ءسابيت دونەنتاەۆ جانە ونىڭ زامانى
«بۇل زامان بايقاعانعا كۇشتىنىكى...» ء(سابيت)
ءسابيت ءومىر سۇرگەن كەز (1894 - 1933) قازاق تاريحىنداعى اسا اۋىر ۋاقىت بولاتىن، بۇل قازاق ەلىنىڭ ەس جيناپ ەتەك جابۋعا تىرىسقان كەزى ەدى، بىراق تاريح كوشى مۇلدەم وزگەشە سيپاتتا، جات بەينەدە ءپىشىن الىپ، جۇرت جالاۋى جىعىلىپ، ەر بۇگىلىپ، تۋ قۇلادى.
ال ءسابيت وسى كەزەڭدە تىرشىلىك كەشىپ، ءومىردىڭ «بار ۋىن» قوعاممەن بىرگە ءىشتى. ءبىز سابيتتەي الىپ تۇلعانى زەرتتەگەندە ەلدەن بولەك، جۇرتتان جىراق قاراۋدى ۇناتامىز. اقىن قوعام مۇشەسى، ۇلت تۋىندىسى. قازاقتان ءسابيت بولەك ەمەس، ال قازاق ورىستان الشاق شىقپاي شىرعاۋلى، بۇعاۋلى حالدە ەدى. ال بۇل ۋاقىتتا رەسەي ءىشى قۇبىلمالى، مول تولقۋدا بولاتىن، ەكى ءتۇرلى رەسەي، ەكى نانىمدا (حريستيان - مۇسىلمان), ەكى تانىمدا (سلاۆيان-تۇران) ەندى جاڭاشىل جانە ەسكىشىل بولىپ بولىنە باستاعان. بۇل تۋرالى ن.ا. نەكراسوۆ «اسا ءىرى تالانت» دەپ ساناعان ۆ.س. كۋروچكيننىڭ (1831-1875) «دۆۋگولوۆىي ورەل» تۋىندىسىندا ايتىلادى: يا ناشەل، درۋزيا، ناشەل كتو ۆينوۆنيك بەستولكوۆىي ناشيح بەدستۆي، ناشيح زول. ۆينوۆات ۆو ۆسەم گەربوۆىي دۆۋيازىچنىي، دۆۋحگولوۆىي ۆسەروسسيكي ناش ورەل. پراۆد نەت وتتوگو ۆ رۋسسكوم ميرە، نەدوسموترى ۆەزدە وتتوگو، چتو ۆسەۆيدياششيح گلاز ۆ نەم چەتىرە، دا نە ۆيدەت وني نيچەگو: وتتوگو مى ك شپيونستۆۋ پريۆىچنى، وتتوگو مى حرابرى نا سلوۆاح، چتو مى ۆسە، گوسپودا، دۆۋيازىچنى كاك ورەل ناش و دۆۋح گولوۆاح. (1857 ج.) بۇل تۋرالى ەۋرازيا يدەياسى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى ن.س.ترۋبەتسكي ورىس پسيحولوگياسىندا تۇراندىق مىنەز بار دەدى. «اركىمنىڭ جانە ءبۇتىن ۇلتتىڭ ومىرگە كوزقاراسىندا تۇراندىق پسيحولوگيالىق تيپ بەلگىسى بار» ەكەنىن ايتادى (ترۋبەتسكي «و تۋرانسكوم ەلەمەنتە ۆ رۋسسكوي كۋلتۋرە»، «روسسيا مەجدۋ ەۆروپوي ي ازيەي: ەۆرازيسكي سوبلازن» انتولوگيا م. 1993. س74).
ال پاتشالى رەسەي وسىنى تۇسىنە وتىرىپ، ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى، ءبىر ارنادا جۇرمەس، دارگەي بىرگە بولعانمەن دارەت بولەك ەكى نەگىزگى ۇلىستى بىرگە قايناتىپ، سورپادان سلاۆيان ءيىسىن شىعارعىسى كەلدى. ەگەر «كارلى يۆان» قازانعا شابۋىل جاساعاندا مۇسىلماندار 95% بولسا، حح عاسىر باسىندا قازان مۇسىلماندارى 30% بولدى. قازان ءوزىنىڭ ايباتىنان ايىرىلىپ، تەك رەسەيدەگى تۇركى جۇرتى رۋحاني ورتالىعى مەن تاتارلاردىڭ ساۋدا-وندىرىستىك مونوپوليالىق وشاعىنىڭ دا بەدەلى قاشا باستايدى. رەسەي قولداۋىنا يە ورىس بۋرجۋازياسى تاتار-تۇركى كاپيتالىن تالقانداپ جىبەردى. ورىنبورداعى 25%، ۋفاداعى 50% مۇسىلمان بىردەن ەس جيىپ، ۋفا، ورىنبورداعى يسلام پىرادىرلەرى، سۋفيزم شەيحتارى اتاعى شىعىپ، جاڭا ۇلگىدەگى مۇسىلمان مەدرەسە-مەكتەپتەر سالىنىپ، وسىعان قىزمەت ەتەتىن قايىرىمدىلىق قورلار اشىلىپ، ۋفا مەن ورىنبور مۇسىلماندارى قولداۋ كورسەتكەن گازەت-جۋرنالدار جارىق كورە باستادى. قازاندا پوزيتسياسىنان ايىرىلعان مۇسىلمانشىلىق يدەياسىنا ۋفا، ورىنبور، ترويتسك، سەمەي، ومبى شاھارلارىندا جاڭا مايدان الاڭى اشىلدى. كەيىن ەكى ءدىن تارتىسى قازاق دالاسىنا بەت بۇردى. وكىنىشكە وراي ورىستىق-كوممۋنيستىك يدەولوگياعا قارسى تۇرار كۇش قازاق ەلىندە بولماي شىقتى. تۇركى مۇسىلماندارىنىڭ جالعىز يسلامدىق زايىرلى مەملەكەتى «شىعىس تۇركىستان» بولدى. ول دا ۇزاق ءومىر سۇرە العان جوق. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا يسلامدى تۇتىناتىن تۇركى قاۋىمىن جويىپ جىبەرۋگە رەسەي كۇش سالدى. بۇل جولدا قارجى، ادام، قارۋ اكىمشىلىك تەتىكتەردەن ەشتەڭە قالعان جوق. بۇعان ورىس ميسسيونەرلەرى جان سالا كىرىستى (ميسسيونەرسكي پروتيۆومۋسۋلمانسكي سبورنيك. ۆىپ. حح: كازان، 1894). ارينە، ورىس ميسسيونەرلەرى ىشىندە سول كەزدەگ جاعدايدى زەرتتەي جازعاندار بولدى (كوبلوۆ يا.د. و ماگومەتانسكيح مۋللاح: رەليگيوزنو-بىتوۆوي وچەرك. كازان، 1907). اتالمىش رۋحاني، يدەولوگيالىق كومپانياعا قارسى اقپاراتتىق شابۋىلدار بولدى (داۆلەت-كيلدەەۆ. ماگومەت كاك پروروك. سپب.، 1881). وسىنداي تاۋسىلماس، ۇزاق مايداندار ىشىندە «مۇسىلماندىق، ۇلتشىلدىق» نەمەسە «پانيسلاميزم»، بۇل ورىس ميسسيونەرلەرىنىڭ قويعان اتى بولاتىن، كەيىن وسى تەرميندى پاتشالى رەسەيدەگى ورىستىڭ دىنىنە كەڭ، مۇسىلمان دىنىنە قاباعى كەلىسپەگەن كەڭەستەر جالاۋلاتىپ ءارى اكەتتى، بۇل ءوز دارەجەسىندە ونسىز دا «ىرگەسى مىقتى يسلامدى ودان ءارى كۇشەيتە ءتۇستى»، دەيدى نەمىس قوعامتانۋشىسى م.ا. باتۋنسكي (م.ا. باتۋنسكي. پراۆوسلاۆيە، يسلام ي پروبلەمى مودەرنيزاتسي ۆ روسسي نا رۋبەجە ح ح-حح ۆەكوۆ// وبششەستۆەننىە ناۋكي ي سوۆرەمەننوست. 1996. 2. 88-ب.). بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتاردا، رەسەيدە ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىر باسىندا شەتەلدىڭ ءىرى يسلامتانۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى اۋدارىلىپ باسىلدى (ۆامبەري گ. وچەركي ي كارتينى ۆوستوچنىح نراۆوۆ. پەر.ي. كراچكوۆسكوگو. سپب.، 1911). بۇعان قوسا ورىس عالىمدارىنىڭ دا زەرتتەۋلەرى جارىق كوردى (كرىمسكي ا.ە. مۋسۋلمانستۆو ي ەگو بۋدۋششنوست. پروشلوە يسلاما، سوۆرەمەننوە سوستويانيە مۋسۋلمانسكيح نارودوۆ، يح ۋمستۆەننىە سپوسوبنوستي، يح وتنوشەنيە ك ەۆروپەيسكوي تسيۆيليزاتسي. م.، 1899). بىراق ا.ە. كرىمسكي، ۆ.ۆ. بارتولد، ن.ن. وستروۋموۆتار ەڭبەگى باسقىنشى جۇرت پيعىلىنا تولى بولدى. وسىلاردىڭ ىشىندە بايىپپەن، تەرەڭ زەرتتەي جازعان س.گ. رىباكوۆ عانا بولدى (رىباكوۆ س.گ. يسلام ي پروسۆەششەنيە ينورودتسەۆ ۆ ۋفيمسكوي گۋبەرني. سپب.،1900). اتالعان ەڭبەكتەردەن باسقا كەڭەستىك داۋىردە ورتا ازيا، قازاقستان، تاتارستان، باشقۇرتستان يسلامى تۋرالى ەڭبەكتەر دە بولدى. ماركستىك باعىتتاعى زەرتتەۋلەردە ءدىن-يسلامنىڭ ىشكى رۋحىن زەرتتەۋدەن باسقا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق اسپەكتىلەر نەگىزگى سانالىپ، م.ن. پوكروۆسكي ۇسىنعان «ساۋدا كاپيتاليزمى» ەڭ باستى سەبەپ بولىپ سانالدى. اتالعان سەبەپتەر تۇبىرىمەن قاتە بولاتىن. وكىنىشكە وراي، وسى ۇستانىمداعى ل.ي. كليموۆيچ، م.ا. رايسنەر ەڭبەكتەرى جارىق كورىپ، وسى جول نەگىزگى دەلىنىپ بۇيىرىلدى (پوچتا يۋ.م. رەۆوليۋتسيوننايا روسسيا ي مۋسۋلمانسكي مير (سوۆەتسكوە يسلاموۆەدەنيە ۆ 20- 30-ە گودى)// ۆوستوك. 1993. 4. 85, 86, 88-ب.) كەڭەس توڭكەرىسىنە دەيىنگى يسلام ورنى قازاقستاندا مۇلدەم زەرتتەلگەن جوق. ال تاتارلار ىشىندە ز.ا. يچيمۋحامەتوۆتىڭ 1949 جىلى قازاندا شىققان «سوتسيالنايا رول ي ەۆوليۋتسيا يسلاما ۆ تاتاري» ەڭبەگى ۋفا زەرتتەۋشىسى د.د. ازاماتوۆتىڭ ايتۋىنشا كەمشىلىگى بولدى دەسەك تە (ازاماتوۆ د.د. ورەنبۋرگسكوە ماگومەتانسكوە دۋحوۆنوە سوبرانيە ۆ كونتسە حV -ح ح ۆۆ. ۋفا، 1999.7-ب.), بىزدە ول دا بولمادى. اتالعان ەڭبەكتەردەن بايقاپ وتىرعانىمىزداي، قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىقويانۋى يسلامداعى جاڭارۋ، رەفورمامەن بىرگە دامىدى. بىراق بۇعان قارسى شىعۋشىلار دا، يسلامدا وزگەرىس بولمادى دەۋشىلەر دە بار (ستەپانيانتس م.ت. مۋسۋلمانسكيە كونتسەپتسي ۆ فيلوسوفي ي پوليتيكە (ح ح-حح ۆۆ.) م. 1982. ويشىل عالىم ە. گەللنەر ءوز ەڭبەكتەرىندە مۇلدەم باسقاشا بىلاي دەپ جازدى: «يسلامداعى رەفورماتسيا مەن ءدىني شايقاستار، ەكىنشى جاعىنان يندۋستراتسيالانۋ مەن حالىقتاندىرۋ ءبارى ءبىر كەزدە كەزەكسىز، قاباتتاسا كەلدى» (گەللنەر ە. يسلامسكي مير ي ەۆروپا: كۋلتۋرا ەليتا ي ماسس // تسيۆيليزاتسيا ۆىپ. 3 م. 1995. 109-ب.). حح عاسىر باسىنداعى ءحىح عاسىر اياعىنداعى ميللەت ويانۋى، ۇلت تۋىنىڭ كوتەرىلۋى، تۇركى جۇرتىنىڭ توتەنشە ەس جيۋ ءدىن ىشىندەگى جاڭاشىلدىقپەن بايلانىستى بولدى. بۇل تۋرالى فرانتسۋز زەرتتەۋشىسى ا. بەننيگسەن ايتا كەلىپ، اسىرەسە، ش. مارجاني، م. بيگيدى اتاپ، ولاردى ارابتاردان، تۇرىكتەردەن، يراندىقتاردان، يندۋستاردان بۇرىن قۇراننان جانە حاديستەن ساياسي، الەۋمەتتىك، ءدىني تارتىپتەر تۋرالى ءاربىر مۇسىلماننىڭ ىزدەۋ قۇقىعى بار ەكەنىن ايتقان مۇسىلمان ويشىلدار بولدى دەيدى. وسىلاردىڭ رەفورماتورلىق قوزعالىسىنىڭ اسەرى تەك رەسەيدە عانا ەمەس، بارلىق مۇسىلمان الەمىندە ماڭىزدىلىعى جاعىنان ەرەكشە بولدى. تەك وسىلاردىڭ ەرەن ەڭبەگى ارقاسىندا باسقا تاراپتاردا رەفورمالارعا، تىلگە، ءبىلىم بەرۋگە جانە ساياسي قۇىلىمدارعا جول اشىلدى (بەننيگسەن ا. مۋسۋلمانە ۆ سسسر (پەرەيزدانيە). كازان، 1999. س.) ال رەسەيدەگى، كەڭەس داۋىرىندەگى زەرتتەۋشىلەر يسلامدى زەرتتەگەندە بودان تۇركى جۇرتىن سانالى تۇردە اينالىپ ءوتىپ، بىزگە قاتىسسىز ەلدەردى زەرتتەدى (ستەپانيانتس م.ت. يسلام ۆ فيلوسوفسكوي ي وبششەستۆەننوي مىسلي زارۋبەجنوگو ۆوستوكا (ح ح-حح ۆۆ.) م.، 1974). قازاقتارمەن سالىستىرعاندا، تاتارلار ءوز ىشىندەگى ءحىح-حح عاسىرلار كەزەڭىندەگى ا.حتىز-يمياني، ا.كۋرساۆي، ش.مارجانيد زەرتتەگەن ا.ن. يۋزەەۆ ەڭبەگى (يۋزەەۆ ا.ن. تاتارسكايا فيلوسوفسكايا مىسل كونتسا حV -ح ح ۆەكوۆ (ەۆوليۋتسيا، وسنوۆنىە ناپراۆلەنيا ي پرەدستاۆيتەلي): ۆ 2-ح كن.كازان، 1998. كن. 1.7-31-ب.، 1-ك تاپ، 39-بەت)-دەدى. ياعني رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ جاڭارۋى، ويانۋى، ءوسۋى مۇسىلمان دىنىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. بۇل ءوز كەزەگىندە «جاديتشىلدىك» تەرمينىنە اكەلدى. رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ حح عاسىر باسىنداعى جاعدايىن زەرتتەي وتىرىپ، «جاديتشىلدىكتى» اتتاپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. الىپپەنى، اراب ارىپتەرىن فونەتيكالىق وقىتۋدىڭ جاڭا ءادىسى دەگەندى بىلدىرەتىن «ۋسۋل-ي-دجاديد» ءسوزى مەكتەپتەن باستالىپ جاڭا سيپات الدى. ا.ن. يۋزەەۆ جاديتشىلدىك ءار كەزەڭدەگى يسلامدىق رەفورماتورلىق، اعارتۋشىلىق جانە ليبەرالشىلدىق دەسە (ا. يۋزەەۆ مەستو دجاديديزما ۆ تاتارسكوي وبششەستۆەننوي مىسلي كونتسا ح ح - ناچالا حح ۆەكا// عاسىرلار اۆازى (ەحو ۆەكوۆ). كازان، 1999 1/2. 164, 165-ب.), بەلگىلى تاتار تاريحشىسى جاديتشىلدىكتى ءۇندى، ەگيپەت، يرانمەن سالىستىرا قارايدى (گۋبايدۋللين گ.ك. ۆوپروسۋ وب يدەولوگي گاسپرينسكوگو (پرەدۆاريتەلنوە ماتەريالى) // عاسىرلار اۆازى (ەحو ۆەكوۆ). كازان، 1998 3/4 101-ب.). 20 جىلدارى عالىمجان يبراگيموۆ تاتار رۋحاني دامۋىنىڭ ءبىر كەزەڭى دەپ باعالاسا، كەيىن وسى پىكىردى قازان وقىمىستىسى يا.گ. ابدۋللين قوستايدى (ابدۋللين يا.گ. دجاديديزم، ەگو سوتسيالنايا پريرودا ي ەۆوليۋتسيا // يز يستوري تاتارسكوي وبششەستۆەننوي مىسلي. كازان، 1979. 97-ب.). 30-60 جىلدارى جاديتشىلىك كەرەكسىز زياندى «رەاكتسيالىق-بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىق اعىم» دەپ قارالاندى (ارشارۋني ا.، گابيدۋللين گ. وچەركي پانيسلاميزما ي پانتيۋركيزما ۆ روسسي. م.، 1931). تاريحشى ر.ي. ناۆيچوۆ جاديتشىلدىكتى ەكى كەزەڭگە ءبولدى: دەموكراتيالىق-اعارتۋشىلىق (ح ح ع. 80 جىلدارىنا دەيىن), بۋرجۋازيالىق (80 جىلداردان كەيىن) (ر.ي. نافيگوۆ فورميروۆانيە ي رازۆيتيە پەرەدوۆوي تاتارسكوي وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكوي مىسلي (وچەرك يستوري 1895 - 1917 گگ.) كازان، 1964. 98,99-ب.). «جاديتشىلدىك» قاي كەزدە بولماسىن اسا مول قىزىعۋشىلىق تۋدىردى. بۇل عاسىر توعىسىندا تۇركى جۇرتىنىڭ ىشكى الەمىندە توتەنشە توڭكەرىستەر اكەلگەن كەزەڭ ەدى. اباي، مارجاني، احمەت، مىرجاقىپ سەكىلدى تۇلعالاردىڭ ءوسىپ-ءونىپ شىعۋىنىڭ باسى «جاديتشىلدىكتەن» باستالعان بولاتىن. اتالعان ءۇردىس «مۇسىلماندىق رۋحاني-زيالى تۇلعانىڭ» پايدا بولۋىنا اكەلدى (سم.: راحيموۆ س. سوتسيالنو-پراۆوۆوي ستاتۋس تاتارسكيح ۋچەبنىح زاۆەدەني پوسلەدنەي چەتۆەرتي حV - ناچ. حح ۆۆ. // يسلام ۆ تاتارسكوم ميرە: يستوريا ي سوۆرەمەننوست. كازان، 1997. 16-ب.). ەگەر تاتار زەرتتەۋشىسى د.م. يسحانوۆ «جاديتشىلدىكتى» تاتار ۇلتىنىڭ «جوعارى مادەنيەتتىلىگى» (يسحاكوۆ د.م. فەنومەن تاتارسكوگو دجاديديزما: ۆۆەدەنيە ك سوتسيوكۋلتۋرنومۋ وسمىسلەنيۋ. كازان، 1997. 12-ب.) دەسە، بۇل وزگە ۇلت، اسىرەسە، قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ، جازۋشىلارىنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. ۇلتتار ويانۋى اسىرەسە تاتار، قازاق، ءازىربايجان، وزبەكتە ۇلتتىق جىگەر جالاۋىن كوتەرىلگەن كوپتەگەن پارتيالاردى تۋدىردى. بۇعان دەيىن رەسەيدە ءبىر عانا پارتيا «بولشەۆيك» پارتياسى زەرتتەلىپ، اسپەتتەلىپ كەلدى دە وزگە ۇلتتىق پارتيالار سونىڭ ىشىندە «الاشوردا» تاريح قوقىسىنا لاقتىرىلدى. تەك 80 جىلداردان باستاپ عانا سەڭ سوگىلىپ، جابۋلى قازاننىڭ بەتى اشىلدى (شەلوحاەۆ ۆ.ۆ. كادەتى - گلاۆنايا پارتيا ليبەرالنوي بۋرجۋازي ۆ بوربە س رەۆوليۋتسيەي 1905-1907 گگ. م.). كەيىندەرى مۇلدەم جاڭا باعىتتاعى، جاڭا قىرلى، كوپ بەتكەيلى زەرتتەۋلەر جارىق كورىپ، بىلمەس بەلەستەرگە شىعاردى (ستەپانوۆ س.ا. چەرنايا سوتنيا ۆ روسسي. 1905-1914 گگ. م.،1992). ءدال وسى ۋاقىتتاردا اسا ءىرى ىرگەلى ەكى ەڭبەك جارىق كوردى. «پروگرامما پوليتيچەسكيح پارتي روسسي كونەتس ح ح - ناچالو حح ۆ.» (م.1995), ەنتسيكلوپەديا «پوليتيچەسكيە پارتي روسسي: كونەتس ح ح - پەرۆايا ترەت حح ۆ.» (م. 1996). تاريحي تارتىس كەزەڭىندە رەسەي يمپەرياسىندا زەرتتەۋشى ۆ.ۆ. كريۆەنكونىڭ ايتۋى بويىنشا «1905 جىلدان باستاپ 1917 جىلعى اقپانعا دەيىن 45 جالپى ورىستىق، 113 ۇلتتىۇ پارتيالار ءومىر ءسۇردى» (كريۆەنكي ۆ.ۆ. نوۆىە داننىە سراۆنيتەلنو-كوليچەستۆەننوگو اناليزا پوليتيچەسكيح پارتي روسسي // تام جە. 127-ب.). بۇلعاق ۋاقىتىندا مۇسىلماندار وداعى «يتتيفاك ال مۋسليمين» پارتياسى جاڭا ۋاقىتتىڭ جەلكەنىنە جارماسۋعا، جاڭا جاعاعا جەتۋگە تىرىستى، بىراق رەسەيدەگى مۇسىلمانداردىڭ كەڭ جولى تارعا، كۇلكىس زارعا اينالىپ كەتكەن ەدى. «يتتيفاك» تاريحىنا كەڭەس عالىمدارى قالام تەربەدى. ءا. يبراگيموۆ، ا. ارشارۋني، ح. عابيدۋللين، س. گ.باتىەۆ، ح. ح. حاسانوۆ، ز.ا.يشمۋحامبەتوۆ (يبراگيموۆ گ. تاتارى ۆ رەۆوليۋتسي 1905 گودا. پەر. س تات. كازان، 1926) سەكىلدى عالىمدار ەڭبەگى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق پارتيا دەپ وكىم كەسىلىپ، زەرتتەۋ ءورىسى تار ايادان شىعا المادى. قازىرگى ساتتە مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ سانالىق ءوسۋىن «جالپىعا بىردەي»، «مۇسىلماندىق ۇلتشىلدىق» دەپ قاراۋ دا بار (سم.: يسحاكوۆ س. م. رەۆوليۋتسيا 1905-1907 گگ. ي روسسيسكيە مۋسۋلمانە // 1905 گود - ناچالو رەۆوليۋتسيوننىح پوترياسەني ۆ روسسي حح ۆەكا: ماتەريالى مەجدۋنارودنوي كونفەرەنتسي. م.، 1996. 192-210-ب.). ارينە، بۇل «مۇسىلماندىق تۇركىلىك» ءوسۋ بولاتىن. بۇعان دەيىن رەسەيدەگ تۇركىلىك كەڭ تۇردە قاراستىرىلعان جوق بولاتىن. زامان جەلى جاعىمدى سيپات الا باستاعان كەزەڭدە عانا تۇركىلىك يدەياسىنا قايتا قاراۋعا مۇمكىندىك تۋدى. گ. عۇبايدۋللين، س. م. چەرۆوننايا، ر.ف. مۇحاممەتدينوۆ سياقتى عالىمدار كولەمدى ەڭبەكتەرىن وسى تاقىرىپقا ارنادى (گۋبايدۋللين گ.ك. ۆوپروسۋ وب يدەولوگي گاسپرينسكوگو (پرەدۆاريتەلنىە ماتەريالى) (پەرەيزدانيە) // گاسىرلار اۆازى (ەحو ۆەكوۆ). كازان، 1997 3/4 208-214-ب.). وسى ەڭبەكتەر ىشىندە ر.ف.مۇحاممەتدينوۆتىڭ «زاروجدەنيە ي ەۆوليۋتسيا تيۋركيزما» (قازان، 1996) ەڭبەگى ساليقالى، سالماقتى زەرتتەۋ. تۇركىشىلدىكتىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي جاعىنا ءمان بەرگەن عالىمدار ا. ارشارۋني، ح. عابيدۋللين، ۆ. ا.ندەين-راەۆسكي، ي. گيليازوۆ (ارشارۋني ا.، گابيدۋللين ح. ۋكاز. سوچ.; نادەين-راەۆسكي ۆ. ا. پانتيۋركيزم: ميف يلي رەالنوست. م.، 1995) بولدى. اتالعان ەڭبەكتەر ىشىندە دە باسقا زەرتتەۋلەردە دە تاتار ۇلتىنىڭ گەگەموندىعى قۇپتالىپ، وزگە ۇلتتاردىڭ جەكە شاڭىراق قۇرۋى تاتار يدەياسىنا ساتقىندىق دەپ سانالىپ جاتارى راس. بۇنداي تۇجىرىمدار س.يسحانوۆ جۇمىسىندا انىق كورىنەدى. ول تاتار جاڭاشىل-ليبەرالدارى س.ماقسۇدوۆتى، گ.يسحانوۆتى ۇناتا، وبەكتەي جازسا، باشقۇرت قوزعالىسى كوسەمى (1917-1920) ا.ز.ءۋاليديدى انىق جەك كورە ايتادى (يسحاكوۆ س.م.، ا.-ز. ۆاليدوۆ: پرەبىۆانيە ۋ ۆلاستي // وتەچەستۆەننايا يستوريا. 1997. 6 55-74-ب.). ءوز كەزەگىندە باشقۇرت زەرتتەۋشىلەرى د. ج. ۆالەەۆ، ۆ. م. يۋلدامباەۆ، م. م. كۋلشاريپوۆ قازاندىق زەرتتەۋشىلەردىڭ «تاتارلىق گەگەمونيزمىن» حح عاسىر باسىنداعى تۇركى حالىقتارى بىرلىگىنىڭ نەگىزگى يدەياسى دەپ قاراۋىنا قارسى شىعادى (يسحاكوۆ س. م.، ا.-ز. ۆاليدوۆ: پرەبىۆانيە ۋ ۆلاستي // وتەچەستۆەننايا يستوريا. 1997. 6 55-74-ب.). تۇركى-تاتار جۇرتىنىڭ ويانۋىنا بىردەن-ءبىر نەگىز جاساعان بۇل مەرزىمدى باسىلىم بولدى. 1905 جىلدان باستاپ شىققان العاشقى تۇركىلىك-تاتارلىق گازەت «نۇر»، «قازان مۋحبيرە»، «قازان حابارشىسى» گازەتتەرى 1916 جىلدارى 25 مىڭ جازىلىمشىعا يە بولدى. ياعني ونىڭ شىعارىلىمى 16 ەسەگە ءوستى (گا رف. ف. 102. دپوو. وپ. 1916. د. 74, ت.3. ل. 47). تۇركى ءتىلدى گازەت-جورنال رەسەيدىڭ ءباسپاسوز ىستەرى بويىنشا باس باسقارمادا (گلاۆنىي ۋپراۆلەنيە پو دەلام پەچاتي روسسيسكي يمپەري) تەكسەرىلىپ، زەرتتەلىپ، جابىلىپ نەمەسە ايىپپۇل سالىنىپ وتىردى. بۇل باسقارما تۇركى مۇسىلماندارى گازەتتەر ىشىنەن يدەيالىق جاعىنا باسا ءمان بەردى (مۋسۋلمانسكايا پەچات روسسي ۆ 1910 گودۋ. سوستاۆلەنو پو راسپورياجەنيۋ گ. ناچالنيكا گلاۆنوگو ۋپراۆلەنيا پو دەلام پەچاتي پود رەداكتسيەي ۆلاديميرا گولمسترەم / وبششەستۆو يسسلەدوۆانيا سرەدنەي ازي. وكسفورد، 1987. 33-ب.). پاتشا شەنەۋنىكتەرى «ۆاحىت» گازەتى بەتىندە ۇلتشىلدىڭ ءۇنى اششى دا قاتقىل شىعاتىنىنا ءمان بەردى (سوندا. 48-ب.). 1905 جىلى 24 قاراشادا «مەرزىمدى ءباسپاسوز تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجەلەر وزگەرتىلىپ» الىنىپ تاستالسا دا ارتىنان «مەرزىمدى ءباسپاسوز تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجەلەردەگى وزگەرىستەر مەن قوسىمشالار» («وب يزمەنەني ي دوپولنەني ۆرەمەننىح پراۆيل و پەريوديچەسكوي پەچاتي») اتتى زاڭ 1906 جىلى 18 ناۋرىزدا شىقتى. بۇل ءوز كەزەگىندە «ءباسپاسوز ەركىندىگىنە قارسىلىق» دەپ باعالاندى (سم.: روسسيسكوە زاكونوداتەلستۆو ح-حح ۆەكوۆ. ت. 9. زاكونوداتەلستۆو ەپوحي بۋرجۋازنو-دەموكراتيچەسكيح رەۆوليۋتسي. م.، 1194. 193-194-ب). بۇل كوپتەگەن جاعدايدا ايىپپۇل سالۋدان ۇلتتىق گازەتتەردى جابۋعا دەيىن اكەلدى. «ۆاحىت» گازەتىنىڭ 1911 جىلعى 12 ناۋرىزداعى «وكىمەتتەگى اۋىسىم» («پەرەمەنا پراۆيتەلستۆو») ماقالاسى ءۇشىن باس رەداكتور م.ف.كاريموۆكە ايىپپۇل سالىندى (گا رف ف. 102. دپوو. وپ. 1911. د. 74, چ. 53. ل. 7 ي وب.). ال تاعى وسى گازەتتەگى 1912 جىلعى 16 قىركۇيەكتەگى «كىمدى سايلاۋ كەرەك؟» ماقالاسى ءۇشىن م.ف.كاريموۆ 6 اپتالىق تۇتقىنعا الىنادى (گا رف ف. 102. د-4. وپ. 1912. د. 130, چ. 47. ل. 23). رەسەي تەك اۋزىمەن ايتسا دا، ءتىل ۇشى كۇبىرلەگەنمەن ىشكى مۇزى ەرىمەگەن قالپى قالدى. «روسسيسكيە پوددوننىە پولزۋيۋتسيا سۆوبودويۋ ۆەرى" دەگەنمەن (سم.: تىسياچنىي نومەر گازەتى «يۋلدۋز» // مير يسلاما. 1913. ت. 2 ۆىپ. V. 399-400-ب.) شىندىعىندا ولاي بولمادى. مىسالى، تۇركىستان ولكەسىندە بىردە-ءبىر مۇسىلمان بالاسى جەر نەمەسە قوزعالمايتىن مۇلىك ساتىپ الۋعا قۇقىعى بولمادى. تۇركىستان ولكەسىن باسقارۋ ەرەجەسىنىڭ 262-تارماعىندا بىلاي دەپ جازىلدى: «پريوبرەتەنيە زەمەل ي ۆووبششە نەدۆيجيمىح يمۋششەستۆ ۆ تۋركەستانسكوم كراە... ۆسەمي زا يسكليۋچەنيام تۋزەمتسەۆ ليتسامي نەحريستيانسكيح ۆەرويسپوۆەدەني ۆوسپرەششاەتسيا» (پولنىي سۆود زاكونوۆ روسسيسكوي يمپەري. -حV تت. كن. 1. ت. . ستب. 966 ). بۇعان قوسا وقۋ ورىندارىنداعى باسقارما مۇشەلىگى تۋرالى ايتىلدى: «پرەدسەداتەلستۆوۆات ۆ ۋچەليششنىح سوۆەتاح، كاك ۋەزدنىح، تاك ي گۋبەرنسكيح، ا راۆنو بىت يزبيراەمىمي ۆ چلەنى و نيح وت زەمستۆا ي گورودوۆ، يمەيۋت پراۆو ودني تولكو ليتسا حريستيانسكوگو ۆەرويسپوۆەدەنيا» (پولنىي سۆود زاكونوۆ روسسيسكوي يمپەري. -حV تت. كن. 2. ت. ح . چ.1. ستب. 1732). 1889 جىلى 8 قاراشاداعى جارلىقتا مۇسىلماندارعا ادۆوكاتتىقپەن اينالىسۋعا تىيىم سالىنادى. ياعني مۇسىلماندار ءوز ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋ قۇقىعىنان ايىرىلادى. قاراڭعىلىق ەزگىسىندە، تۇمان تۇستا قالعاندار سول جەردە قالۋعا ءتيىستى بولدى. مۇسىلمان جۇرتى از ەمەس بولاتىن. 1907 جىلى شىققان «ءتارجىمان» گازەتىندە مۇسىلماندار سانى 19 ميلليون دەپ كورسەتىلدى. «مير يسلاما» جۋرنالىندا ب.ب. بارتولد 1912 جىلى 20 ميلليون دەدى، 1917 جىلى مامىردا وتكەن بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار سەزىندە ا. تساليكوۆ 30 ميلليون دەپ سويلەدى. رەسەيدىڭ رەسمي ساناعىنا سۇيەنە وتىرىپ، س.گ.رىباكوۆ رەسەي مۇسىلماندارى 1897 جىلى 13 889 421, 1912 جىلى 1 قاڭتاردا 16 226 073 بولعانىن ايتادى (س. رىباكوۆ ستاتيستيكا مۋسۋلمان ۆ روسسي // مير يسلاما. 1913. ت.2 ۆىپ. ح . 758-759-ب). جاديتشىلدىكتىڭ شىعۋى تۋرالى بەلگىلى تاتار عالىمى ع.عۇبايدۋللين بىلاي دەدى: «رەسەيدەن تىس «مودەرنيستىك» قوزعالىستاردى زەرتتەي وتىرىپ، ءبىز رەسەيلىك جاديتشىلدىكپەن كوپتەگەن ۇقساستىقتى بايقادىق» (گۋبايدۋللين گ. ك ۆوپروسۋ وب يدەولوگي گاسپرينسكوگو (پرەدۆاريتەلنىە ماتەريالى) // گاسىرلار اۆازى (ەحو ۆەكوۆ). كازان، 1998. 3/4. 101-ب.). زەرتتەۋشى سول كەزدەردە ۇندىدە، پارسىدا، ەگيپەتتە جانە تۇركيادا ءدال وسىنداي «ەكونوميكالىق بەلگىلەر بايقالدى» دەيدى. زەرتتەۋشى ستەپانيانتس «يسلامدا باسقا دىندەردەگى سەكىلد جاعداي بولدى; ەسكى ەتيكالىق تالاپتار جاڭا تالاپتارعا جاۋاپ بەرە المادى، ياعني جاڭاشا ويلانۋدىڭ، رەفورماتسيانىڭ كەرەكتىگى پايدا بولدى» (گۋبايدۋللين گ. ك ۆوپروسۋ وب يدەولوگي گاسپرينسكوگو (پرەدۆاريتەلنىە ماتەريالى) // گاسىرلار اۆازى (ەحو ۆەكوۆ). كازان، 1998. 3/4. 101-ب.) دەيدى. جاي رەفورما ەمەس، باتىس پەن شىعىستىڭ مايدانداسقان تۇسىندا، ەسكىلىك پەن جاڭالىق جاعالاسقان كەزدە «جوعارى يدەولوگيا» كەرەك بولدى (سم.: حاسانوۆ م.م. فەنومەن روسسيسكوگو مۋسۋلمانستۆا // يسلام ۆ تاتارسكوم ميرە: يستوريا ي سوۆرەمەننوست. كازان، 1997. 9-10-ب.) كەرەك بولدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ورال-پوۆولجە مۇسىلماندارىنىڭ توڭكەرىستىك يدەيا ءدۇمپۋىن ا.حتىز-يمياني (1754 - 1834) جانە ا.كۋرساۆي (1776-1815) ەسىمىمەن بايلانىستىرادى". بۇل كەزەڭدەگى جاڭاشىلدىق «اشىق ەسىك يدجيحاتىنا نەگىزدەلەدى» (يۋزەەۆ ا.ن. تاتارسكايا فيلوسوفسكايا مىسل كونتسا حV -ح ح ۆەكوۆ (ەۆوليۋتسيا، وسنوۆنىە ناپراۆلەنيا ي پرەدستاۆيتەلي). كازان، 1998. كن. 1. 93-ب.) وسى ۋاقىتتاعى ۋفاداعى ءدىنتانۋشىلار ىشىندە قوعام جاڭالىعىنان قالماۋ ءۇشىن بار بولمىسىمەن جاڭاشىلدىقتى جاقتاعان جاندار بولدى. بۇل ءوز كەزەگىندە جاڭالىق پەن ەسكىلىك اراسىنداعى داۋ تالاس، وي مايدانىن باستاعان ەدى. سوزىمىزگە قازان گۋبەرناتىنا حات جولداعان پوليتسەيلەردىڭ ەسەبى كۋا. «ەسكىلەر» (قادىمشىلار) جاڭاشىللدار (جاديتشىلدەر) دىنگە جەڭىل قارايدى، حالىقتى باسقا باعىتقا الىپ كەتەدى دەپ قورىقسا، «جاڭاشىلدار»، «ەسكىلەر» ۇلت وسۋىنە بوگەت جاساپ، قاراڭعى حالىقتى تەك توناۋدا (نا رت ف. 199. وپ.1. د. 771. ل. 252) دەيدى. ەسكىشىلدەر مەن جاڭاشىلدار اراسىنداعى پىكىرلەر سايىسى اقشا، بايلىق ماسەلەسىندە دە بوي كورسەتىپ جاتتى. رەفورماتور جاڭاشىلدار ءار مۇسىلماننىڭ باسى بۇتىندەي مۇسىلمان جاماعاتىنا پايدالى ەكەنىن، مۇسىلماندار ىشىنەن مەتسەناتتەر پايدا بولارىن پايىمدادى (ديۋدۋانون س. كاديميزم: ەلەمەنتى سوتسيولوگي مۋسۋلمانسكوگو تراديتسيوناليزما ۆ تاتارسكوم ميرە ي ۆ ماۆەرانناحرە (كونەتس حV - ناچ. حح ۆۆ.) // يسلام ۆ تاتارسكوم ميرە: يستوريا ي سوۆرەمەننوست. 63-64-ب.). «ۆاحىت» گازەتىنىڭ 1913 جىلعى 10 ساۋىرىندەگى 1175-نومىرىندەگى باس ماقالادا بىلاي دەپ جازدى: «ءبىز ءاربىر جەكە ادامنىڭ بايلىعى، جەكە ادامنىڭ عانا ءىسى ەمەس دەپ قوعامدىق كوزقاراسپەن قاراۋىمىز كەرەك. اركىم مۇسىلمانشىلىق قوعامدىق قور نەمەسە مەكتەپ جابىلىپ قالماۋىنا جاعداي جاساپ، وسىعان قوسا الدەبىر مۇسىلماندىق لاۆكاسى ىستەمەي قالماي نەمەسە الدەبىر مۇسىلماندىق فيرما بانكروت بولماۋىنا جاعداي جاساۋ كەرەك. ەگەر مۇسىلماندىق فيرما كوپ بولسا، ولاردان مۇسىلماندارعا كوپ جۇمىس ورنى تابىلادى. قازىرگى وتتوماندىق تۇرىكتەر باستان كەشىپ وتىرعان مىڭداعان پالە-قالا ولاردىڭ ەكونوميالىق جاعدايدان قۇلدار بولىپ وتىرعانىنان». مۇسىلمانشىلىقتىڭ تارالۋى دا ءارتۇرلى باعىتتا بولدى. ءاسىلى دالالىق ءدىننىڭ تارالۋى مەن قالالىق ءدىننىڭ تارالۋى ەكى باعىتتا دامىدى. «جوعارى» ياعني كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى قالالىق يسلام تۇرپاتى شاھاردىڭ ەرەكشەلىگىنە بوي ۇرا دامىدى. قالالىق يسلام سول جەردەگى ساۋدا ەرەكشەلىكتەرىن، ءومىر بوياۋلارىن نەگىزگە الدى (سم.: پولونسكايا ل. ر. سوۆرەمەننىە مۋسۋلمانسكيە يدەينىە تەچەنيا // يسلام: پروبلەمى يدەولوگي، پراۆا، پوليتيكي ي ەكونوميكي: سب. ستاتەي. م.، 1985. 8-ب.). ۇلتتىڭ ويانۋىنا ورال-پوۆولجە وڭىرىندە حۇسايىن فايزحانوۆ (1828-1866) جانە قايىم ناسىري (1825-1902), ميفتاحەدتين اقموللا (1831-1895) جانە مۇحامەتساليم ۇمەتباەۆ (1841-1907) سەكىلدى جاندار تىكەلەي اسەر ەتتى. مۇسىلمان مەكتەپتەرىندە زايىرلى باعىتتاعى جالپى الەمدىك ورتاق پاندەر بەل الا باستادى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ باسپا جونىندەگى باس باسقارماسى 1910 جىلعى ەسەبىندە مۇسىلماندار مەكتەبىندە ءدىني كىتاپتار 56,4%-دان 1909 جىلى 60,3%-عا دەيىن وسكەنىن ايتادى. «... وقۋلىق شىعارۋ بۇتىندەي جاڭا باعىتتاعى جانداردىڭ قولىندا ەكەن ، ال ءدىني كىتاپتاردا جازۋ ەسكى جانە جاڭا كوزقاراستاعى ادامدار قولىندا بولسا دا كەيىنگى جاڭاشىلدار بەل الىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرتەدى» (مۋسۋلمانسكايا پەچات روسسي ۆ 1910 گودۋ. 80-81-ب.). ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن مۇسىلماندار اراسىندا وزگەشە ءبىر تانىم قالىپتاستى. «مۇلدەم بولەك تەندەنتسيا تۋىپ، مۇسىلمان مەكتەپتەرىنىڭ جوعارى، ورتا، تومەن دارەجەلى بولىمدەرى ءوز باعدارلاماسىمەن مۇسىلماندارعا ىڭعايلانعان مۇعالىمدەر مەن ەرلەر مەن قىزدار ينستيتۋتىندا تاۋەلسىز فينانسيستىك-قارجىلىق، ياعني مۇسىلماندار اقشاسى نەگىزىندە نەمەسە مۇسىلماندار كوپ شوعىرلانعان جەرلەردە گۋبەرنيالاردىڭ زەمستۆو قورىنا سۇيەنە وتىرىپ، دامىدى» (شكولنىي ۆوپروس ۆ رۋسسكوم مۋسۋلمانستۆە // مير يسلاما. 1913. ت. 2.ۆىپ. . 131-132-ب.) دەلىندى. ءدال وسىنداي قوعام قۇبىلىسى كەرەكۋ وڭىرىندە نەگىز الدى. اسىرەسە، كەرەكۋ قالاسى ىرگەسىندەگى قاسىم قاجىنىڭ مەكتەبى وسىعان مىسال بولدى. بۇل جەردەن تەك س. دونەنتاەۆ قانا ەمەس كوپتەگەن مۇسىلمان جاستارى ءبىلىم الدى. مۇسىلمان بايلارىنىڭ جاڭا ۇلگىدەگى مەكتەپتى اشۋىنا سول شاقتاعى ەكونوميكالىق تارتىس دا نەگىز بولدى. بۇعان دەيىن ەل قاجەتىن وتەپ كەلگەن ءدىن يسلام ەندى توقتالىپ، تۇرالاپ قالدى. قازاقستان مەن تۇركىستانداعى ورىس اكىمشىلىگى كۇشەيدى دە تاتار، قازاق بايلارىن ىعىستىرىپ جىبەردى. تەمىرجول ەل بايلىعىن سىرتقا، جاتقا شومىشتەپ ەمەس، قويمالاپ، قامبالاپ اكەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. بۇل تۋرالى م. جۇماباەۆتاي اقىن «وتاربا» ولەڭىندە ايتتى. وسى تاقىلەتتەس ولەڭدى س. مۇقانوۆ «ءومىر مەكتەپتەرىندە» ب. ءىزتولين ولەڭىندە بولعانىن ايتادى. «مەنىڭ اكەم ۋفاداعى عاليا دەگەن مەكتەپتى بىتىرگەن ادام، مۇعالىم ەدى». م.الىمباەۆ كوزىن كوردىك، جاقسى مەنەن جايساڭنىڭ» الماتى "قازاقستان" 2002 ج. 11-بەت سول كەزدەردەگى وقۋ ورنىن بىتىرگەندەر جاڭا يدەيانى اكەلۋشىلەر بولدى. مىسالى، 1901-1902 جىلدارى ترويتسكىدەگى «راسۋليا» مەدرەسەسىندە «جامگىياتە گىملميا» («عىلىمي قوعام») ۇيىمىندا باشقۇرت اقىنى ماجيت عافۋري (1880-1934) جۋرناليست ءارى پەداگوگ حاميت يسكاندەروۆ (1888-1958) بولدى. بۇلار ءوز ۋاقىتىنىڭ الدىڭعى قاتارلى يدەياسىن كوتەردى. اتالعان جاندار ىشىندە س.دونەنتاەۆتىڭ ۇستازى نۇرعالي مولدا دا بولدى (سم.: تاتارسكي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. 193, 228-ب.). عاليا مەدرەسەسىندەگى جاستار قازاق دالاسىنا بارىپ ءبىلىم شىراعىن جاقتى. تەك ءبىلىم اكەلگەن جوق، قازاق جۇرتىنىڭ ويانۋىنا دا تىكەلەي اسەر ەتتى. بۇل تۋرالى جاردارم وفيتسەرلەر كۇيىنە باياندادى (121-122-بەت). ياعني «عاليا»، «راسۋليا» سەكىلدى مەدرەسەلەردەن ءدىن تانىتۋشىلار، ۋاعىزشىلار عانا ەمەس، تۇركى جۇرتىنا قىزمەت ەتەتىن جاندار ءوسىپ شىقتى. تەك "عاليا" مەدرەسەسىنەن 1906-1919 جىلدارى 1500 شاكىرت، «حۋساينيادان» 1903 پەن 1916 جىلدار ىشىندە 500 شاكىرت باۋلىپ شىعارىپ وتىردى (كامالوۆ ت. ۋكاز. سوچ. 26-ب.; راحيمكۋلوۆا م. ۋكاز. سوچ. 14-ب.). وسى شاكىرتتەر-مۇعالىمدەر ىشىندە تۇركى جۇرتىنا اتى ءمالى احمەت-زاكي ءۋاليدي (1890-1970), عالىمجان يبراگيموۆ (1887-1938), ءساايت رامەەۆ (1880-1926), بۇعان قوسا، كوسەمسوزشى بۇرحان شاراف (1883-1942), «ۆاحىت» گازەتىنىڭ رەداكتورى قابراحمان فاحرەددينوۆ (1887-1937), "ياز" گازەتىنىڭ رەداكتورى جانە شىعارۋشىسى "ورىنبور قالاسى مۇسىلماندارىنىڭ ادەبيەت ۇيىرمەسى" مۇشەسى يۋسۋف مۋزافاروۆ (1887-1929), «قارماق» گازەتىن شىعارۋشى ءارى رەداكتورى ماحمۋت عالياۋتدينوۆ (عالياۋ) بار. ارينە تۇركى مۇسىلماندارىنىڭ دامۋىنا «ءتارجىمان» گازەتى تىكەلەي ىقپال ەتتى. بۇل الدىڭعى تولقىننىڭ ويانۋىنا اسەر ەتتى. ال بۇل تولقىنداعىلار ورىنبور ءدىني ءماجىلىسىنىڭ قازىسى، تۇركى جۇرتىنىڭ العاشقى تاريحشىلارىنىڭ ءبىرى حاسان-گاتا گابياشي (1863-1936), سترەليباش مەدرەسەسىنىڭ مۋدارريسى جانە مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى مۇحامەت-شاكىر توقاەۆ (1862-1932), ۋفاداعى «ۋسمانيا» مەدرەسەسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى حايرۋللا ۋسمانوۆ (1848-1907) ۋفاداعى 3-مەشىتتىڭ يمام حاتيبى، دۋما دەپۋتاتى مۇحامەت-سابىر حاسانوۆ (1866-1922), ال قازاقتاعى باقىتجان قاراتاەۆ ءسال بولەك باعىتتا بولدى. سول كەزدەگى «يتتيفاك» فراكتسياسىنا ءبىز تاعى قايتالاپ سوعامىز.تاتار جۇرتى ىشىندە تۇركى جۇرتىنىڭ ويانۋىنا تىكەلەي ۇلەس قوسقان جاندار اسا كوپ بولدى. اسىرەسە، س.دونەنتاەۆتىڭ كىتابىن شىعارعان باسپاحانا يەسى، «ۆاحىت» گازەتىنىڭ رەداكتورى مۇحامەت-فاتىح كاريموۆ (1870-1937) بولدى. بۇل تۋرالى جاندارم مالىمدەمەلەرىندە ول «پولزۋياس تاكيم موگۋششەستۆەننىم ورۋديەم ۆ دەلە اگيتاتسي، كاك پەچات ەنەرگيچنو رابوتايۋت ناد وسۋششەستۆلەنيەم ناتسيونالنوي يدەي» (گا رف. ف. 102. دپوو. وپ. 1913. د. 74, چ. 2. ل. 144) دەلىندى. م.-ف. كاريموۆ تەك رەداكتور عانا بولىپ قويعان جوق، بارلىق مۇسىلماندار سەزىندە (1905, 1906, 1914, 1917) دەلەگات، ورىنبورداعى ەكى يسلام قايىرىمدىلىق قورىنىڭ مۇشەسى، بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار ۇلتتىق كەڭەسى مەللي شۋرونىڭ مۇشەسى ەدى.ءسابيت وسىنداي مول قىسپاقتى شاقتا جازۋشىلىق ەڭبەك جولىنا ارالاستى. (جالعاسى بار)
