قازاقستانداعى ءدال قازىرگى ساياسي الەۋمەتتىك جاعداي 1969 جىلعى مالايزياداعى ساياسي الەۋمەتتىك جاعدايعا قاتتى ۇقسايدى. مالايزيادا 1969 جىلى قىتايلار مەن اعىلشىنداردىڭ بيلىگى كۇشتى بولعان. وككۋپانتتاردىڭ بيلىگى بۇقارا قالىقتى ابدەن شارشاتىپ جىبەرگەن. قاي وككۋپانت بولسا دا جەرگىلىكتى حالىققا جاقسىلىق الىپ كەلمەيتىنىن تاريح راستاپ وتىر. ەلدەگى بارلىق قارجى مەن بيزنەس قىتاي مەن اعىلشىنداردان كەلگەن ينۆەستورلاردىڭ ۋىسىندا بولدى. ال بىزدە قالاي؟ بىزدەگى مۇناي مەن جەر استى رەسۋرستارىنىڭ اسا كوپ بولىگى قىتايلىقتار مەن رەسەيلىكتەردىڭ، باسقا دا شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ۋىسىندا كەتتى. سونىمەن قوسا مالايزيادا جەر رەسۋراستارى دا، اۋىل شارۋاشىلىعى دا وزگە ۇلتتار مەن كەلىمسەكتەردىڭ قولىندا بولدى. ال بىزدەگى قازىرگى قازاق بالاسىنىڭ ىستەپ، ناپاقاسىن تاۋىپ جاتقان سالا – قۇرىلىس سالاسى. بىزدەگى قۇرىلىس سالاسى تۇرىكتەردىڭ، كارىستەردىڭ، قىتايلاردىڭ ۇلەسىنە ءوتىپ كەتكەن. ال ارادا ءورىپ جۇرگەن «پوسرەدنيكتەردىڭ» بارلىعى دا تۇرىكتەر. جاي ورتادا ءجۇرىپ، ولار قازاق بالاسىنىڭ نەسىبەسىن ۋىستاپ الىپ وتىر. ءبىز بۇل كەلىمسەكتەردى قالاي ىسىرىپ شىعارا الامىز؟ ءبىزدىڭ وعان جوسپارلى تۇردە جاسالعان ساياسي تاكتيكالىق قادامدارىمىز بار ما؟ مىنە، ماسەلە ساۋاتتى تاكتيكالىق قادام مەن جوسپاردا. وعان ءبىلىم دە، قابىلەت تە، جىگەر دە، مىنەز دە ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان جەتىسپەي وتىر. ونى مويىنداپ، ىسكە كىرىسپەسەك، ءبىلىم مەن مىنەزگە يە بولماساق، ءبىز تاعى دا جەڭىلىسكە ۇشىرايمىز. بۇل وتە وزەكتى ماسەلە.
بىزگە دە مالايزياداعى 1969 جىلعى تاكتيكالىق ساياسي قادامداردى زەرتتەي وتىرىپ، جوسپارلى تۇردە ىسكە كوشەتىن ۋاقىت كەلىپ وتىر. مەنىڭشە بۇل قازىرگى كوزى اشىق، تالابى تاۋداي، ۇلتتىق پتوەنتسيالى جوعارى جاستاردىڭ ەنشىسىندە تۇر. ءبىزدىڭ قازىرگى وسى تولقىن وسى ميسسيانى جۇزەگە اسىرۋعا ابدەن دايىن. تەك باستامانى كۇتىپ، كۇرەسكە ساۋاتتى دايىندالۋى كەرەك. بىزدەگى تەك ۇلتتىق مەنتاليتەت قانا ولارمەن سالىستارعاندا وزگەشەلەۋ بولماسا، باسقا الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك مەن حالىقتىڭ سالعىرتتىعى، ءوز قولىنداعى ۇلەسىن وزگەگە ۇلەستىرىپ وتىرعانى، ساياسي الەۋمەتتىك رەفورمالاردىڭ جۇرگىزىلمەۋى قازىرگى جاعدايلارمەن وتە ۇقساس. مالايزيادا دا كەزىندە بيلىكتى باسىپ العان كاممۋنيستىك ۋزۋرپاتورلارمەن حالىقتى قاناۋشى تاپ وتىرعان. حالىقتى ساۋاتسىزداندىرۋ رەفورمالارى ۇزدىكسىز جاسالعان. 1969 جىلى بۇل ەلدە ناسىلدىك قاقتىعىستاردىڭ، ءدىني الاۋىزدىقتىڭ، ۇلتتار اراسىنداعى كيكىلجىڭنىڭ وتى بۇرق ەتكەن. ال ءدىني الاۋىزدىق، وزگە ۇلتتاردىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان ۇستەمدىگى ءدال قازىرگى بىزدەگى جاعدايمەن ۇقساس. ەل الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك پەن حاوستىڭ قاق ورتاسىندا قالعان. وسى جاعدايعا جەتۋىنە حالىقتىڭ ساۋاتسىزدىق فاكتورى دا ۇلكەن ءرول اتقاراعان.
سونىمەن...
سونىمەن مالايزياداعى بيلىكتەگى تەكەتىرەستەر قارساڭىندا پارلامەنتتىك سايلاۋدا ماحاتحير موماماد باستاعان مالايزيا ۇلتتىق بىرلەستىگى پارتياسى (Alliance - United Malays National Organisation) 57 مانداتپەن جەڭىسكە جەتەدى. بۇل اليانس بيلىككە كەلگەننەن كەيىن ءوزىنىڭ قاراماعىنا ۇلتىنا، تىلىنە، ءدىني ۇستانىمىنا قاراماي بارلىق ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىن شوعىرلاندىرا بەردى. بۇل الدىن الا ۇيىمداستىرىلعان ساۋاتتى ساياسي تاكتيكا بولاتىن. جەتەكشىسى ماحاتحير موحاماد بولعان بۇل ۇيىم ءوزىنىڭ ساياسي اۋقىمىن كەڭەيتىپ، ەلدەگى بارلىق رەفورمالارعا كىرىسىپ، وزدەرىنىڭ قارسىلاستارىنا دەيىن ساياسي ارەنادا جول اشىپ، اشىق باسەكەلەستىك ويىندى باستايدى. بۇل ويىننىڭ ىشىندە دە ءتىلى مەن دىنىنە، ناسىلىنە قاراي ءبولۋ دەگەن ورىن المايدى. وسى ساياسي تاكتيكالىق قادامدار ارقىلى ۇيىم مالاي ۇلتىنىڭ ەڭ الدىمەن الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋدى قولعا الادى. ەڭ باستى ماسەلە، ەلدەگى قۇلدىراعان الەۋمەتتىك جاعدايدى كوتەرۋ (ەڭ الدىمەن مالايلىقتاردىڭ جاعدايىن وزگە ۇلتتارمەن تەڭەستىرۋ), ءوندىرىس ورىندارىن سالۋ، پالما مايى ءوندىرىسى، اۋىلشارۋاشىلىعىن جانداندىرۋ، ەكونوميكالىق ءارتاراپتاندىرۋ الدا تۇردى. دۇرىس جاسالعان رەفورمالاردىڭ ارقاسىندا وزگەشە ويلايتىن، ساياسي پراكتيكادا بەلسەندى توپتار قالىپتاسىپ، ۇلكەن ويىندارعا كىرىسەدى. اشىق الاڭدا باسەكە قالىپتاسادى. وسىنىڭ ارقاسىندا ەلدە اقىرىنداپ تەحنولويالىق پروگرەستەرگە جول اشىلادى. ارينە، بۇل قىسقاشا عانا تاريحى. ارادا كوپتەگەن ساتسىزدىكتەر ورىن الىپ، ونىڭ ءبارىن ۇستامدىلىقپەن جەڭىپ شىعادى.
ال ءدال قازىر بىزدەگى ازاماتتىق قوعامنىڭ دەمى ءال تۇنشىعىپ جاتىر. قوزعالىس ەندى عانا باستالدى. وسى ينەرتسيانى توقتاتپاي، بيلىكپەن اشىق ساياسي ديالوگتى باستاپ، ۇلكەن ويىنعا كىرىسۋ كەرەك. 1969 جىلعى مالايزياداعى جاعداي ءدال بىزدە قايتالانىپ وتىر. سول كەزدەگى مالايزيالىق بەلسەندىلەر ارەكەت جاساپ، ەل مۇددەسىنە پايدالانا ءبىلدى. قوعامنىڭ رەاكتسياسىن باسىپ، تامىرىن ءتۇرتىپ كورىپ وتىرعان قازىرگى بيلىك قوعام مەن بەلسەندىلەر تاراپىنان جايباراقاتتىلىقتى بايقاسا، ءوزىنىڭ دەگەنىن تاعى دا ىسكە اسىرا بەرەدى. بۇل بيلىك قوعام مەن ونىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ قولىن سىلتەپ كەتە سالۋىن عانا كۇتىپ وتىر. ايتپەسە، ءوزىنىڭ ايتارلىقتاي پوتەنتسيالى دا قالمادى. پرەزيدەنت جانىنان قوعامدىق كەلىسىم جونىندەگى كەڭەس قۇرىلماقشى. بيلىك وعان ءوزىنىڭ جالدامالى ويىنشىلارىن مىندەتتى تۇردە قوسادى. ءوزىنىڭ دەگەنىنە مىندەتتى تۇردە جەتكىسى كەلەدى. بۇل جولى ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ەلشىل بەلسەندىلەرىن (اسىرەسە جاستاردى) حالىقتىق، ۇلتتىق ورتاق يدەيا عانا بىرىكتىرۋى كەرەك. سونىڭ بارلىق پوزيتسياسىن ساۋاتتى جازىپ، ەلگە تاراتا بەرۋ كەرەك. حالىقتىق ورتاق يدەياعا عانا سەنىم مول بولۋى كەرەك. ايتپەسە مىناۋ قاتىپ سەمىپ قالعان جۇيەگە اسەر ەتۋ قيىننىڭ قيىنى. جەكە تۇلعانى مىناۋ ساياسي ارەنادا العا سالىپ قويىپ، ءبىز ەشقانداي دا ناتيجەلى ارەكەتكە بارا المايمىز. ول كەشەگى سايلاۋدان دا كورىنىس بەردى. حالىقتىق يدەيانى ىسكە اسىرۋدا ازاماتتىق قوعامعا، بەلسەندىلەرگە مىنەز بەن ساياسي تاكتيكا كەرەك. ونسىز بولمايدى. مەنىڭشە، وسى جولعى ويىن ءبىزدىڭ قازىرگى كوزى اشىق جاستار ءۇشىن ءوز تاجىريبەسىن ارتتىرۋعا، العا قاراي جولىن اشىپ، باعىت الۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىك.
1969 جىلدان باستالعان مالايزياداعى ساياسي الەۋمەتتىك رەفورمالار اقىرىنداپ ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرە باستادى. الەۋمەتتىك سەرپىلىستەر جاسالىپ، ءوندىرىس ورىندارى سالىنىپ، مالايلىقتار لەك لەگىمەن كاسىپكە تارتىلا باستادى. ەلدە ساۋاتتى پريۆاتيزاتسيا پروتسەسى جۇرگىزىلدى. بارى جوعى 20 جىلدىڭ ىشىندە مالايلىقتاردىڭ بارلىق بيزنەس سالاسىنداعى ۇلەسى 45 پايىزعا دەيىن ارتتى. عىلىمي تەحنيكالىق پروگرەستەرگە جول اشىلىپ، كومپيۋتەرلىك ءداۋىر باستالدى. ەلدە تۇتاسىمەن ۇلت قۇراۋشى مالايلىقتار ەلدىڭ قوجايىنى دەگەن ستاتۋستى يەلەنىپ، بانك سالاسىندا، ينۆەستورلىق پاكەتتەرگە قول جەتكىزىپ، كومپانيالاردىڭ اكتسيالارىن يەلەندى. وتە ساۋاتتى عىلىمي رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە مالايلىقتار وزگە كەلىمسەكتەر مەن شەتەلدىك ينۆەستورلاردى اقىرىنداپ ىسىرىپ، ەلدەرىنەن شىعارىپ تاستادى. مۇنىڭ بارلىعى ماحاتحير موحامادتىڭ ساۋاتتى رەفورماتورلىق ارەكەتىنەن باستاۋ الدى. ال ەندى بىزدە شە؟ ءبىزدىڭ قولىمىزدان نە كەلەدى، ءبارىبىر شەشىپ قويعان عوي، دەپ وتىرا بەرەمىز بە؟ ارينە، ءبارىن شەشىپ قويادى سەنسىز-اق، ەگەر دە سەن ءبارىن ءبىزسىز اق شەشىپ قويادى دەپ وتىرا بەرسەڭ. ونسىز دا 30 جىل بويى سەنسىز-اق ءبارىن شەشىپ كەلدى. وتىرا بەرسەك، ولار ءبارىن دە شەشە بەرەدى. ويلانا بىلسەك، قازاق ەلى تۇتاس قوعامىمەن بىرگە تاريحي جولايرىققا كەلىپ توقتاپ تۇر. نە العا قاراي قوزعالاسىڭ، نە بولماسا كوشلىكتە قالاسىڭ. شىعاتىن جول بار. ول مىنەز بەن ءبىلىم، ازاماتتىق بەلسەندىلىك قانا. قازىرگى ۋاقىت ازاماتتارىمىزدى ۇلتتىق تۇتاستىق يدەياسىنا جۇمىس جاساي الادى ما دەپ توسىپ وتىر. بىزگە ەندى بىرەۋلەردىڭ شارباقتىڭ سىرتىندا تۇرىپ ۇرگەنىنە نازار سالاتىن كەز ەمەس، حالىقتىق يدەيا توڭىرەگىندە توپتاسا ءبىلۋ، ورتاق يدەياعا بىرىگىپ جۇمىس جاساۋ عانا ءتيىمدى. قوعامنىڭ تالابىن جەكە تۇلعا ارقىلى وتكىزە المايمىز. ءبىز تەك ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلسەندى داۋىسى مەن مىنەزى، بىلىگى مەن تاجىريەسى ارقىلى عانا ءوز تالاپتارىمىزدى وتكىزە الامىز. ەرتەڭ ەركىندىككە شىعىپ جاتسا، ەلدەگى بارلىق رەفورمالاردى قوعامنىڭ تالقىسىنا شىعارىپ، رەتىمەن ىسكە اسىرۋىمىزعا ابدەن بولادى. الداعى ۋاقىتتا ساياسي ءارى ۇلتتىق پوتەنتسيالى جوعارى، ەلشىل جاستار توبىن پارلامەنتتىڭ قابىرعاسىنا وتكىزۋ كەرەك. وزگەرىس وسى تاراپتان باستالاتىنىنا كۇمانىم جوق. ماحاتحير موحاماد ءدال وسىلاي جاساعان بولاتىن.
ماحاتحير موحاماد
ماحاتحير موحاماد، 1925 جىلى 20 جەلتوقساندا دۇنيەگە كەلگەن. ماماندىعى دارىگەر. سينگاپۋر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى. 20 عاسىردىڭ ءتورتىنشى شيرەگىندەگى الەمگە تانىلعان الەمدىك دەڭگەيدەگى تالانتتى رەفورماتور، مالاي بيلىگىنە جاڭاشا لەپ پەن وزگەرىس الىپ كەلگەن تۇلعا. 19 جاسىنان باستاپ مالاي ۇلتتىق بىرلەستىگى ۇيىمىنىڭ مۇشەسى (ومنو - United Malays National Organisation), 1969 جىلدان باستاپ وسى ۇيىمنىڭ اتىنان پارلامەنتكە دەپۋتات بولعان. ءدال وسى كەزەڭنەن باستاپ ونىڭ ەليتالى قىزمەتتىك كارەراسى باستالعان. ماحاتحير موحامادتىڭ نەگىزگى ۇستانىمى – مالاي ۇلتىنىڭ ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەس، مالاي ۇلتىن وككۋپانتتاردان (قىتاي مەن اعىلشىنداردان) ازات ەتىپ، ەلدەگى مالاي ۇلتىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرۋ، باسقىنشى ينۆەستورلاردان مالاي ۇلتىن ءبىلىم مەن وركەنيەتكە ۇمتىلۋ ارقىلى ازات ەتىپ، بۇكىل قارجى مەن بيزنەستى مالايلىقتارعا الىپ بەرۋ، ۇلتتى ءبىلىم مەن تەحنولوگيالىق پروگرەسس جولىنا جۇمىلدىرۋ بولعان. تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن ەلدىڭ نەگىزگى سالاسى - ەكونوميكادان باستاعان. بۇل اتاقتى رەفورماتور ءوز دەگەنىنە جەتكەن. وسى جولدا تالاي رەت جەڭىلىس تاپسا دا العان بەتىنەن قايتپاعان. مالايزيا حالقىن اقىر سوڭى قارا تۇنەكتەن عىلىم مەن پروگرەستىڭ داڭعىل جولىنا الىپ كەلگەن. مالايزيانى "مۋلتيمەديالىق سۋپەركوريدورعا" اينالدىرعان. سينگاپۋردەگى لي كۋان يۋ سەكىلدى، ماحاتحير موحامادتى دا مالايلىقتار تۋ توبەسىنە كوتەرەدى. قىسقاشا تاريحى وسى. بۇل ازاماتقا ۇلتىن وسى جولعا جەتەكتەپ كەلۋىنە قانداي كۇش سەبەپ بولدى دەگەندە، ءوزى: «بۇل پلانەتادا مەنىڭ الدىمدا ءبىر عانا ادال ميسسيا بولدى. ول ۇلتىمدى قۇتقارۋ. ول ۇلتىما دەگەن ماحاببات. مەن ۇلتىمدى وسى قارا تۇنەك پەن تىعىرىقتان الىپ شىعۋ جولىندا وعان دەگەن ماحابباتىم ءوز كوزىمە ۇلتىمنىڭ ءبىر دە ءبىر كەمشىلىگىن كورسەتپەدى. ۇلت پەن مەملكەتكە دەگەن ماحاببات ماعان ورىنسىز اشۋلانۋ مەن تۇڭىلۋگە دە جول بەرمەدى»-دەپ جاۋاپ بەرىپتى. الداعى ۋاقىتتا بۇل تۇلعا جايىندا كوپ جازىلاتىن بولادى.
بەكبولات قارجان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
