سوتتاردىڭ سايلانۋى جايلى پىكىرلەر ايتىلا باستادى. ساراپشىلار ونىڭ قىر-سىرىنا وراي ءوز ويلارىمەن ءبولىستى.
جۋىردا «قازاقستان قوعامىنداعى سوت جۇيەسىنىڭ تۇراقتى دامۋ نەگىزى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسىندا جوعارعى سوتتىڭبۇرىنعى توراعاسى (2009-2011) مۇسابەك ءالءىمبەكوۆ سوتتاردى حالىق سايلاۋى كەرەكتىگى تۋرالى ۇسىنىس ايتتى. بۇل قانشالىقتى ماڭىزدى؟ سايلانعان سوت ءادىل شەشىم شىعارا ما؟
«سۋديا باعىنىشتى بولماۋى كەرەك»
ادۆوكات ءالىمجان جۇباتقانوۆ بۇرىنعى جوعارعى سوت توراعاسىنىڭ ۇسىنىسى ورىندى ەكەنىن ايتادى. سەبەبى ول سوت سايلانسا، وندا سۋديا بيلىككە تاۋەلدى بولماي، تاۋەلسىز بولا تۇسەتىنىن ەسكەرتتى.
– سوتتار تولىق تاۋەلسىز بولۋ ءۇشىن ونى سايلاۋ كەرەك. سۋديا شەشىم شىعارعان كەزدە وبلىستىق نەمەسە جوعارى سوتقا باعىنىشتى بولماۋى كەرەك. مىسالى, سوت شەشىم شىعارعان كەزدە «مەنىڭ شەشىمىمدى وبلىستىق سوت بۇزىپ جىبەرمەي مە؟» دەپ جالتاقتاماۋى قاجەت. قازىرگى سوتتاردا شەشىم شىعارعان كەزدە قورقىنىش بولادى. سەبەبى وزىنەن جوعارى سوت ايىپتاعان ادامدى اقتاپ جىبەرۋى مۇمكىن. سونداي-اق سوتتارىمىزدى پرەزيدەنت تاعايىنداعاننان كەيىن ولاردا باعىنىشتىلىق بار. وسىنداي باعىنىشتىلىقتان ارىلۋ ءۇشىن حالىق ءوزى اۋداندىق سوتتى ءماسليحات پەن ءماجىلىس دەپۋتاتىن سايلاعانداي تاڭداۋى كەرەك. اۋدان اكىمدەرىن سايلاعانداي سوتتاردى دا سايلايتىن ۋاقىت كەلە جاتىر. ەگەر اۋداندىق سوتتاردى سايلايتىن بولساق, ول وبلىستىق سوتقا باعىنبايتىن بولادى. مىسالى,امەريكاداعى شتاتتاردىڭ سوتتارىن حالىق ءوزى تىكەلەي سايلايدى. سونداي-اق ۇلىبريتانيا مەن شۆەيتساريا دا سوتتى سايلايدى. مىنە وسىنداي وزىق ەلدىڭ ۇلگىسىن وزىمىزگە الۋ كەرەك, – دەيدى ول.
«سوتتار ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى شەشىم قابىلدايدى»
ادۆوكات ءالىمجان جۇباتقانوۆتىڭ ويىن ءماجىلىس دەپۋتاتى ابزال قۇسپان دا قولدايدى. ايتسە دە ول سوت سايلاۋى قازىر ەمەس، بولاشاقتا ىسكە اساتىن دۇنيە ەكەنىن ەسكەرتتى.
– بولاشاقتا سوت سايلاۋىن ەنگىزۋگە بولادى. ال ءدال قازىرگى تاڭدا بۇل باستاما بىردەن قولداۋ تاۋىپ كەتەدى دەپ ويلامايمىن. سەبەبى قانداي دا ءبىر باقىلاۋ بولماسا، ياعني سوتتاردىڭ «بارىنەن دە تاۋەلسىزبىز» دەپ وتىرىپ الۋى مۇلدە اقىلعا سىيمايتىن نارسە. سۋديالاردىڭ تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى بۇرىن-سوڭدى پلەنارلىق وتىرىستا ماسەلە كوتەرىلگەن جوق. مەن بۇل ماسەلەنى پلەنارلىق وتىرىستا ءۇش رەت كوتەردىم. الداعى ۋاقىتتا بۇل ماسەلەنى تاعى كوتەرەمىن. شىنى كەرەك,سوتتار ءبىر-ءبىرىنە قاراما-قايشى شەشىم قابىلداي بەرەدى. ءبىز «سوت تاۋەلسىز» دەپ بارىنە كوز جۇما قاراپ، ەشتەڭە شىعارا الماي وتىرمىز. مەنىڭ بۇل جەردە لوگيكام قاراپايىم، بيلىكتىڭ جالعىز قاينار كوزى – كونستيتۋتتسيا بويىنشا حالىق. بيلىكتىڭ ءۇش تارماعى، اتقارۋشى, زاڭ شىعارۋشى جانە سوت بيلىگى بار. اتقارۋشى جانە زاڭ شىعارۋشى بيلىك حالىققا تىكەلەي باعىنىشتى بولىپ وتىر. مىسالى, زاڭ شىعارۋشى بيلىك ءماسليحاتتان باستاپ ماجىلىسكە دەيىن حالىق ارقىلى سايلانادى جانە ەسەپ بەرەدى. اتقارۋشى بيلىك تە سايلاۋ جۇيەسىنە اۋىسىپ جاتىر. بىلتىر اۋدان جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا اكىمدەرى جانە بۇعان دەيىن اۋىل اكىمدەرى سايلاندى. ءتىپتى سايلانبايتىن اكىمدەردىڭ ءوزى جىلىنا ءبىر ەمەس, بىرنەشە رەت حالىقپەن كەزدەسىپ، ەسەپ بەرىپ تۇرادى, – دەيدى ول.
«سوتتاردى تازارتۋ كەرەك»
ءماجىلىس دەپۋتاتى حالىق الدىندا جاۋاپ بەرمەيتىن جالعىز ورگان سوت ەكەنىن ايتادى. سول سەبەپتى ولءبىزدىڭ ەلدە سوتتار ويىنا كەلگەن شەشىمدى شىعارىپ، وعان حالىق نارازى بولىپ جاتقانىن ەسكەرتتى.
- سوندىقتان دا مەن سوتتاردى سايلاۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستى قولدايمىن. بىراق بۇل ءىس بولاشاقتا ىسكە اسۋى كەرەك. قازىر بىزگە ءبىرىنشى كەزەكتە ءمىنسىز بەدەلگە يە ادامداردىڭ سوت بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ. وكىنىشكە قاراي بىزدە سوت كادرلارى اقشامەن ءوتىپ كەتەدى. سوتتا حاتشى بولىپ سۋديا بولىپ كەتكەندەر بار. جانە ولار قىزمەتىن ءالى كۇنگە دەيىن جالعاستىرىپ جاتىر. بۇل دۇرىس ءۇردىس ەمەس. نەگىزىندە ەلدىڭ، حالىقتىڭ الدىندا اتى مەن بەدەلى بار ءارى زاڭگەرلىك باستامالارىمەن كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن ازاماتتار سۋديا بولۋى كەرەك. سوندىقتان دا قازىرگى تاڭدا سوتتاردى تازارتۋ كەرەك. مۇنى جىلدام ىستەۋگە بولادى. مىسالى, جالپىعا بىردەي اتتەستاتسيا وتكىزۋ ارقىلى قايتادان جۇمىسقا الىپ، كەيىن سايلاۋ جۇيەسىن ەنگىزسە دۇرىس بولار ەدى، – دەيدى ابزال قۇسپان.
سەرىك جولداسباي
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
