Sábıt Dónentaev jáne onyń zamany
«Bul zaman baıqaǵanǵa kúshtiniki...» (Sábıt)
Sábıt ómir súrgen kez (1894 - 1933) qazaq tarıhyndaǵy asa aýyr ýaqyt bolatyn, bul qazaq eliniń es jınap etek jabýǵa tyrysqan kezi edi, biraq tarıh kóshi múldem ózgeshe sıpatta, jat beınede pishin alyp, jurt jalaýy jyǵylyp, er búgilip, tý qulady.
Al Sábıt osy kezeńde tirshilik keship, ómirdiń «bar ýyn» qoǵammen birge ishti. Biz Sábıtteı alyp tulǵany zerttegende elden bólek, jurttan jyraq qaraýdy unatamyz. Aqyn qoǵam múshesi, ult týyndysy. Qazaqtan Sábıt bólek emes, al qazaq orystan alshaq shyqpaı shyrǵaýly, buǵaýly halde edi. Al bul ýaqytta Reseı ishi qubylmaly, mol tolqýda bolatyn, eki túrli Reseı, eki nanymda (hrıstıan - musylman), eki tanymda (slavıan-turan) endi jańashyl jáne eskishil bolyp bóline bastaǵan. Bul týraly N.A. Nekrasov «asa iri talant» dep sanaǵan V.S. Kýrochkınniń (1831-1875) «Dvýgolovyı orel» týyndysynda aıtylady: Ia nashel, drýzıa, nashel Kto vınovnık bestolkovyı Nashıh bedstvıı, nashıh zol. Vınovat vo vsem gerbovyı Dvýıazychnyı, dvýhgolovyı Vserossııkıı nash orel. Pravd net ottogo v rýsskom mıre, Nedosmotry vezde ottogo, Chto vsevıdıaıh glaz v nem chetyre, Da ne vıdet onı nıchego: Ottogo my k shpıonstvý prıvychny, Ottogo my hrabry na slovah, Chto my vse, gospoda, dvýıazychny Kak orel nash o dvýh golovah. (1857 j.) Bul týraly Eýrazııa ıdeıasy avtorlarynyń biri N.S.Trýbekıı orys psıhologııasynda turandyq minez bar dedi. «Árkimniń jáne bútin ulttyń ómirge kózqarasynda turandyq psıhologııalyq tıp belgisi bar» ekenin aıtady (Trýbekıı «O týranskom elemente v rýsskoı kýltýre», «Rossııa mejdý Evropoı ı Azıeı: Evrazııskıı soblazn» Antologııa M. 1993. S74).
Al patshaly Reseı osyny túsine otyryp, bir-birine qarama-qaıshy, bir arnada júrmes, dárgeı birge bolǵanmen dáret bólek eki negizgi ulysty birge qaınatyp, sorpadan slavıan ıisin shyǵarǵysy keldi. Eger «Kárli Ivan» Qazanǵa shabýyl jasaǵanda musylmandar 95% bolsa, HH ǵasyr basynda Qazan musylmandary 30% boldy. Qazan óziniń aıbatynan aıyrylyp, tek Reseıdegi túrki jurty rýhanı ortalyǵy men tatarlardyń saýda-óndiristik monopolııalyq oshaǵynyń da bedeli qasha bastaıdy. Reseı qoldaýyna ıe orys býrjýazııasy tatar-túrki kapıtalyn talqandap jiberdi. Orynbordaǵy 25%, Ýfadaǵy 50% musylman birden es jıyp, Ýfa, Orynbordaǵy ıslam pirádirleri, sýfızm sheıhtary ataǵy shyǵyp, jańa úlgidegi musylman medrese-mektepter salynyp, osyǵan qyzmet etetin qaıyrymdylyq qorlar ashylyp, Ýfa men Orynbor musylmandary qoldaý kórsetken gazet-jýrnaldar jaryq kóre bastady. Qazanda pozıııasynan aıyrylǵan musylmanshylyq ıdeıasyna Ýfa, Orynbor, Troık, Semeı, Omby shaharlarynda jańa maıdan alańy ashyldy. Keıin eki din tartysy qazaq dalasyna bet burdy. Ókinishke oraı orystyq-kommýnıstik ıdeologııaǵa qarsy turar kúsh qazaq elinde bolmaı shyqty. Túrki musylmandarynyń jalǵyz ıslamdyq zaıyrly memleketi «Shyǵys Túrkistan» boldy. Ol da uzaq ómir súre alǵan joq. HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ıslamdy tutynatyn túrki qaýymyn joıyp jiberýge Reseı kúsh saldy. Bul jolda qarjy, adam, qarý ákimshilik tetikterden eshteńe qalǵan joq. Buǵan orys mıssıonerleri jan sala kiristi (Mıssıonerskıı protıvomýsýlmanskıı sbornık. Vyp. HH: Kazan, 1894). Árıne, orys mıssıonerleri ishinde sol kezdeg jaǵdaıdy zertteı jazǵandar boldy (Koblov Ia.D. O magometanskıh mýllah: relıgıozno-bytovoı ocherk. Kazan, 1907). Atalmysh rýhanı, ıdeologııalyq kompanııaǵa qarsy aqparattyq shabýyldar boldy (Davlet-Kıldeev. Magomet kak prorok. Spb., 1881). Osyndaı taýsylmas, uzaq maıdandar ishinde «musylmandyq, ultshyldyq» nemese «panıslamızm», bul orys mıssıonerleriniń qoıǵan aty bolatyn, keıin osy termındi patshaly Reseıdegi orystyń dinine keń, musylman dinine qabaǵy kelispegen keńester jalaýlatyp ári áketti, bul óz dárejesinde onsyz da «irgesi myqty ıslamdy odan ári kúsheıte tústi», deıdi nemis qoǵamtanýshysy M.A. Batýnskıı (M.A. Batýnskıı. Pravoslavıe, ıslam ı problemy modernızaıı v Rossıı na rýbeje H H-HH vekov// Obestvennye naýkı ı sovremennost. 1996. 2. 88-b.). Belgili bir ýaqyttarda, Reseıde HIH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyr basynda sheteldiń iri ıslamtanýshylarynyń eńbekteri aýdarylyp basyldy (Vamberı G. Ocherkı ı kartıny vostochnyh nravov. Per.I. Krachkovskogo. Spb., 1911). Buǵan qosa orys ǵalymdarynyń da zertteýleri jaryq kórdi (Krymskıı A.E. Mýsýlmanstvo ı ego býdýnost. Proshloe ıslama, sovremennoe sostoıanıe mýsýlmanskıh narodov, ıh ýmstvennye sposobnostı, ıh otnoshenıe k evropeıskoı ıvılızaıı. M., 1899). Biraq A.E. Krymskıı, V.V. Bartold, N.N. Ostroýmovtar eńbegi basqynshy jurt pıǵylyna toly boldy. Osylardyń ishinde baıyppen, tereń zertteı jazǵan S.G. Rybakov ǵana boldy (Rybakov S.G. Islam ı prosveenıe ınorodev v Ýfımskoı gýbernıı. SPb.,1900). Atalǵan eńbekterden basqa keńestik dáýirde Orta Azııa, Qazaqstan, Tatarstan, Bashqurtstan ıslamy týraly eńbekter de boldy. Markstik baǵyttaǵy zertteýlerde din-ıslamnyń ishki rýhyn zertteýden basqa áleýmettik-ekonomıkalyq aspektiler negizgi sanalyp, M.N. Pokrovskıı usynǵan «saýda kapıtalızmi» eń basty sebep bolyp sanaldy. Atalǵan sebepter túbirimen qate bolatyn. Ókinishke oraı, osy ustanymdaǵy L.I. Klımovıch, M.A. Raısner eńbekteri jaryq kórip, osy jol negizgi delinip buıyryldy (Pochta Iý.M. Revolıýıonnaıa Rossııa ı mýsýlmanskıı mır (sovetskoe ıslamovedenıe v 20- 30-e gody)// Vostok. 1993. 4. 85, 86, 88-b.) Keńes tóńkerisine deıingi ıslam orny Qazaqstanda múldem zerttelgen joq. Al tatarlar ishinde Z.A. Ichımýhametovtiń 1949 jyly Qazanda shyqqan «Soıalnaıa rol ı evolıýııa ıslama v tatarıı» eńbegi Ýfa zertteýshisi D.D. Azamatovtyń aıtýynsha kemshiligi boldy desek te (Azamatov D.D. Orenbýrgskoe magometanskoe dýhovnoe sobranıe v kone HV -H H vv. Ýfa, 1999.7-b.), bizde ol da bolmady. Atalǵan eńbekterden baıqap otyrǵanymyzdaı, qazaq eliniń ulttyqoıanýy ıslamdaǵy jańarý, reformamen birge damydy. Biraq buǵan qarsy shyǵýshylar da, ıslamda ózgeris bolmady deýshiler de bar (Stepanıan M.T. Mýsýlmanskıe konepıı v fılosofıı ı polıtıke (H H-HH vv.) M. 1982. Oıshyl ǵalym E. Gellner óz eńbekterinde múldem basqasha bylaı dep jazdy: «Islamdaǵy reformaııa men dinı shaıqastar, ekinshi jaǵynan ındýstraııalaný men halyqtandyrý bári bir kezde kezeksiz, qabattasa keldi» (Gellner E. Islamskıı mır ı Evropa: kýltýra Elıta ı Mass // ıvılızaııa vyp. 3 M. 1995. 109-b.). HH ǵasyr basyndaǵy HIH ǵasyr aıaǵyndaǵy mıllet oıanýy, ult týynyń kóterilýi, túrki jurtynyń tótenshe es jııý din ishindegi jańashyldyqpen baılanysty boldy. Bul týraly franýz zertteýshisi A. Bennıgsen aıta kelip, ásirese, Sh. Marjanı, M. Bıgıdi atap, olardy arabtardan, túrikterden, ırandyqtardan, ındýstardan buryn qurannan jáne hadısten saıası, áleýmettik, dinı tártipter týraly árbir musylmannyń izdeý quqyǵy bar ekenin aıtqan musylman oıshyldar boldy deıdi. Osylardyń reformatorlyq qozǵalysynyń áseri tek Reseıde ǵana emes, barlyq musylman áleminde mańyzdylyǵy jaǵynan erekshe boldy. Tek osylardyń eren eńbegi arqasynda basqa taraptarda reformalarǵa, tilge, bilim berýge jáne saıası quylymdarǵa jol ashyldy (Bennıgsen A. Mýsýlmane v SSSR (pereızdanıe). Kazan, 1999. S.) Al Reseıdegi, keńes dáýirindegi zertteýshiler ıslamdy zerttegende bodan túrki jurtyn sanaly túrde aınalyp ótip, bizge qatyssyz elderdi zerttedi (Stepanıan M.T. Islam v fılosofskoı ı obestvennoı myslı zarýbejnogo Vostoka (H H-HH vv.) M., 1974). Qazaqtarmen salystyrǵanda, tatarlar óz ishindegi HIH-HH ǵasyrlar kezeńindegi A.Htyz-Imıanı, A.Kýrsavı, Sh.Marjanıd zerttegen A.N. Iýzeev eńbegi (Iýzeev A.N. Tatarskaıa fılosofskaıa mysl kona HV -H H vekov (evolıýııa, osnovnye napravlenııa ı predstavıtelı): V 2-h kn.Kazan, 1998. Kn. 1.7-31-b., 1-k tap, 39-bet)-dedi. Iaǵnı Reseı musylmandarynyń jańarýy, oıanýy, ósýi musylman dinimen tikeleı baılanysty boldy. Bul óz kezeginde «jádıtshildik» termınine ákeldi. Reseı musylmandarynyń HH ǵasyr basyndaǵy jaǵdaıyn zertteı otyryp, «jádıtshildikti» attap ótý múmkin emes. Álippeni, arab áripterin fonetıkalyq oqytýdyń jańa ádisi degendi bildiretin «ýsýl-ı-djadıd» sózi mektepten bastalyp jańa sıpat aldy. A.N. Iýzeev jádıtshildik ár kezeńdegi ıslamdyq reformatorlyq, aǵartýshylyq jáne lıberalshyldyq dese (A. Iýzeev Mesto djadıdızma v tatarskoı obestvennoı myslı kona H H - nachala HH veka// ǵasyrlar avazy (Eho vekov). Kazan, 1999 1/2. 164, 165-b.), belgili tatar tarıhshysy jádıtshildikti Úndi, Egıpet, Iranmen salystyra qaraıdy (Gýbaıdýllın G.K. voprosý ob ıdeologıı Gasprınskogo (Predvarıtelnoe materıaly) // ǵasyrlar avazy (Eho vekov). Kazan, 1998 3/4 101-b.). 20 jyldary Ǵalymjan Ibragımov tatar rýhanı damýynyń bir kezeńi dep baǵalasa, keıin osy pikirdi Qazan oqymystysy Ia.G. Abdýllın qostaıdy (Abdýllın Ia.G. Djadıdızm, ego soıalnaıa prıroda ı evolıýııa // Iz ıstorıı tatarskoı obestvennoı myslı. Kazan, 1979. 97-b.). 30-60 jyldary jádıtshilik kereksiz zııandy «reakııalyq-býrjýazııalyq ultshyldyq aǵym» dep qaralandy (Arsharýnı A., Gabıdýllın G. Ocherkı panıslamızma ı pantıýrkızma v Rossıı. M., 1931). Tarıhshy R.I. Navıchov jádıtshildikti eki kezeńge bóldi: demokratııalyq-aǵartýshylyq (H H ǵ. 80 jyldaryna deıin), býrjýazııalyq (80 jyldardan keıin) (R.I. Nafıgov Formırovanıe ı razvıtıe peredovoı tatarskoı obestvenno-polıtıcheskoı myslı (Ocherk ıstorıı 1895 - 1917 gg.) Kazan, 1964. 98,99-b.). «Jádıtshildik» qaı kezde bolmasyn asa mol qyzyǵýshylyq týdyrdy. Bul ǵasyr toǵysynda túrki jurtynyń ishki áleminde tótenshe tóńkerister ákelgen kezeń edi. Abaı, Marjanı, Ahmet, Mirjaqyp sekildi tulǵalardyń ósip-ónip shyǵýynyń basy «jádıtshildikten» bastalǵan bolatyn. Atalǵan úrdis «musylmandyq rýhanı-zııaly tulǵanyń» paıda bolýyna ákeldi (Sm.: Rahımov S. Soıalno-pravovoı statýs tatarskıh ýchebnyh zavedenıı posledneı chetvertı HV - nach. HH vv. // Islam v tatarskom mıre: ıstorııa ı sovremennost. Kazan, 1997. 16-b.). Eger tatar zertteýshisi D.M. Ishanov «jádıtshildikti» tatar ultynyń «joǵary mádenıettiligi» (Ishakov D.M. Fenomen tatarskogo djadıdızma: vvedenıe k soıokýltýrnomý osmyslenııý. Kazan, 1997. 12-b.) dese, bul ózge ult, ásirese, qazaq zertteýshileriniń, jazýshylarynyń ashý-yzasyn týdyrdy. Ulttar oıanýy ásirese tatar, qazaq, ázirbaıjan, ózbekte ulttyq jiger jalaýyn kóterilgen kóptegen partııalardy týdyrdy. Buǵan deıin Reseıde bir ǵana partııa «bolshevık» partııasy zerttelip, áspettelip keldi de ózge ulttyq partııalar sonyń ishinde «Alashorda» tarıh qoqysyna laqtyryldy. Tek 80 jyldardan bastap ǵana seń sógilip, jabýly qazannyń beti ashyldy (Shelohaev V.V. Kadety - glavnaıa partııa lıberalnoı býrjýazıı v borbe s revolıýıeı 1905-1907 gg. M.). Keıinderi múldem jańa baǵyttaǵy, jańa qyrly, kóp betkeıli zertteýler jaryq kórip, bilmes belesterge shyǵardy (Stepanov S.A. Chernaıa sotnıa v Rossıı. 1905-1914 gg. M.,1992). Dál osy ýaqyttarda asa iri irgeli eki eńbek jaryq kórdi. «Programma polıtıcheskıh partıı Rossıı kone H H - nachalo HH v.» (M.1995), enıklopedııa «Polıtıcheskıe partıı Rossıı: kone H H - pervaıa tret HH v.» (M. 1996). Tarıhı tartys kezeńinde Reseı ımperııasynda zertteýshi V.V. Krıvenkonyń aıtýy boıynsha «1905 jyldan bastap 1917 jylǵy aqpanǵa deıin 45 jalpy orystyq, 113 ulttyu partııalar ómir súrdi» (Krıvenkıı V.V. Novye dannye sravnıtelno-kolıchestvennogo analıza polıtıcheskıh partıı Rossıı // Tam je. 127-b.). Bulǵaq ýaqytynda musylmandar odaǵy «Ittıfak al Mýslımın» partııasy jańa ýaqyttyń jelkenine jarmasýǵa, jańa jaǵaǵa jetýge tyrysty, biraq Reseıdegi musylmandardyń keń joly tarǵa, kúlkis zarǵa aınalyp ketken edi. «Ittıfak» tarıhyna keńes ǵalymdary qalam terbedi. Á. Ibragımov, A. Arsharýnı, H. Ǵabıdýllın, S. G.Batyev, H. H. Hasanov, Z.A.Ishmýhambetov (Ibragımov G. Tatary v revolıýıı 1905 goda. Per. s tat. Kazan, 1926) sekildi ǵalymdar eńbegi býrjýazııalyq-ultshyldyq partııa dep ókim kesilip, zertteý órisi tar aıadan shyǵa almady. Qazirgi sátte musylman qaýymynyń sanalyq ósýin «jalpyǵa birdeı», «musylmandyq ultshyldyq» dep qaraý da bar (Sm.: Ishakov S. M. Revolıýııa 1905-1907 gg. I rossııskıe mýsýlmane // 1905 god - nachalo revolıýıonnyh potrıasenıı v Rossıı HH veka: Materıaly mejdýnarodnoı konferenıı. M., 1996. 192-210-b.). Árıne, bul «musylmandyq túrkilik» ósý bolatyn. Buǵan deıin Reseıdeg túrkilik keń túrde qarastyrylǵan joq bolatyn. Zaman jeli jaǵymdy sıpat ala bastaǵan kezeńde ǵana túrkilik ıdeıasyna qaıta qaraýǵa múmkindik týdy. G. Ǵubaıdýllın, S. M. Chervonnaıa, R.F. Muhammetdınov sııaqty ǵalymdar kólemdi eńbekterin osy taqyrypqa arnady (Gýbaıdýllın G.K. voprosý ob ıdeologıı Gasprınskogo (predvarıtelnye materıaly) (pereızdanıe) // Gasyrlar avazy (Eho vekov). Kazan, 1997 3/4 208-214-b.). Osy eńbekter ishinde R.F.Muhammetdınovtiń «Zarojdenıe ı evolıýııa tıýrkızma» (Qazan, 1996) eńbegi salıqaly, salmaqty zertteý. Túrkishildiktiń áleýmettik-saıası jaǵyna mán bergen ǵalymdar A. Arsharýnı, H. Ǵabıdýllın, V. A.Ndeın-Raevskıı, I. Gılıazov (Arsharýnı A., Gabıdýllın H. Ýkaz. Soch.; Nadeın-Raevskıı V. A. Pantıýrkızm: mıf ılı realnost. M., 1995) boldy. Atalǵan eńbekter ishinde de basqa zertteýlerde de tatar ultynyń gegemondyǵy quptalyp, ózge ulttardyń jeke shańyraq qurýy tatar ıdeıasyna satqyndyq dep sanalyp jatary ras. Bundaı tujyrymdar S.Ishanov jumysynda anyq kórinedi. Ol tatar jańashyl-lıberaldary S.Maqsudovty, G.Ishanovty unata, óbekteı jazsa, bashqurt qozǵalysy kósemi (1917-1920) A.Z.Ýálıdıdi anyq jek kóre aıtady (Ishakov S.M., A.-Z. Valıdov: prebyvanıe ý vlastı // Otechestvennaıa ıstorııa. 1997. 6 55-74-b.). Óz kezeginde bashqurt zertteýshileri D. J. Valeev, V. M. Iýldambaev, M. M. Kýlsharıpov qazandyq zertteýshilerdiń «tatarlyq gegemonızmin» HH ǵasyr basyndaǵy túrki halyqtary birliginiń negizgi ıdeıasy dep qaraýyna qarsy shyǵady (Ishakov S. M., A.-Z. Valıdov: prebyvanıe ý vlastı // Otechestvennaıa ıstorııa. 1997. 6 55-74-b.). Túrki-tatar jurtynyń oıanýyna birden-bir negiz jasaǵan bul merzimdi basylym boldy. 1905 jyldan bastap shyqqan alǵashqy túrkilik-tatarlyq gazet «Nur», «Qazan mýhbıre», «Qazan habarshysy» gazetteri 1916 jyldary 25 myń jazylymshyǵa ıe boldy. Iaǵnı onyń shyǵarylymy 16 esege ósti (GA RF. F. 102. DPOO. Op. 1916. D. 74, t.3. L. 47). Túrki tildi gazet-jornal Reseıdiń baspasóz isteri boıynsha Bas basqarmada (Glavnyı ýpravlenıe po delam pechatı Rossıskıı ımperıı) tekserilip, zerttelip, jabylyp nemese aıyppul salynyp otyrdy. Bul basqarma túrki musylmandary gazetter ishinen ıdeıalyq jaǵyna basa mán berdi (Mýsýlmanskaıa pechat Rossıı v 1910 godý. Sostavleno po rasporıajenııý g. Nachalnıka Glavnogo ýpravlenııa po delam pechatı pod redakıeı Vladımıra Golmstrem / Obestvo ıssledovanııa Sredneı Azıı. Oksford, 1987. 33-b.). Patsha sheneýnikteri «Vahyt» gazeti betinde ultshyldyń úni ay da qatqyl shyǵatynyna mán berdi (Sonda. 48-b.). 1905 jyly 24 qarashada «Merzimdi baspasóz týraly ýaqytsha Erejeler ózgertilip» alynyp tastalsa da artynan «Merzimdi baspasóz týraly ýaqytsha erejelerdegi ózgerister men qosymshalar» («Ob ızmenenıı ı dopolnenıı Vremennyh pravıl o perıodıcheskoı pechatı») atty Zań 1906 jyly 18 naýryzda shyqty. Bul óz kezeginde «baspasóz erkindigine qarsylyq» dep baǵalandy (Sm.: Rossııskoe zakonodatelstvo H-HH vekov. T. 9. Zakonodatelstvo epohı býrjýazno-demokratıcheskıh revolıýıı. M., 1194. 193-194-b). Bul kóptegen jaǵdaıda aıyppul salýdan ulttyq gazetterdi jabýǵa deıin ákeldi. «Vahyt» gazetiniń 1911 jylǵy 12 naýryzdaǵy «Ókimettegi aýysym» («Peremena pravıtelstvo») maqalasy úshin bas redaktor M.F.Karımovke aıyppul salyndy (GA RF F. 102. DPOO. Op. 1911. D. 74, ch. 53. L. 7 ı ob.). Al taǵy osy gazettegi 1912 jylǵy 16 qyrkúıektegi «Kimdi saılaý kerek?» maqalasy úshin M.F.Karımov 6 aptalyq tutqynǵa alynady (GA RF F. 102. D-4. Op. 1912. D. 130, ch. 47. L. 23). Reseı tek aýzymen aıtsa da, til ushy kúbirlegenmen ishki muzy erimegen qalpy qaldy. «Rossııskıe poddonnye polzýıýtsıa svobodoıý very" degenmen (Sm.: Tysıachnyı nomer gazety «Iýldýz» // Mır ıslama. 1913. T. 2 Vyp. V. 399-400-b.) shyndyǵynda olaı bolmady. Mysaly, Túrkistan ólkesinde birde-bir musylman balasy jer nemese qozǵalmaıtyn múlik satyp alýǵa quqyǵy bolmady. Túrkistan ólkesin basqarý Erejesiniń 262-tarmaǵynda bylaı dep jazyldy: «Prıobretenıe zemel ı voobe nedvıjımyh ımýestv v Týrkestanskom krae... vsemı za ısklıýchenııam týzemev lıamı nehrıstıanskıh veroıspovedenıı vospreaetsıa» (Polnyı svod zakonov Rossııskoı ımperıı. -HV tt. Kn. 1. T. . Stb. 966 ). Buǵan qosa oqý oryndaryndaǵy basqarma músheligi týraly aıtyldy: «Predsedatelstvovat v ýchelınyh sovetah, kak ýezdnyh, tak ı gýbernskıh, a ravno byt ızbıraemymı v chleny o nıh ot zemstva ı gorodov, ımeıýt pravo odnı tolko lıa hrıstıanskogo veroıspovedenııa» (Polnyı svod zakonov Rossııskoı ımperıı. -HV tt. Kn. 2. T. H . ch.1. Stb. 1732). 1889 jyly 8 qarashadaǵy jarlyqta musylmandarǵa advokattyqpen aınalysýǵa tyıym salynady. Iaǵnı musylmandar óz ulttyq múddesin qorǵaý quqyǵynan aıyrylady. Qarańǵylyq ezgisinde, tuman tusta qalǵandar sol jerde qalýǵa tıisti boldy. Musylman jurty az emes bolatyn. 1907 jyly shyqqan «Tárjiman» gazetinde musylmandar sany 19 mıllıon dep kórsetildi. «Mır ıslama» jýrnalynda B.B. Bartold 1912 jyly 20 mıllıon dedi, 1917 jyly mamyrda ótken Búkilreseılik musylmandar sezinde A. alıkov 30 mıllıon dep sóıledi. Reseıdiń resmı sanaǵyna súıene otyryp, S.G.Rybakov Reseı musylmandary 1897 jyly 13 889 421, 1912 jyly 1 qańtarda 16 226 073 bolǵanyn aıtady (S. Rybakov Statıstıka mýsýlman v Rossıı // Mır ıslama. 1913. T.2 Vyp. H . 758-759-b). Jádıtshildiktiń shyǵýy týraly belgili tatar ǵalymy Ǵ.Ǵubaıdýllın bylaı dedi: «Reseıden tys «modernıstik» qozǵalystardy zertteı otyryp, biz reseılik jádıtshildikpen kóptegen uqsastyqty baıqadyq» (Gýbaıdýllın G. K voprosý ob ıdeologıı Gasprınskogo (Predvarıtelnye materıaly) // Gasyrlar avazy (Eho vekov). Kazan, 1998. 3/4. 101-b.). Zertteýshi sol kezderde Úndide, Parsyda, Egıpette jáne Túrkııada dál osyndaı «ekonomıkalyq belgiler baıqaldy» deıdi. Zertteýshi Stepanıan «ıslamda basqa dinderdegi sekild jaǵdaı boldy; eski etıkalyq talaptar jańa talaptarǵa jaýap bere almady, ıaǵnı jańasha oılanýdyń, reformaııanyń kerektigi paıda boldy» (Gýbaıdýllın G. K voprosý ob ıdeologıı Gasprınskogo (Predvarıtelnye materıaly) // Gasyrlar avazy (Eho vekov). Kazan, 1998. 3/4. 101-b.) deıdi. Jaı reforma emes, batys pen shyǵystyń maıdandasqan tusynda, eskilik pen jańalyq jaǵalasqan kezde «joǵary ıdeologııa» kerek boldy (Sm.: Hasanov M.M. Fenomen rossııskogo mýsýlmanstva // Islam v tatarskom mıre: ıstorııa ı sovremennost. Kazan, 1997. 9-10-b.) kerek boldy. Keıbir zertteýshiler Oral-povolje musylmandarynyń tóńkeristik ıdeıa dúmpýin A.Htyz-Imıanı (1754 - 1834) jáne A.Kýrsavı (1776-1815) esimimen baılanystyrady". Bul kezeńdegi jańashyldyq «ashyq esik ıdjıhatyna negizdeledi» (Iýzeev A.N. Tatarskaıa fılosofskaıa mysl kona HV -H H vekov (evolıýııa, osnovnye napravlenııa ı predstavıtelı). Kazan, 1998. Kn. 1. 93-b.) Osy ýaqyttaǵy Ýfadaǵy dintanýshylar ishinde qoǵam jańalyǵynan qalmaý úshin bar bolmysymen jańashyldyqty jaqtaǵan jandar boldy. Bul óz kezeginde jańalyq pen eskilik arasyndaǵy daý talas, oı maıdanyn bastaǵan edi. Sózimizge Qazan gýbernatyna hat joldaǵan polıeılerdiń esebi kýá. «Eskiler» (qadymshylar) jańashylldar (jádıtshilder) dinge jeńil qaraıdy, halyqty basqa baǵytqa alyp ketedi dep qoryqsa, «jańashyldar», «eskiler» ult ósýine bóget jasap, qarańǵy halyqty tek tonaýda (NA RT F. 199. Op.1. D. 771. L. 252) deıdi. Eskishilder men jańashyldar arasyndaǵy pikirler saıysy aqsha, baılyq máselesinde de boı kórsetip jatty. Reformator jańashyldar ár musylmannyń basy bútindeı musylman jamaǵatyna paıdaly ekenin, musylmandar ishinen meenatter paıda bolaryn paıymdady (Dıýdýanon S. Kadımızm: elementy soıologıı mýsýlmanskogo tradııonalızma v tatarskom mıre ı v Maverannahre (kone HV - nach. HH vv.) // Islam v tatarskom mıre: ıstorııa ı sovremennost. 63-64-b.). «Vahyt» gazetiniń 1913 jylǵy 10 sáýirindegi 1175-nómirindegi bas maqalada bylaı dep jazdy: «Biz árbir jeke adamnyń baılyǵy, jeke adamnyń ǵana isi emes dep qoǵamdyq kózqaraspen qaraýymyz kerek. Árkim musylmanshylyq qoǵamdyq qor nemese mektep jabylyp qalmaýyna jaǵdaı jasap, osyǵan qosa áldebir musylmandyq lavkasy istemeı qalmaı nemese áldebir musylmandyq fırma bankrot bolmaýyna jaǵdaı jasaý kerek. Eger musylmandyq fırma kóp bolsa, olardan musylmandarǵa kóp jumys orny tabylady. Qazirgi ottomandyq túrikter bastan keship otyrǵan myńdaǵan pále-qala olardyń ekonomııalyq jaǵdaıdan quldar bolyp otyrǵanynan». Musylmanshylyqtyń taralýy da ártúrli baǵytta boldy. Ásili dalalyq dinniń taralýy men qalalyq dinniń taralýy eki baǵytta damydy. «Joǵary» ıaǵnı klassıkalyq úlgidegi qalalyq ıslam turpaty shahardyń ereksheligine boı ura damydy. Qalalyq ıslam sol jerdegi saýda erekshelikterin, ómir boıaýlaryn negizge aldy (Sm.: Polonskaıa L. R. Sovremennye mýsýlmanskıe ıdeınye techenııa // Islam: problemy ıdeologıı, prava, polıtıkı ı ekonomıkı: Sb. Stateı. M., 1985. 8-b.). Ulttyń oıanýyna Oral-Povolje óńirinde Husaıyn Faızhanov (1828-1866) jáne Qaıym Nasyrı (1825-1902), Mıftahedtın Aqmolla (1831-1895) jáne Muhametsalım Úmetbaev (1841-1907) sekildi jandar tikeleı áser etti. Musylman mektepterinde zaıyrly baǵyttaǵy jalpy álemdik ortaq pánder bel ala bastady. Reseı ımperııasynyń baspa jónindegi Bas basqarmasy 1910 jylǵy esebinde musylmandar mektebinde dinı kitaptar 56,4%-dan 1909 jyly 60,3%-ǵa deıin óskenin aıtady. «... Oqýlyq shyǵarý bútindeı jańa baǵyttaǵy jandardyń qolynda eken , al dinı kitaptarda jazý eski jáne jańa kózqarastaǵy adamdar qolynda bolsa da keıingi jańashyldar bel alyp kele jatqanyn eskertedi» (Mýsýlmanskaıa pechat Rossıı v 1910 godý. 80-81-b.). Birinshi dúnıejúzilik soǵysqa deıin musylmandar arasynda ózgeshe bir tanym qalyptasty. «Múldem bólek tendenııa týyp, musylman mektepteriniń joǵary, orta, tómen dárejeli bólimderi óz baǵdarlamasymen musylmandarǵa yńǵaılanǵan muǵalimder men erler men qyzdar ınstıtýtynda táýelsiz fınansıstik-qarjylyq, ıaǵnı musylmandar aqshasy negizinde nemese musylmandar kóp shoǵyrlanǵan jerlerde gýbernııalardyń zemstvo qoryna súıene otyryp, damydy» (Shkolnyı vopros v rýsskom mýsýlmanstve // Mır ıslama. 1913. T. 2.Vyp. . 131-132-b.) delindi. Dál osyndaı qoǵam qubylysy Kereký óńirinde negiz aldy. Ásirese, Kereký qalasy irgesindegi Qasym Qajynyń mektebi osyǵan mysal boldy. Bul jerden tek S. Dónentaev qana emes kóptegen musylman jastary bilim aldy. Musylman baılarynyń jańa úlgidegi mektepti ashýyna sol shaqtaǵy ekonomıkalyq tartys da negiz boldy. Buǵan deıin el qajetin ótep kelgen din ıslam endi toqtalyp, turalap qaldy. Qazaqstan men Túrkistandaǵy orys ákimshiligi kúsheıdi de tatar, qazaq baılaryn yǵystyryp jiberdi. Temirjol el baılyǵyn syrtqa, jatqa shómishtep emes, qoımalap, qambalap áketýge múmkindik berdi. Bul týraly M. Jumabaevtaı aqyn «Otarba» óleńinde aıtty. Osy taqylettes óleńdi S. Muqanov «Ómir mektepterinde» B. Iztólın óleńinde bolǵanyn aıtady. «Meniń ákem Ýfadaǵy Ǵalııa degen mektepti bitirgen adam, muǵalim edi». M.Álimbaev Kózin kórdik, jaqsy menen jaısańnyń» Almaty "Qazaqstan" 2002 j. 11-bet Sol kezderdegi oqý ornyn bitirgender jańa ıdeıany ákelýshiler boldy. Mysaly, 1901-1902 jyldary Troıkidegi «Rasýlııa» medresesinde «Jamgyıate gymlmııa» («Ǵylymı qoǵam») uıymynda bashqurt aqyny Majıt Ǵafýrı (1880-1934) jýrnalıst ári pedagog Hamıt Iskanderov (1888-1958) boldy. Bular óz ýaqytynyń aldyńǵy qatarly ıdeıasyn kóterdi. Atalǵan jandar ishinde S.Dónentaevtyń ustazy Nurǵalı molda da boldy (Sm.: Tatarskıı enıklopedıcheskıı slovar. 193, 228-b.). Ǵalııa medresesindegi jastar qazaq dalasyna baryp bilim shyraǵyn jaqty. Tek bilim ákelgen joq, qazaq jurtynyń oıanýyna da tikeleı áser etti. Bul týraly jardarm ofıerler kúıine baıandady (121-122-bet). Iaǵnı «Ǵalııa», «Rasýlııa» sekildi medreselerden din tanytýshylar, ýaǵyzshylar ǵana emes, túrki jurtyna qyzmet etetin jandar ósip shyqty. Tek "Ǵalııa" medresesinen 1906-1919 jyldary 1500 shákirt, «Hýsaınııadan» 1903 pen 1916 jyldar ishinde 500 shákirt baýlyp shyǵaryp otyrdy (Kamalov T. Ýkaz. soch. 26-b.; Rahımkýlova M. Ýkaz. soch. 14-b.). Osy shákirtter-muǵalimder ishinde túrki jurtyna aty máli Ahmet-Zákı Ýálıdı (1890-1970), Ǵalymjan Ibragımov (1887-1938), Saáıt Rameev (1880-1926), buǵan qosa, kósemsózshi Burhan Sharaf (1883-1942), «Vahyt» gazetiniń redaktory Qabrahman Fahreddınov (1887-1937), "Iaz" gazetiniń redaktory jáne shyǵarýshysy "Orynbor qalasy musylmandarynyń ádebıet úıirmesi" múshesi Iýsýf Mýzafarov (1887-1929), «Qarmaq» gazetin shyǵarýshy ári redaktory Mahmýt Ǵalııaýtdınov (Ǵalııaý) bar. Árıne túrki musylmandarynyń damýyna «Tárjiman» gazeti tikeleı yqpal etti. Bul aldyńǵy tolqynnyń oıanýyna áser etti. Al bul tolqyndaǵylar Orynbor dinı májilisiniń qazysy, túrki jurtynyń alǵashqy tarıhshylarynyń biri Hasan-Gata Gabıashı (1863-1936), Strelıbash medresesiniń mýdarrısy jáne Memlekettik Dýmanyń depýtaty Muhamet-Shákir Toqaev (1862-1932), Ýfadaǵy «Ýsmanııa» medresesiniń negizin salýshy Haırýlla Ýsmanov (1848-1907) Ýfadaǵy 3-meshittiń ımam hatıby, Dýma depýtaty Muhamet-Sabyr Hasanov (1866-1922), al qazaqtaǵy Baqytjan Qarataev sál bólek baǵytta boldy. Sol kezdegi «Ittıfak» frakııasyna biz taǵy qaıtalap soǵamyz.Tatar jurty ishinde túrki jurtynyń oıanýyna tikeleı úles qosqan jandar asa kóp boldy. Ásirese, S.Dónentaevtyń kitabyn shyǵarǵan baspahana ıesi, «Vahyt» gazetiniń redaktory Muhamet-Fatyh Karımov (1870-1937) boldy. Bul týraly jandarm málimdemelerinde ol «polzýıas takım mogýestvennym orýdıem v dele agıtaıı, kak pechat energıchno rabotaıýt nad osýestvlenıem naıonalnoı ıdeı» (GA RF. F. 102. DPOO. Op. 1913. D. 74, ch. 2. L. 144) delindi. M.-F. Karımov tek redaktor ǵana bolyp qoıǵan joq, barlyq musylmandar sezinde (1905, 1906, 1914, 1917) delegat, Orynbordaǵy eki ıslam qaıyrymdylyq qorynyń múshesi, Búkilreseılik musylmandar Ulttyq keńesi Mellı Shýronyń múshesi edi.Sábıt osyndaı mol qyspaqty shaqta jazýshylyq eńbek jolyna aralasty. (Jalǵasy bar)
