىپ ءبىر مۇڭايۋدى بىلمەيدى ەكەن. 1992 جىلى، امەريكادا، لوس انجەلەستە سۋ باسىپ اپات بولعاندا قالادا حاوس باستالىپ، ۇرلىق پەن توناۋ ءورشىپ كەتسە كەرەك. ال 1995 جىلى جاپون كوبە قالاسىندا بولعان اپاتقا جاپون حالقى ءبىر جۇدىرىق بوپ جۇمىلىپ، حالقىن قۇتقارۋعا ءبىر كىسىدەي ات سالىسىپتى. سوندا بىردە ءبىر توناۋشىلىق - ۇرلىق فاكتى تىركەلمەپتى، تەك قانا جان جاقتان جاردەم بەرگەن. ءتىپتى جاپوننىڭ ايگىلى "ياكۋدزا" قىلمىستىق ۇيىمى دا اپاتقا كومەك قولىن سوزىپتى. تەكتىلىك پە، ارينە تەكتى حالىق.
حالىقارالىق پسيحولوگتاردىڭ پايىمداۋىنشا، قاراپايىم جاپونداردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى، ياعني IQ قابىلەتى، امەريكاندىقتار مەن ەۋروپالىقتاردان دا جوعارى بولادى مىس. سەبەبى جاپوندار ءوز وقۋ ورىندارىندا ماتەماتيكا، حيميا، فيزيكا پاندەرىنە باسا ءمان بەرىپ وسى پاندەردى قاتتى وقىتادى ەكەن. ال ءبىز ءالى اقىندار مەن فيزيكتەردىڭ قايسىسىن تاڭدارىن بىلمەي ءجۇرمىز.
ءسوزىمدى تۇيىندەي كەلە ايتارىم، ەگەر وسى الەمدە قازاقتىڭ ءبىر ۇيرەنبەگى بار بولسا، ول ونەگە وسى ازيا سۋپەرحالىقتارىنىڭ بىرەگەيى جاپانداعى جاپوننان بولماق.
ولجاس ءابىل
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
