Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstrligi Til saıasaty komıtetiniń tóraǵasy Ǵalymjan Meldeshovpen suhbat.
– Mınıstr Aqtoty Raıymqulova halyq aldyndaǵy eseptik kezdesýinde halyqaralyq termınder jaǵdaıy týraly aıtqany áleýmettik jelilerde talqylanyp jatqany belgili. Siz ne aıtasyz?
– Iá, Aqtoty Rahmetollaqyzy bekitilgen, qazaq tili qoryna engen termınder týraly aıtty. Álemdegi barlyq til osylaısha basqa tilderdegi sózder arqyly baııdy. Mysaly, aǵylshyn jáne orys tilderinde de mundaı sózder kóptep kezdesedi. Orys tilindegi biraz sózder túrki tilinen alynǵan: «dengı» – ózimizdiń «teńge». Dengı – túrkishe teńge, arabsha danek, Persııada dangh, Indııada, Tıbette, eılon men Nepalda tanka, tangka, tanga, Buhar ámirliginde, Hıýa jáne Qoqan handyqtarynda tanga, tenga. Osy «dengı/teńge» baılanysyn ózgertý eshkimniń oıyna da kelmeıdi, eshkim óz sózin oılap tabýǵa umtylmaıdy da. Mysaly, kartofel sózi nege «kartop» dep kúletinder de bar. Petr Birinshi kezinde Reseıge Gollandııadan kelgen kartofel tilimizge osy túrde kirip, ornyqty. Al Eýropaǵa kartofeldi Ońtústik Amerıkadan ıspandyqtar ákelgen, ol jaqta ony «papas» dep ataıdy. Kartop týraly keńinen aıtýymnyń sebebi – bul álemdegi jahandanýdyń aıqyn kórinisteriniń biri! Teńge men dengı týraly aıtpaı-aq qoıýǵa bolady. Jahandaný proesinde adamzat jalpy qoldanystaǵy termınologııa arqyly qarym-qatynas ornatady. Jahandaný arqyly turmys, ǵylym, basqa salalarǵa jańa termınder enip jatyr. Keıbiri birden qoldanysqa enip ketedi, qaısibirin qoǵam qabyldamaı qoıady. Álbette, biz tól tabıǵatymyzdy saqtaýymyz qajet. Ol minezimizden, mádenıetimizden, ónerimizden kórinis taýyp jatyr. Al jańaǵy termınder bizdiń álemdi tanýymyzǵa, ǵylymdy ıgerýimizge kómektesetin sózder. Álemde barlyq zatty nemese barlyq jańalyqty jasaıtyn jeke dara ult joq. Adamzat balasy oılap tapqan jańalyq pen ıgilik barsha adamzatqa ortaq, sonyń qatarynda – barshaǵa túsinikti, jalpyǵa ortaq termın sózder.
– Jaqsy, alaıda mynadaı suraq týyndap tur: basynda sózder qazaq tiline aýdaryldy, endi keri úderis bastalyp, biz halyqaralyq termınderge qaıtyp kelmekshimiz be?
– Durys aıtasyz. Zamana kóshinde adamdar túrli sózderdi oılap taýyp, jańa, ózindik qoldanystaryn qalyptastyrdy. Kórip otyrǵanymyzdaı, olardyń kópshiligi jurtshylyqtyń kóńiline qonbaǵandyqtan «ólige aınaldy», al keıbiri halyq sanasyna tym jaqsy sińip ketti. Baıqap qarasaq, keıbir termınder múldem qoldanylmaıdy, alaıda olar kezinde belgili bir termınniń balamasy retinde maquldanyp ketkendikten qoldanýǵa tıistimiz. Keı oqýlyqtar men maqalalarda óte sırek kezdesetini bolmasa, uǵymǵa aýyr, jalpy jurtshylyq qabyldamaǵan. Adamdardy májbúrleı almaısyń. Elge «ınventar» dep aıtý jeńil bolsa, ony májbúrlep «muqammal» degize almaıtynymyzǵa kelisesiz ǵoı?! Nemese «demarkaııa» sózi tiri, ıaǵnı qoldanysta bar, al sony «shegendeý» dep qoldanǵandy estimedik deýge bolady. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń osyǵan baılanysty aıtqan qatal ári negizdi syny bárimizdiń esimizde bolar. 2018 jyly Prezıdent marqum Erkeǵalı Rahmadıevtiń buryn «kompozıtor» edim, endi «sazger» boldym dep renish bildirgenin eskertip ótken bolatyn. Elbasy «kompozıtor» nemese «pıanıno» degen halyqaralyq sózder ekendigin ýájdeı kelip, mundaı aýdarmalardyń bizge bereri az ekenin synaǵan bolatyn. Bul pikirmen kelispeý múmkin emes, shyndyǵynda da «pıanıno» sóziniń balamasy retinde «kúısandyq» sózin alý tańqalarlyq, óıtkeni «sandyq» – «sýndýk» zattyń ataýy emes pe? Demek, oryssha maǵynasy «mýzykalnyı sýndýk» bolyp shyǵady ǵoı. Nursultan Ábishuly keltirgen kelesi mysalmen de tolyq kelisemin. Ol «proent» halyqaralyq sózin túrki tiliniń emes, parsy tiliniń «paıyz» sózimen almastyrǵanyn da durys synaǵan edi. Elbasy aıtqandaı, «Qazaq tilinde qandaı aýdarmalar jasalmady deseńshi! Tipti keıbireýleri atap aıtý uıat». Shynymen, uıat qoı. Taǵy bir mysal – «meıramhana». Bizge habarlasyp, nege «meıramhana» ekendigin suraıdy. «Meıram» – mereke degen maǵyna beredi, al biz ol jerde tek merekeni ǵana toılamaımyz. Keıbireýler «restorandy» qaıǵyly jaǵdaılarǵa baılanysty da qoldanatyny bar, al halyqtyń basym kópshiligi ártúrli taǵamdary bar qoǵamdyq tamaqtaný orny retinde tutynady. Negizinde «restoran» sózi franýz tiliniń restaurer, ıaǵnı «tamaqtandyrý» etistiginen bastaý alǵan. Al franýz tilindegi restaurer sózi latynnyń restaurer sózinen negiz alyp, dál sol maǵynany beredi. AQSh-da restaurant dep qandaı bir tamaqtaný ornyn ataıdy. Endi elimizge ártúrli elden týrıster kelip jatyr dep elesteteıikshi. Týrıster úshin ózderine tanys mańdaısha jazýlardy kórgen yńǵaıly emes pe! Bizdiń halyq úshin de shetelge shyqqanda birden túsinýge jeńil bolmaı ma! Ózderińiz baǵasyn berińizder! Aǵylshyn tilinde restaurant, nemis tilinde restaurant, ıspan tilinde restaurante, túrik tilinde restoran, franýz tilinde restaurant, ıtalıan tilinde ristorante, tipti ázerbaıjan, qyzǵyz, orys, ýkraın jáne ózbek tilderinde restoran «restoran» bolyp qalǵan. Bul elderde ulttyq biregeılikti joıyp alý máselesi múlde bolmaıdy. Sebebi halyqaralyq termınderdi paıdalanǵan kezde ondaı qaýip tónbeıdi. Eger halyqaralyq termın retinde baıyrǵy termınderdi berse, onda halyqtyń narazylyǵyn túsinýge bolar edi. Sebebi ondaı jaǵdaıda qazaqtyń ejelgi, tarıhı sózderi joıylady. Olaı bolǵanda, men birinshi bolyp ana tilimizdi qorǵaýǵa shyǵar edim! Bári ornynda, dostar, tilimizge shet tilderden kelgen termınderdiń barlyǵyn aýystyrý maqsaty qoıylyp otyrǵan joq. Mınıstr bir-eki termın jóninde ǵana aıtty. Biz qoldanysqa enbegen, máni maǵynasyna saı emes termınderdi qarastyrýymyz kerek.
– Termınderdi bekitý tártibi qandaı? Mysaly, mamandar men lıngvıst ǵalymdardy tartasyzdar ma?
– Termın bekitý jumysy birneshe kezeńnen turady. Birinshi kezeń – jekelegen mekemeler ózderiniń usynystaryn Termincom.kz. jiberedi. Usynǵan sózderdiń beretin maǵynasyna lıngvıstıkalyq saraptaý júrgiziledi. Saraptaý jumysyna Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń ǵalymdary, basqa da mamandar tartylady. Ekinshi kezeńde usynylǵan árbir sózdiń termın retinde ázirbaıjan, qyrǵyz, ózbek, túrik, tatar sııaqty týystas túrki tilderinde jáne aǵylshyn, franýz, orys tilderinde qalaı ekendigi saraptalady. Úshinshi kezeńde bul usynystar Termincom.kz saıtynda kópshilikke keńinen tanystyrý maqsatynda jarııalanady. Ótken jyldan bastap osy saıtta áleýmettik jelilerge qosylǵan arnaıy termınologııalyq alań ashyldy. Alańnyń maqsaty – bekitilýge usynylǵan sózderge qatysty kópshiliktiń pikirin bilý. Osy úsh kezeńnen ótkennen keıin ǵana usynystar Respýblıkalyq komıssııaǵa jiberiledi. Bilikti mamandardan, ǵalymdardan turatyn komıssııa olarmen aldyn-ala tanysady, sodan keıin baryp komısııa otyrysy shaqyrylady. Osy otyrysta usynylǵan termınder talqylanyp, bekitýge jiberiledi.
– Ońaı úderis emes eken.
– Iá, til máselesi bir kúnde sheshile salatyn dúnıe emes ekenin taǵy da qaıtalaımyn, sondyqtan memlekettik tilimizdiń barsha janashyrlaryna aıtarym: biz kez kelgen pikirdi tyńdaýǵa daıynbyz, onyń sapasy jáne ómirsheńdigi jolynda birlese jumys isteıik!
"Adyrna" ulttyq portaly
