ەلدىكتى نىعايتىپ، بىرلىكتى بەكەمدەۋ ماقساتىمەن مەملەكەت تاريحىندا قايتا جاڭعىرعان ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ەكى وتىرىسى وتكەنى بارشاعا ءمالىم. العاشقىسى – ۇلىتاۋدا، ودان كەيىن تۇركىستاندا. ۇلتتى ۇيىستىرعان ەكى جيىن دا مازمۇندى بولىپ، حالىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن كوپتەگەن كەلەلى ماسەلەلەر ايتىلدى. تىڭ ويلار ورتاعا سالىندى. ايتىلىپ قانا قويماي جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. ءبىر عانا مىسال، ۇلىتاۋداعى جيىننان كەيىن اتاۋسىز قالعان «رەسپۋبليكا كۇنىنە» ۇلتتىق مەرەكە مارتەبەسى قايتارىلدى.
ۇلتتىق قۇرىلتايدا جالپىۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ، جاڭا تەحنولوگيالار ارقىلى حالىقتى اۋقىمدى رەفورمالارعا قاتىستىرۋ، ەڭبەككە باۋلۋ جانە جاس ۇرپاق تاربيەسى، كادر ساياساتى، مەملەكەتتىك نىشانداردى جەتىلدىرۋ، ۇلتىمىزدىڭ تاريحي سانا-سەزىمىن جاڭعىرتۋ، مادەني مۇرالاردى جان-جاقتى دارىپتەۋ، اقپارات ساياساتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، مەملەكەتتىك ساياساتتا تالداۋ جانە ساراپتاما جاساۋ قىزمەتىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ، ەلىمىز ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار شەكارالاس ايماقتاردى دامىتۋ، قوعامدا مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن جاڭعىرتۋ سىندى ماسەلەلەر تالقىلاندى.
«مەن ءۇشىن ۇلتتىق قۇرىلتاي جۇرتشىلىقپەن كەزدەسىپ، ءجاي عانا پىكىر الماساتىن جەر ەمەس. ونى ەلىمىزدىڭ مادەني-رۋحاني ورلەۋىنە جول اشاتىن شامشىراق دەۋگە بولادى»،- دەگەن ەدى تۇركىستاندا وتكەن قۇرىلتايدا مەملەكەت باسشىسى.
پرەزيدەنت بۇل ويىن «Egemen Qazaqstan» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا ۇستەمەلەي تۇسەدى.
«ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ وتىرىستارى يدەولوگيا سالاسىنداعى ماسەلەلەردى، ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋ ءىسىن، قوعامنىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىن جاڭعىرتۋ جايىن تالقىلايتىن ءتيىمدى پىكىرتالاس ورنىنا اينالدى»- دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءۇشىنشى وتىرىسى وسى كوكتەمدە ۇيىمداستىرىلاتىنى ايتىلدى. ونىڭ ەل تاريحىندا ايرىقشا ورنى بار شەجىرەلى ايماق – اتىراۋ وبلىسىندا وتەتىنى دە كوپكە ءمالىم. وسى ايماقتاعى ايگىلى سارايشىق قالاسىندا اتاقتى حاندارىمىز ورداسىن تىككەنى تاريحتان بەلگىلى. قوعام ءۇنىن جەتكىزەتىن بيىلعى كەڭەستە قانداي كەلەلى ماسەلەلەر كوتەرىلۋى ءتيىس؟ عالىمدار مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى پايىمدى پىكىر، پاراساتتى وي، ۇسىنىستارىمەن ءبولىستى.
دوسالى سالقىنبەك، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور:
– رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ءۇشىنشى ۇلتتىق قۇرىلتاي وتكەلى وتىر. تاريحقا كوز جۇگىرتىپ قاراساق، قۇرىلتايدىڭ قازاق قوعامىنداعى ءرولى وتە كۇشتى بولعان. سوناۋ تاۋكە حان كەزىندەگى «جەتى جارعى» زاڭى بويىنشا جىل سايىن كۇلتوبەنىڭ باسىندا قۇرىلتاي شاقىرىپ وتىرعان. وندا ەل مەن جەر ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن تاريحي ماڭىزدى ماسەلەلەر اقىلداسىپ، كەلىسىپ شەشىلگەن بولاتىن. قازاقتا «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس» دەگەن قاعيدا بار. العاشقى ۇلتتىق قۇرىلتاي ۇلىتاۋدا، ودان كەيىن تۇركىستاندا ءوتتى. ەندى ەلىمىزدىڭ باتىسىندا سارايشىقتا وتكەلى وتىر. سارايشىقتىڭ تاڭدالۋى دا جايدان-جاي ەمەس. سارايشىق سوناۋ التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ءىرى ساۋدا جانە ەكونوميكالىق ورتالىعى، بەرتىندە قازاق حاندىعىنىڭ قاسىم حان تۇسىندا استانا بولعان ورىن. ياعني، ۇلتتىق قۇرىلتايلاردىڭ ءوزى وسىنداي تاريحي ورىنداردا وتكىزىلۋىنىڭ ءوزىنىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان بار.
ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ماقساتى – جاڭا يدەيالار مەن جاسامپاز قادامدار ارقىلى ۇلت بىرلىگىن نىعايتۋ. وسىعان دەيىن وتكىزىلگەن ۇلتتىق قۇرىلتايلارعا ءمان بەرىپ قاراساق، مەملەكەتىمىز، ەل بىرلىگى ءۇشىن، مەملەكەت پەن قوعام مۇددەسىن بارىنەن جوعارى قويۋ سىندى ماسەلەلەر، ۇلتىمىزدىڭ تاريحي سانا-سەزىمىن نىعايتۋ، مادەني مۇرانى جان-جاقتى دارىپتەۋ، وسكەلەڭ ۇرپاق تاربيەسى سىندى قاداۋ-قاداۋ ماسەلەلەر تالقىلانعان بولاتىن. جالپى ۇلتتىق قۇرىلتايدا ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني وزەگى تالقىلاناتىن ماسەلەلەر عوي. باتىستا وتەتىن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ جۇمىسىنا تابىس تىلەيمىز. رۋحانيات، مادەنيەت، ۇرپاق تاربيەسى سالاسىندا قوردالانعان ماسەلەلەر وتە كوپ. وسى قۇرىلتايدا دا ۇرپاق تاربيەسى قايتا قارالسا دەيمىن. مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى دە تىلگە تيەك ەتىلەدى دەگەن ويدامىن. ۇلتتىق قۇرىلتاي ۇلت بىرلىگىن بەكەمدەيدى.
مۇرات جۇرىنوۆ، قر ۇعا اكادەميگى:
– قۇرىلتايدىڭ قۇرامى قالاي قۇرىلادى؟ بۇل ۇلكەن سۇراق. ويتكەنى ونىڭ ىشىندە ءار سالا ماماندارى، بىلگىر، ەلگە بەلگىلى، بەدەلدى ادامدار بولۋ كەرەك. قۇرىلتايدى پرەزيدەنتتىڭ اقىلشىسى دەگەن ماعىنادا قاراۋ كەرەك. وندا اۋداننىڭ، وبلىستىڭ مايدا-شۇيدە ماسەلەلەرى تالقىلانباۋى ءتيىس. القالى جيىن بولعان سوڭ، وندا مەملەكەتتىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلە قارالۋى قاجەت. ماسەلەن، قازاقستانعا قانداي تابيعي اپاتتار كەلۋى مۇمكىن؟ ودان قورعانۋدىڭ جولدارى قانداي؟ حالىقارالىق جاعداي قازاقستانعا قالاي كورىنىپ تۇر؟ مىسالى امەريكادا ولار بارلىق ەلدەردىڭ ساياساتىن تەكسەرىپ، «امەريكانىڭ دوسى»، «امەريكانىڭ جاۋى» دەپ مەملەكەتتەردى ەكى ءبولىپ قارايدى. ول كاسىپكەرلەردىڭ، جالپى حالىقتىڭ سول ەل تۋرالى كوزقاراسىن قالىپتاستىرادى. ونىڭ ءتۇبى – ساقتىق، قورعانىس. مىنە، وسىنداي جاعدايلار قۇرىلتايدا تالقىلانۋى كەرەك.
جۇمىسسىزدىقتى جويۋ جانە كەدەيشىلىكپەن قالاي كۇرەسۋ كەرەك؟ قانداي جولدارى بار. ۇكىمەت وسى تۋرالى نە دايىندادى جانە ول قالاي ىسكە اسىپ جاتىر؟ ۇلتتىق قۇندىلىقتار تالقىلانىپ، سولاردى دامىتۋدىڭ جولدارى قاراستىرىلۋ كەرەك. قازاق ءتىلى – انا ءتىل، ءدىن ء(دىننىڭ دۇرىس اسەرى بولۋ كەرەك، كەرى اسەر بەرەتىن ءدىن سالالارىن جابۋ كەرەك), ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىز، تاريحىمىز، بۇنى دا ولشەپ-ولشەپ زەرتتەۋىمىز كەرەك.
وڭىرلىك جەرلەرگە ەلەكتر ەنەرگياسى جەتپەي جاتىر دەگەن ماسەلە قۇرىلتايدىڭ جۇمىسى ەمەس، ول ءۇشىن جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر مەن ءماسليحات دەپۋتاتتارى، ماماندارى بار، سولار شەشۋ كەرەك. بۇنى اجىراتا ءبىلۋ كەرەك. الدىمەن ۇلتتىڭ قۇرىلتايدىڭ نە ءۇشىن كەرەك ەكەنىن انىقتاپ الۋ كەرەك. ەگەر قۇرىلتاي بارلىق ماسەلەنى قامتۋ كەرەك بولسا، وندا ول ءار دەڭگەيدە قۇرىلۋ كەرەك. اۋداندىق دەڭگەيدە ءار اۋداننىڭ، وبلىستىق دەڭگەيدە ءار وبلىستىڭ جانە مەملەكەت دەڭگەيىندە ۇكىمەتتىڭ قۇرىلتايى بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
قۇرىلتايدىڭ قۇزىرەتى بۇيرىق ەمەس، جالپى پرەزيدەنتتىڭ الدىنا قويىلاتىن ماسەلە بولۋ كەرەك. قۇرىلتايعا ءومىر كورگەن، تاجىريبەلى، قازاق ءتىلىن، تاريحىن، ءداستۇرىن، قۇندىلىقتارىن جەتىك بىلەتىن عالىمدار، جازۋشىلار، سالا ماماندارى كەرەك. حالىقپەن بۇرىننان جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان مايتالمان جۋرناليستەر، ساياساتكەرلەر، قوعامدى زەرتتەيتىن ۇيىم وكىلدەرى كەرەك. ارينە، اقساقالداردى جيناپ العان ول دا دۇرىس ەمەس. قازىرگى ومىردەن حابارى بار اقىلدى جاستار دا كوپ. قۇرىلتايدىڭ قۇرامىندا جاس تا، ورتا جاستاعى دا، اقساقالدار دا بولۋ كەرەك دەپ سانايمىن.
قۇرىلتاي بىزدە اۋەلدەن بار. قازاقستاننىڭ ءار قيىرىنان بيلەر، اقىندار، دانىشپاندار، ت.ب ءبىر تۋدىڭ استىنا جيىلىپ، حالىقتىڭ جاعدايى، مەملەكەتكە قانداي قاۋىپ بار، ەلدى قالاي قورعاۋ كەرەك، قالاي اسكەر جيناۋ كەرەك، كىمدى باسشىلىققا قويۋ كەرەك، وسىنداي ماسەلەلەر تالقىلانعان. ونى حان بىلە بەرمەۋى مۇمكىن، سوندىقتان نەگىزگى مىندەتى–باسشىعا دۇرىس كەڭەس بەرۋ.
تالقىبەك ءجۇمادىلوۆ، حيميا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
– سوڭعى جىلدارى حالىقارالىق شيەلەنىستىڭ كۇشەيۋى بايقالادى. جەر قويناۋىنداعى شيكىزاتتى يگەرۋ ماقساتىندا مەملەكەتتەر اراسىندا تەكەتىرەستەر كۇشەيۋدە. وسى شيەلەنىستەر بىرتىندەپ قارۋلى قاقتىعىستارعا ۇلاسۋدا. ءبىزدىڭ تۇركى مەملەكەتتەر وسىنداي قيىندىقتارعا دايىن بولۋى كەرەك. بۇنى شەشۋدىڭ ءبىر جولى – تۇركى مەملەكەتتەرى مۇسىلمان
مەملەكەتتەرىمەن بىرگە ءىرى عىلىمي-تەحنيكالىق ورتالىقتار قۇرۋ. بۇل ورتالىقتاردىڭ باستى ماقساتى – ستراتەگيالىق باعىتتاعى جاڭا عىلىمي-تەحنيكالىق زەرتتەۋلەردى دامىتىپ، ەكونوميكا جانە قورعانىس سالالارىن جاڭا تەحنيكالىق قۇرالدارمەن، تەحنولوگيالارمەن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل ورتالىققا بۇكىل مۇسىلمان جانە تۇرىك الەمىندەگى جەتەكشى عالىمداردى
توپتاستىرۋ. بۇل ورتالىقتى باسقاراتىن مەملەكەتارالىق ۇيىم قۇرۋ.
مەن عالىم رەتىندە الدا وتەتىن ۇلتتىق قۇرىلتايدا مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن قورعانىس قابىلەتى دە قوزعالسا دەگەن ۇسىنىس بىلدىرەمىن.
ادىلعازى قايىربەكوۆ، اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى:
– قۇرىلتايدا ءبىزدىڭ قوعامداعى جۇرتتى قاتتى تولعاندىرىپ جۇرگەن ماسەلەلەر قوزعالۋى كەرەك، قوزعالىپ تا ءجۇر. ول ماسەلەلەر شەشىمىن تابۋى كەرەك. بالكىم، وسى قۇرىلتايدا قوزعالعان وتكىر ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن «وسى ماڭىزدى ماسەلەنى شەشۋدى وسى مينيسترلىككە تاپسىرامىز» دەگەن سياقتى بەلگىلى ءبىر مينيسترلىكتەرگە جۇكتەۋ كەرەك شىعار.
قۇرىلتاي كۇندە بولا بەرمەيدى. وندا كوتەرىلەتىن ماسەلەلەر وزەكتى، اۋقىمدى، وتكىر بولۋى كەرەك. ماسەلەن، وقۋلىقتارعا بايلانىستى. قازاق مەكتەپتەرىندەگى وقۋلىقتار، اسىرەسە باستاۋىش سىنىپتارداعى وقۋلىقتاردىڭ دايىندالۋى ءالى دە سىن كوتەرمەيدى. ويتكەنى بالانىڭ ۇعىمىنا، وقۋىنا اۋىر تيەتىن تاقپاقتار، شىعارمالار، بەرىلەتىن تاپسىرمالار ولاردىڭ ءبارى ءبىر-ەكى عانا ادامنىڭ تالداۋىمەن، تاڭداۋىمەن وقۋلىققا ەنىپ كەتەدى. بۇلاي بولماۋ كەرەك. ونى كوپتەگەن پەداگوگ-عالىمدار اقىلداسا وتىرىپ، بىرنەشە ۇسىنىلعان شىعارمالاردىڭ ىشىنەن ىرىكتەپ الۋ كەرەك. ولاي بولماي ءجۇر. ءبىز كەيدە بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىزگە كەيبىر تاقپاق پەن مەن ولەڭدەردى جاتتاتا الماي قينالامىز. سەبەبى ەكشەۋدەن وتپەگەن، كەز كەلگەن نارسەنى قولدارىنا الا سالعان سياقتى اسەر قالدىرادى.
تۇركىستاندا وتكەن قۇرىلتايدا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالىنىڭ ءبىرى – كىتاپ شىعارۋ ىسىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن باسا ايتقان ەدى. پرەزيدەنتتىڭ «كىتاپ وقيتىن حالىق قانا ناعىز زيالى بولا الادى» دەگەن پىكىرىنە تولىق قوسىلامىن. سوندىقتان وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ كىتاپ وقۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتۋعا بار كۇش-جىگەرىمىزدى سالۋ كەرەكپىز.
جاننا جومارت
