Qazaqstandaǵy dál qazirgi saıası áleýmettik jaǵdaı 1969 jylǵy Malaızııadaǵy saıası áleýmettik jaǵdaıǵa qatty uqsaıdy. Malaızııada 1969 jyly qytaılar men aǵylshyndardyń bıligi kúshti bolǵan. Okkýpanttardyń bıligi buqara qalyqty ábden sharshatyp jibergen. Qaı okkýpant bolsa da jergilikti halyqqa jaqsylyq alyp kelmeıtinin tarıh rastap otyr. Eldegi barlyq qarjy men bıznes qytaı men aǵylshyndardan kelgen ınvestorlardyń ýysynda boldy. Al bizde qalaı? Bizdegi munaı men jer asty resýrstarynyń asa kóp bóligi qytaılyqtar men reseılikterdiń, basqa da sheteldik ınvestorlardyń ýysynda ketti. Sonymen qosa Malaızııada jer resýrastary da, aýyl sharýashylyǵy da ózge ulttar men kelimsekterdiń qolynda boldy. Al bizdegi qazirgi qazaq balasynyń istep, nápaqasyn taýyp jatqan sala – qurylys salasy. Bizdegi qurylys salasy túrikterdiń, káristerdiń, qytaılardyń úlesine ótip ketken. Al arada órip júrgen «posrednıkterdiń» barlyǵy da túrikter. Jaı ortada júrip, olar qazaq balasynyń nesibesin ýystap alyp otyr. Biz bul kelimsekterdi qalaı ysyryp shyǵara alamyz? Bizdiń oǵan josparly túrde jasalǵan saıası taktıkalyq qadamdarymyz bar ma? Mine, másele saýatty taktıkalyq qadam men josparda. Oǵan bilim de, qabilet te, jiger de, minez de bizdiń tarapymyzdan jetispeı otyr. Ony moıyndap, iske kirispesek, bilim men minezge ıe bolmasaq, biz taǵy da jeńiliske ushyraımyz. Bul óte ózekti másele.
Bizge de Malaızııadaǵy 1969 jylǵy taktıkalyq saıası qadamdardy zertteı otyryp, josparly túrde iske kóshetin ýaqyt kelip otyr. Menińshe bul qazirgi kózi ashyq, talaby taýdaı, ulttyq ptoenıaly joǵary jastardyń enshisinde tur. Bizdiń qazirgi osy tolqyn osy mıssııany júzege asyrýǵa ábden daıyn. Tek bastamany kútip, kúreske saýatty daıyndalýy kerek. Bizdegi tek ulttyq mentalıtet qana olarmen salystarǵanda ózgesheleý bolmasa, basqa áleýmettik teńsizdik men halyqtyń salǵyrttyǵy, óz qolyndaǵy úlesin ózgege úlestirip otyrǵany, saıası áleýmettik reformalardyń júrgizilmeýi qazirgi jaǵdaılarmen óte uqsas. Malaızııada da kezinde bılikti basyp alǵan kammýnıstik ýzýrpatorlarmen halyqty qanaýshy tap otyrǵan. Halyqty saýatsyzdandyrý reformalary úzdiksiz jasalǵan. 1969 jyly bul elde násildik qaqtyǵystardyń, dinı alaýyzdyqtyń, ulttar arasyndaǵy kıkiljińniń oty burq etken. Al dinı alaýyzdyq, ózge ulttardyń áleýmettik jaǵynan ústemdigi dál qazirgi bizdegi jaǵdaımen uqsas. El áleýmettik teńsizdik pen haostyń qaq ortasynda qalǵan. Osy jaǵdaıǵa jetýine halyqtyń saýatsyzdyq faktory da úlken ról atqaraǵan.
Sonymen...
Sonymen Malaızııadaǵy bıliktegi teketirester qarsańynda parlamenttik saılaýda Mahathır Momamad bastaǵan Malaızııa ulttyq birlestigi partııasy (Alliance - United Malays National Organisation) 57 mandatpen jeńiske jetedi. Bul Alıans bılikke kelgennen keıin óziniń qaramaǵyna ultyna, tiline, dinı ustanymyna qaramaı barlyq ulttardyń ókilderin shoǵyrlandyra berdi. Bul aldyn ala uıymdastyrylǵan saýatty saıası taktıka bolatyn. Jetekshisi Mahathır Mohamad bolǵan bul uıym óziniń saıası aýqymyn keńeıtip, eldegi barlyq reformalarǵa kirisip, ózderiniń qarsylastaryna deıin saıası arenada jol ashyp, ashyq básekelestik oıyndy bastaıdy. Bul oıynnyń ishinde de tili men dinine, násiline qaraı bólý degen oryn almaıdy. Osy saıası taktıkalyq qadamdar arqyly uıym malaı ultynyń eń aldymen áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýdy qolǵa alady. Eń basty másele, eldegi quldyraǵan áleýmettik jaǵdaıdy kóterý (eń aldymen malaılyqtardyń jaǵdaıyn ózge ulttarmen teńestirý), óndiris oryndaryn salý, palma maıy óndirisi, aýylsharýashylyǵyn jandandyrý, ekonomıkalyq ártaraptandyrý alda turdy. Durys jasalǵan reformalardyń arqasynda ózgeshe oılaıtyn, saıası praktıkada belsendi toptar qalyptasyp, úlken oıyndarǵa kirisedi. Ashyq alańda báseke qalyptasady. Osynyń arqasynda elde aqyryndap tehnoloııalyq progresterge jol ashylady. Árıne, bul qysqasha ǵana tarıhy. Arada kóptegen sátsizdikter oryn alyp, onyń bárin ustamdylyqpen jeńip shyǵady.
Al dál qazir bizdegi azamattyq qoǵamnyń demi ál tunshyǵyp jatyr. Qozǵalys endi ǵana bastaldy. Osy ınerııany toqtatpaı, bılikpen ashyq saıası dıalogty bastap, úlken oıynǵa kirisý kerek. 1969 jylǵy Malaızııadaǵy jaǵdaı dál bizde qaıtalanyp otyr. Sol kezdegi malaızııalyq belsendiler áreket jasap, el múddesine paıdalana bildi. Qoǵamnyń reakııasyn basyp, tamyryn túrtip kórip otyrǵan qazirgi bılik qoǵam men belsendiler tarapynan jaıbaraqattylyqty baıqasa, óziniń degenin taǵy da iske asyra beredi. Bul bılik qoǵam men onyń belsendileriniń qolyn siltep kete salýyn ǵana kútip otyr. Áıtpese, óziniń aıtarlyqtaı potenıaly da qalmady. Prezıdent janynan qoǵamdyq kelisim jónindegi keńes qurylmaqshy. Bılik oǵan óziniń jaldamaly oıynshylaryn mindetti túrde qosady. Óziniń degenine mindetti túrde jetkisi keledi. Bul joly bizdiń qoǵamnyń elshil belsendilerin (ásirese jastardy) halyqtyq, ulttyq ortaq ıdeıa ǵana biriktirýi kerek. Sonyń barlyq pozıııasyn saýatty jazyp, elge tarata berý kerek. Halyqtyq ortaq ıdeıaǵa ǵana senim mol bolýy kerek. Áıtpese mynaý qatyp semip qalǵan júıege áser etý qıynnyń qıyny. Jeke tulǵany mynaý saıası arenada alǵa salyp qoıyp, biz eshqandaı da nátıjeli áreketke bara almaımyz. Ol keshegi saılaýdan da kórinis berdi. Halyqtyq ıdeıany iske asyrýda azamattyq qoǵamǵa, belsendilerge minez ben saıası taktıka kerek. Onsyz bolmaıdy. Menińshe, osy jolǵy oıyn bizdiń qazirgi kózi ashyq jastar úshin óz tájirıbesin arttyrýǵa, alǵa qaraı jolyn ashyp, baǵyt alýyna úlken múmkindik.
1969 jyldan bastalǵan Malaızııadaǵy saıası áleýmettik reformalar aqyryndap óziniń jemisin bere bastady. Áleýmettik serpilister jasalyp, óndiris oryndary salynyp, malaılyqtar lek legimen kásipke tartyla bastady. Elde saýatty prıvatızaııa proesi júrgizildi. Bary joǵy 20 jyldyń ishinde malaılyqtardyń barlyq bıznes salasyndaǵy úlesi 45 paıyzǵa deıin artty. Ǵylymı tehnıkalyq progresterge jol ashylyp, kompıýterlik dáýir bastaldy. Elde tutasymen ult quraýshy malaılyqtar eldiń qojaıyny degen statýsty ıelenip, bank salasynda, ınvestorlyq paketterge qol jetkizip, kompanııalardyń akııalaryn ıelendi. Óte saýatty ǵylymı reformalardyń nátıjesinde malaılyqtar ózge kelimsekter men sheteldik ınvestorlardy aqyryndap ysyryp, elderinen shyǵaryp tastady. Munyń barlyǵy Mahathır Mohamadtyń saýatty reformatorlyq áreketinen bastaý aldy. Al endi bizde she? Bizdiń qolymyzdan ne keledi, báribir sheship qoıǵan ǵoı, dep otyra beremiz be? Árıne, bárin sheship qoıady sensiz-aq, eger de sen bárin bizsiz aq sheship qoıady dep otyra berseń. Onsyz da 30 jyl boıy sensiz-aq bárin sheship keldi. Otyra bersek, olar bárin de sheshe beredi. Oılana bilsek, qazaq eli tutas qoǵamymen birge tarıhı jolaıryqqa kelip toqtap tur. Ne alǵa qaraı qozǵalasyń, ne bolmasa kóshlikte qalasyń. Shyǵatyn jol bar. Ol minez ben bilim, azamattyq belsendilik qana. Qazirgi ýaqyt azamattarymyzdy ulttyq tutastyq ıdeıasyna jumys jasaı alady ma dep tosyp otyr. Bizge endi bireýlerdiń sharbaqtyń syrtynda turyp úrgenine nazar salatyn kez emes, halyqtyq ıdeıa tóńireginde toptasa bilý, ortaq ıdeıaǵa birigip jumys jasaý ǵana tıimdi. Qoǵamnyń talabyn jeke tulǵa arqyly ótkize almaımyz. Biz tek azamattyq qoǵamnyń belsendi daýysy men minezi, biligi men tájirıesi arqyly ǵana óz talaptarymyzdy ótkize alamyz. Erteń erkindikke shyǵyp jatsa, eldegi barlyq reformalardy qoǵamnyń talqysyna shyǵaryp, retimen iske asyrýymyzǵa ábden bolady. Aldaǵy ýaqytta saıası ári ulttyq potenıaly joǵary, elshil jastar tobyn parlamenttiń qabyrǵasyna ótkizý kerek. Ózgeris osy taraptan bastalatynyna kúmánim joq. Mahathır Mohamad dál osylaı jasaǵan bolatyn.
MAHATHIR MOHAMAD
Mahathır Mohamad, 1925 jyly 20 jeltoqsanda dúnıege kelgen. Mamandyǵy dáriger. Sıngapýr ýnıversıtetiniń túlegi. 20 ǵasyrdyń tórtinshi shıregindegi álemge tanylǵan álemdik deńgeıdegi talantty reformator, malaı bıligine jańasha lep pen ózgeris alyp kelgen tulǵa. 19 jasynan bastap Malaı ulttyq birlestigi uıymynyń múshesi (OMNO - United Malays National Organisation), 1969 jyldan bastap osy uıymnyń atynan parlamentke depýtat bolǵan. Dál osy kezeńnen bastap onyń elıtaly qyzmettik karerasy bastalǵan. Mahathır Mohamadtyń negizgi ustanymy – malaı ultynyń azattyǵy jolyndaǵy kúres, malaı ultyn okkýpanttardan (qytaı men aǵylshyndardan) azat etip, eldegi malaı ultynyń áleýmettik jaǵdaıyn kóterý, basqynshy ınvestorlardan malaı ultyn bilim men órkenıetke umtylý arqyly azat etip, búkil qarjy men bıznesti malaılyqtarǵa alyp berý, ultty bilim men tehnologııalyq progress jolyna jumyldyrý bolǵan. Tyǵyryqtan shyǵý úshin eldiń negizgi salasy - ekonomıkadan bastaǵan. Bul ataqty reformator óz degenine jetken. Osy jolda talaı ret jeńilis tapsa da alǵan betinen qaıtpaǵan. Malaızııa halqyn aqyr sońy qara túnekten ǵylym men progrestyń dańǵyl jolyna alyp kelgen. Malaızııany "mýltımedııalyq sýperkorıdorǵa" aınaldyrǵan. Sıngapýrdegi Lı Kýan Iý sekildi, Mahathır Mohamadty da malaılyqtar tý tóbesine kóteredi. Qysqasha tarıhy osy. Bul azamatqa ultyn osy jolǵa jetektep kelýine qandaı kúsh sebep boldy degende, ózi: «Bul planetada meniń aldymda bir ǵana adal mıssııa boldy. Ol ultymdy qutqarý. Ol ultyma degen mahabbat. Men ultymdy osy qara túnek pen tyǵyryqtan alyp shyǵý jolynda oǵan degen mahabbatym óz kózime ultymnyń bir de bir kemshiligin kórsetpedi. Ult pen memlketke degen mahabbat maǵan orynsyz ashýlaný men túńilýge de jol bermedi»-dep jaýap beripti. Aldaǵy ýaqytta bul tulǵa jaıynda kóp jazylatyn bolady.
Bekbolat Qarjan
"Adyrna" ulttyq portaly
