قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ توراعاسى عالىمجان مەلدەشوۆپەن سۇحبات.
– مينيستر اقتوتى رايىمقۇلوۆا حالىق الدىنداعى ەسەپتىك كەزدەسۋىندە حالىقارالىق تەرميندەر جاعدايى تۋرالى ايتقانى الەۋمەتتىك جەلىلەردە تالقىلانىپ جاتقانى بەلگىلى. ءسىز نە ايتاسىز؟
– ءيا، اقتوتى راحمەتوللاقىزى بەكىتىلگەن، قازاق ءتىلى قورىنا ەنگەن تەرميندەر تۋرالى ايتتى. الەمدەگى بارلىق ءتىل وسىلايشا باسقا تىلدەردەگى سوزدەر ارقىلى بايدى. مىسالى، اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىندە دە مۇنداي سوزدەر كوپتەپ كەزدەسەدى. ورىس تىلىندەگى ءبىراز سوزدەر تۇركى تىلىنەن الىنعان: «دەنگي» – ءوزىمىزدىڭ «تەڭگە». دەنگي – تۇركىشە تەڭگە، ارابشا دانەك، پەرسيادا دانگح، ينديادا، تيبەتتە، تسەيلون مەن نەپالدا تانكا، تانگكا، تانگا، بۇحار امىرلىگىندە، حيۋا جانە قوقان حاندىقتارىندا تانگا، تەنگا. وسى «دەنگي/تەڭگە» بايلانىسىن وزگەرتۋ ەشكىمنىڭ ويىنا دا كەلمەيدى، ەشكىم ءوز ءسوزىن ويلاپ تابۋعا ۇمتىلمايدى دا. مىسالى، كارتوفەل ءسوزى نەگە «كارتوپ» دەپ كۇلەتىندەر دە بار. پەتر ءبىرىنشى كەزىندە رەسەيگە گوللانديادان كەلگەن كارتوفەل تىلىمىزگە وسى تۇردە كىرىپ، ورنىقتى. ال ەۋروپاعا كارتوفەلدى وڭتۇستىك امەريكادان يسپاندىقتار اكەلگەن، ول جاقتا ونى «پاپاس» دەپ اتايدى. كارتوپ تۋرالى كەڭىنەن ايتۋىمنىڭ سەبەبى – بۇل الەمدەگى جاھاندانۋدىڭ ايقىن كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى! تەڭگە مەن دەنگي تۋرالى ايتپاي-اق قويۋعا بولادى. جاھاندانۋ پروتسەسىندە ادامزات جالپى قولدانىستاعى تەرمينولوگيا ارقىلى قارىم-قاتىناس ورناتادى. جاھاندانۋ ارقىلى تۇرمىس، عىلىم، باسقا سالالارعا جاڭا تەرميندەر ەنىپ جاتىر. كەيبىرى بىردەن قولدانىسقا ەنىپ كەتەدى، قايسىبىرىن قوعام قابىلداماي قويادى. البەتتە، ءبىز ءتول تابيعاتىمىزدى ساقتاۋىمىز قاجەت. ول مىنەزىمىزدەن، مادەنيەتىمىزدەن، ونەرىمىزدەن كورىنىس تاۋىپ جاتىر. ال جاڭاعى تەرميندەر ءبىزدىڭ الەمدى تانۋىمىزعا، عىلىمدى يگەرۋىمىزگە كومەكتەسەتىن سوزدەر. الەمدە بارلىق زاتتى نەمەسە بارلىق جاڭالىقتى جاسايتىن جەكە دارا ۇلت جوق. ادامزات بالاسى ويلاپ تاپقان جاڭالىق پەن يگىلىك بارشا ادامزاتقا ورتاق، سونىڭ قاتارىندا – بارشاعا تۇسىنىكتى، جالپىعا ورتاق تەرمين سوزدەر.
– جاقسى، الايدا مىناداي سۇراق تۋىنداپ تۇر: باسىندا سوزدەر قازاق تىلىنە اۋدارىلدى، ەندى كەرى ۇدەرىس باستالىپ، ءبىز حالىقارالىق تەرميندەرگە قايتىپ كەلمەكشىمىز بە؟
– دۇرىس ايتاسىز. زامانا كوشىندە ادامدار ءتۇرلى سوزدەردى ويلاپ تاۋىپ، جاڭا، وزىندىك قولدانىستارىن قالىپتاستىردى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، ولاردىڭ كوپشىلىگى جۇرتشىلىقتىڭ كوڭىلىنە قونباعاندىقتان «ولىگە اينالدى»، ال كەيبىرى حالىق ساناسىنا تىم جاقسى ءسىڭىپ كەتتى. بايقاپ قاراساق، كەيبىر تەرميندەر مۇلدەم قولدانىلمايدى، الايدا ولار كەزىندە بەلگىلى ءبىر تەرميننىڭ بالاماسى رەتىندە ماقۇلدانىپ كەتكەندىكتەن قولدانۋعا ءتيىستىمىز. كەي وقۋلىقتار مەن ماقالالاردا وتە سيرەك كەزدەسەتىنى بولماسا، ۇعىمعا اۋىر، جالپى جۇرتشىلىق قابىلداماعان. ادامداردى ماجبۇرلەي المايسىڭ. ەلگە «ينۆەنتار» دەپ ايتۋ جەڭىل بولسا، ونى ماجبۇرلەپ «مۇقاممال» دەگىزە المايتىنىمىزعا كەلىسەسىز عوي؟! نەمەسە «دەماركاتسيا» ءسوزى ءتىرى، ياعني قولدانىستا بار، ال سونى «شەگەندەۋ» دەپ قولدانعاندى ەستىمەدىك دەۋگە بولادى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ وسىعان بايلانىستى ايتقان قاتال ءارى نەگىزدى سىنى ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە بولار. 2018 جىلى پرەزيدەنت مارقۇم ەركەعالي راحماديەۆتىڭ بۇرىن «كومپوزيتور» ەدىم، ەندى «سازگەر» بولدىم دەپ رەنىش بىلدىرگەنىن ەسكەرتىپ وتكەن بولاتىن. ەلباسى «كومپوزيتور» نەمەسە «پيانينو» دەگەن حالىقارالىق سوزدەر ەكەندىگىن ۋاجدەي كەلىپ، مۇنداي اۋدارمالاردىڭ بىزگە بەرەرى از ەكەنىن سىناعان بولاتىن. بۇل پىكىرمەن كەلىسپەۋ مۇمكىن ەمەس، شىندىعىندا دا «پيانينو» ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە «كۇيساندىق» ءسوزىن الۋ تاڭقالارلىق، ويتكەنى «ساندىق» – «سۋندۋك» زاتتىڭ اتاۋى ەمەس پە؟ دەمەك، ورىسشا ماعىناسى «مۋزىكالنىي سۋندۋك» بولىپ شىعادى عوي. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى كەلتىرگەن كەلەسى مىسالمەن دە تولىق كەلىسەمىن. ول «پروتسەنت» حالىقارالىق ءسوزىن تۇركى ءتىلىنىڭ ەمەس، پارسى ءتىلىنىڭ «پايىز» سوزىمەن الماستىرعانىن دا دۇرىس سىناعان ەدى. ەلباسى ايتقانداي، «قازاق تىلىندە قانداي اۋدارمالار جاسالمادى دەسەڭشى! ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى اتاپ ايتۋ ۇيات». شىنىمەن، ۇيات قوي. تاعى ءبىر مىسال – «مەيرامحانا». بىزگە حابارلاسىپ، نەگە «مەيرامحانا» ەكەندىگىن سۇرايدى. «مەيرام» – مەرەكە دەگەن ماعىنا بەرەدى، ال ءبىز ول جەردە تەك مەرەكەنى عانا تويلامايمىز. كەيبىرەۋلەر «رەستوراندى» قايعىلى جاعدايلارعا بايلانىستى دا قولداناتىنى بار، ال حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ءارتۇرلى تاعامدارى بار قوعامدىق تاماقتانۋ ورنى رەتىندە تۇتىنادى. نەگىزىندە «رەستوران» ءسوزى فرانتسۋز ءتىلىنىڭ restaurer, ياعني «تاماقتاندىرۋ» ەتىستىگىنەن باستاۋ العان. ال فرانتسۋز تىلىندەگى restaurer ءسوزى لاتىننىڭ restaurer سوزىنەن نەگىز الىپ، ءدال سول ماعىنانى بەرەدى. اقش-دا restaurant دەپ قانداي ءبىر تاماقتانۋ ورنىن اتايدى. ەندى ەلىمىزگە ءارتۇرلى ەلدەن تۋريستەر كەلىپ جاتىر دەپ ەلەستەتەيىكشى. تۋريستەر ءۇشىن وزدەرىنە تانىس ماڭدايشا جازۋلاردى كورگەن ىڭعايلى ەمەس پە! ءبىزدىڭ حالىق ءۇشىن دە شەتەلگە شىققاندا بىردەن تۇسىنۋگە جەڭىل بولماي ما! وزدەرىڭىز باعاسىن بەرىڭىزدەر! اعىلشىن تىلىندە restaurant, نەمىس تىلىندە restaurant, يسپان تىلىندە restaurante, تۇرىك تىلىندە restoran, فرانتسۋز تىلىندە restaurant, يتاليان تىلىندە ristorante, ءتىپتى ازەربايجان، قىزعىز، ورىس، ۋكراين جانە وزبەك تىلدەرىندە رەستوران «رەستوران» بولىپ قالعان. بۇل ەلدەردە ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى جويىپ الۋ ماسەلەسى مۇلدە بولمايدى. سەبەبى حالىقارالىق تەرميندەردى پايدالانعان كەزدە ونداي قاۋىپ تونبەيدى. ەگەر حالىقارالىق تەرمين رەتىندە بايىرعى تەرميندەردى بەرسە، وندا حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۇسىنۋگە بولار ەدى. سەبەبى ونداي جاعدايدا قازاقتىڭ ەجەلگى، تاريحي سوزدەرى جويىلادى. ولاي بولعاندا، مەن ءبىرىنشى بولىپ انا ءتىلىمىزدى قورعاۋعا شىعار ەدىم! ءبارى ورنىندا، دوستار، تىلىمىزگە شەت تىلدەردەن كەلگەن تەرميندەردىڭ بارلىعىن اۋىستىرۋ ماقساتى قويىلىپ وتىرعان جوق. مينيستر ءبىر-ەكى تەرمين جونىندە عانا ايتتى. ءبىز قولدانىسقا ەنبەگەن، ءمانى ماعىناسىنا ساي ەمەس تەرميندەردى قاراستىرۋىمىز كەرەك.
– تەرميندەردى بەكىتۋ ءتارتىبى قانداي؟ مىسالى، ماماندار مەن لينگۆيست عالىمداردى تارتاسىزدار ما؟
– تەرمين بەكىتۋ جۇمىسى بىرنەشە كەزەڭنەن تۇرادى. ءبىرىنشى كەزەڭ – جەكەلەگەن مەكەمەلەر وزدەرىنىڭ ۇسىنىستارىن Termincom.kz. جىبەرەدى. ۇسىنعان سوزدەردىڭ بەرەتىن ماعىناسىنا لينگۆيستيكالىق ساراپتاۋ جۇرگىزىلەدى. ساراپتاۋ جۇمىسىنا احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى، باسقا دا ماماندار تارتىلادى. ەكىنشى كەزەڭدە ۇسىنىلعان ءاربىر ءسوزدىڭ تەرمين رەتىندە ءازىربايجان، قىرعىز، وزبەك، تۇرىك، تاتار سياقتى تۋىستاس تۇركى تىلدەرىندە جانە اعىلشىن، فرانتسۋز، ورىس تىلدەرىندە قالاي ەكەندىگى ساراپتالادى. ءۇشىنشى كەزەڭدە بۇل ۇسىنىستار تermincom.kz سايتىندا كوپشىلىككە كەڭىنەن تانىستىرۋ ماقساتىندا جاريالانادى. وتكەن جىلدان باستاپ وسى سايتتا الەۋمەتتىك جەلىلەرگە قوسىلعان ارنايى تەرمينولوگيالىق الاڭ اشىلدى. الاڭنىڭ ماقساتى – بەكىتىلۋگە ۇسىنىلعان سوزدەرگە قاتىستى كوپشىلىكتىڭ پىكىرىن ءبىلۋ. وسى ءۇش كەزەڭنەن وتكەننەن كەيىن عانا ۇسىنىستار رەسپۋبليكالىق كوميسسياعا جىبەرىلەدى. بىلىكتى مامانداردان، عالىمداردان تۇراتىن كوميسسيا ولارمەن الدىن-الا تانىسادى، سودان كەيىن بارىپ كوميسيا وتىرىسى شاقىرىلادى. وسى وتىرىستا ۇسىنىلعان تەرميندەر تالقىلانىپ، بەكىتۋگە جىبەرىلەدى.
– وڭاي ۇدەرىس ەمەس ەكەن.
– يا، ءتىل ماسەلەسى ءبىر كۇندە شەشىلە سالاتىن دۇنيە ەمەس ەكەنىن تاعى دا قايتالايمىن، سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ بارشا جاناشىرلارىنا ايتارىم: ءبىز كەز كەلگەن پىكىردى تىڭداۋعا دايىنبىز، ونىڭ ساپاسى جانە ومىرشەڭدىگى جولىندا بىرلەسە جۇمىس ىستەيىك!
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
