Bul posttyń jazylýyna Sıngapýr basshysy Lı Kýan Iý diń eńbekteriniń bir bólimi arqaý boldy. Ol kisiniń óz halqyna qatysty "men ıa bul halyqty ushpaqqa shyǵaramyn, ıa ólemin" degen ustanymda bolǵan kisi ekendigi belgili, sol maqsatpen bul adam Azııa halyqtaryn tereń zerttegen eken. Onyń sol jazbalarynan japon halqy týraly derekterin men aınalyp óte almadym.
60 - 70 jyldary Japonııa kúrt damý jolyna túsip, bárinen oq boıy ozyp shyǵyp damý kórsetkishi boıynsha aldyǵa shyqqasyn, Sıngapýr basshysy Lı, óz eline japonnan mamandar ákelip, "ýa halqym, myna japonnan kásip, ǵylym - bilim úıreneıik" dep uran tastaıdy. Japonııadan eline kompanııalar tartady. Halqyn japonmen qatar qoıyp jumys istetedi. Sonda ol óz halqynyń eńbek ónimdiligi, jalpy kórsetkishteri japonnan otyz paıyzǵa tómen ekendigin ańǵaryp dal bolady. Budan soń ol japon mamandaryn jaǵalap, "bunyń sebebi nede, biz nege senderden kembiz, qashan senderge sapamyz jetedi" dep suraqtarmen tópelep sońdarynan qalmapty. Oǵan japondyq ınjener basynda, "oǵan on - on bes jyl ýaqyt bar" dep jubatsa, oǵan Lı senińkiremepti. Sosyn japon ınjeneri ashyǵyna kóship, "Lı myrza, sizder eshqashan bizdeı bola almaısyzdar, onyń bir sebebi, áne qarańyz, bizdiń qatarlas jumys istep turǵan eki japon jumyskeriniń biri qazir kete qalsa, ekinshisi ony joqtatpaı jumysyn jalǵastyra beredi, ıaǵnı, bizdiń japon mamandary, jumysty ján - tánimen berilip isteıtin besaspap jan jaqty mamandar, bul bir. Ekinshiden, sizderde oqý orynyn bitirip kelgen dıplom qushaqtaǵan mamandar shetterinen baı - myrza, bastyq bop otyrady. Al bizde kúlli japon ádette eńbek jolyn qarajumystan, tómennen bastaıdy. Óıtkeni bundaı tájirıbe onyń keıingi ómirine tym qajet. Sizderdiń áýel bastan júıelerińiz durys emes" dep kesip aıtypty.
Japondardyń rasynda óz kásibine adal jumysker halyq ekendigine onyń kózi keıin jetedi. Ol Sıngapýrdegi bir kompanııada isteıtin japon ınjeneriniń jumysynda aǵattyq jasap alyp, sol qateligine qatty ókinip asylyp ólgenin estip, Lı tipti ań - tań bop tańǵalady. Keıin japonnyń portty qalalarynyń birinde bolǵan Lı, onda bir japondyq kompanııanyń bildeı bir vıe prezıdentiniń portty aralaý úshin ádeıilep baryp kástúmin sheship, jumysker kıimin kıip, jumys orynyn aralap, ondaǵy jumyskerlermen ózin tym qarapaıym ustaǵanyna kýá bolady. Sondaı - aq ol tap sondaı deńgeıdegi batys kompanııa basshylarynyń quddy baıbatshalardaı "rols roıs" minip, úlken sán saltanatpen júretinin mysal retinde keltirip ketedi. Japonnyń mádenıeti, minezi, tárbıesi bulardan oqshaý, bularda bir tektilik bar.
Jalpy japondar osy adaldyq degen qasıetti bárinen joǵary qoıady ol ras, ana biz kórip júrgen "Hatıko" fılminde de japon ıti óz qojaıynyna degen adaldyǵymen kúlli álemdi jylatty, keıde men japondar osy qasıetti ıtine sheıin úırete me dep oılaımyn.
Japon kompanııalarynyń ózderine jumysqa kelgen jastaryna qatysty saıasaty - bizde aıtylatyn "eti seniki, súıegi meniki" degen uǵymmen saımasaı eken. Iaǵnı, olar kez kelgen jumyskerdiń ózderinde ómir boıy qyzmet etkenin qalaıdy. Sosyn ol jumyskerge bul kompanııa jaqsy jalaqy men keremet áleýmettik jaǵdaımen qamtamasyz etýdi óz moınyna alatyn kórinedi. Japon kompanııalarynyń óz jumyskerine tóleıtin joǵary jalaqysy bir bólek, olar óz mamanyn oqytyp toqytýǵa, onyń kásibı biliktiligin shyńdaýǵa mıllıardtaǵan qarajat aıamaıdy eken. Demek, qarapaıym japon jumyskeri degenimiz - ol pálen kásibı kýrstardy, óz salasy boıynsha túgen tájirıbe almasýdy basynan ótkergen besaspap bilikti jáne dáýletti maman. Taǵy osy mamannyń qompanııalary, onyń januıasyna sheıin ketetin shyǵyndardy (týrıstik joldama, medıına qyzmeti t.b) óz moıyndaryna alatyn kórinedi. Iaǵnı, bularda adamdy eńbekke yntalandyrý jumystary joǵarǵy deńgeıde atqarylady. (Bundaı jumys berýshi úshin jan qurban deýshi edi bizde). Al sol jumyskerler arasynan shyqqan ónertapqyshtar maıǵa bógip keremet dáýren súredi, "aqyldy mıly bastarǵa" bularda suranys úlken, sen tek oılap tap ta jumys isteseń bopty. Uzyn sózdiń qysqasy, japon ókimeti men jumys berýshi kompanııalary, óz halqynyń kásibı - ıntelektýaldyq deńgeıine, ıaǵnı sapasyna sumdyq qarjy shashady eken. Bular bárin adamǵa salady eken adamǵa, sebebi basty baılyq adamda. Bundaı qamqorlyqtan keıin, adam túgel maımyldyń da bilikti maman, eńbekqor maımyl bop shyǵatyny anyq. "Japon fenomeniniń" bir qupııasy osynda bolsa kerek.
Ókinishke oraı bizde, buqara halyq 100 myń teńgege baılanyp otyrǵan elde bundaıdyń bireýi de joq. Bizde tek "qazaq jalqaý, biliksiz, nadan jáne osy qalpymen ketedi, ózgermeıdi" degen berik ustanymdaǵy mıllıondaǵan "mamandar" bar. Menińshe bul bizdiń basty sorymyz.
Jalpy japondar halyq retinde uıań, ıbaly, ádepti, uıymshyl halyq (osy jeri bizge uqsaıdy) jáne bular óte ultshyl, memleketshil,salt dástúrine tym berik bolady. Ony bári aıtady. Bul halyqty san márte tabıǵı apattar (ýnamı, jer silkiný, taıfýn jıi bolady) shaıqap jatsa da, bular apattan soń yń - shyńsyz, sondaı ólermendik tanytyp, taýdaı talabymen, asqan jigerimen sol qalalaryn qaıta turǵyzyp álek, sonda bular qol qýsyryp bir muńaıýdy bilmeıdi eken. 1992 jyly, Amerıkada, Los Anjeleste sý basyp apat bolǵanda qalada haos bastalyp, urlyq pen tonaý órship ketse kerek. Al 1995 jyly japon Kobe qalasynda bolǵan apatqa japon halqy bir judyryq bop jumylyp, halqyn qutqarýǵa bir kisideı at salysypty. Sonda birde bir tonaýshylyq - urlyq fakti tirkelmepti, tek qana jan jaqtan járdem bergen. Tipti japonnyń áıgili "Iakýdza" qylmystyq uıymy da apatqa kómek qolyn sozypty. Tektilik pe, árıne tekti halyq.
Halyqaralyq psıhologtardyń paıymdaýynsha, qarapaıym japondardyń bilim deńgeıi, ıaǵnı IQ qabileti, amerıkandyqtar men eýropalyqtardan da joǵary bolady mys. Sebebi japondar óz oqý oryndarynda matematıka, hımııa, fızıka pánderine basa mán berip osy pánderdi qatty oqytady eken. Al biz áli aqyndar men fızıkterdiń qaısysyn tańdaryn bilmeı júrmiz.
Sózimdi túıindeı kele aıtarym, eger osy álemde qazaqtyń bir úırenbegi bar bolsa, ol ónege osy azııa sýperhalyqtarynyń biregeıi japandaǵy japonnan bolmaq.
Oljas Ábil
"Adyrna" ulttyq portaly
