اۋعان قازاقتارىنىڭ ءومىرىن زەرتتەپ جۇرگەن تاريحشى ولاردى ەلگە اكەلۋدەگى باستى كەدەرگى «قازاقتىعىن بىلمەۋءى» ەكەنىن ايتادى. «ادىرنا» ءتىلشىسى جومارت جەڭىسۇلىنان اۋعانستانعا ساپار جايىندا سۇحباتتاستى.
2023 جىلدىڭ سوڭىندا قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى تاليبان ۇيىمى تۋرالى مالىمدەمە جاسادى. 29 جەلتوقساندا مينيسترلىك تاليباننىڭ تىيىم سالىنعان ۇيىمدار ءتىزىمىنەن شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانىن جاريا ەتتى. ءالەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندە تىيىم سالىنىپ كەلگەن تاليبان وسىلايشا قازاقستاندا اقتالدى. ونى مينيسترلىك بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ورىنداۋعا مىندەتتى قارارلارىنا سايكەستەندىرۋمەن ءتۇسىندىردى.
قاراشا ايىندا اۋعانستاننان يرانعا بارىپ، ۋاقىتشا ورنىققان قازاق دياسپوراسىنىڭ ءتۇيتكىلى تۋرالى ايتقانبىز. سونىڭ ءبارىن يرانعا بارىپ، قانداستارمەن تىلدەسىپ، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسىپ قايتقان تاريحشىسى, يرانتانۋشى جومارت جەڭىسۇلى اڭگىمەلەپ بەرگەن.
ول تاياۋدا اۋعانستانعا ساپارلاپ، جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگىن ارالاپ كەلدى. ولاردىڭ اراسىندا ءوزىن قازاق سەزىنەتىندەر دە، سەزىنسە دە قازاق ءتىلىن ۇمىتقاندار بار دەيدى يرانتانۋشى.
جومارت جەڭىسۇلىنان اۋعانستانداعى قازىرگى بيلىك يەسى تالىپتەردىڭ بەتالىسى تۋرالى دا سۇرادىق. تومەندە سول سۇحباتتى ۇسىنىپ وتىرمىز.
- اۋعانستانداعى قازاقتار اتا تەگىن بىلەدى مە؟
- اۋعانستاندا قازاقتار اسا كوپ ەمەس. كەيبىرەۋلەرى ءوزىنىڭ رۋ، شىققان تايپاسىن بىلەدى. وتە از بولىگى جەتى اتاعا دەيىن دە بىلەدى. بىراق جالپى قازاقستانمەن بايلانىسى جوق. ەلدەگى تۋىستارىن تانىمايدى.
- ءبىلىم الۋ، كۇنكورىس دەڭگەيى قانداي؟
- ءبىلىم الۋ وتە قيىن. اسىرەسە قىز بالالارى ءبىلىم المايدى. 6 جاستان كەيىن مەكتەپتە وقىتپايدى. ودان كەيىن الەۋمەتتىك جاردەماقى، زەينەتاقى دەگەن جوق. ارقايسىسى قولىنان كەلەتىن ءىسى، كاسىبى ارقىلى كۇنىن كورىپ ءجۇر. تۇراقتى جۇمىس جوق. ۇكىمەت جاڭادان قۇرىلىپ جاتىر. ءوز بيزنەسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ عانا جاعدايى ورتاشا. اۋعانستاندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ شامامەن 90 پايىزىندا كۇنكورىس دەڭگەيى تومەن.
- اۋعان قازاقتارى قانداي بيزنەسپەن اينالىسادى؟ نەنى ساۋدالايدى؟
- اۋعاندىقتار ءتۇرلى مەملەكەتتەن توۆار ساتىپ الۋ ارقىلى كاسىپپەن اينالىسادى. ازىق-تۇلىك، قانت دەگەندەي. قازاقستاننان ۇن الادى. مال ءوسىرىپ، ەگىن ەگەتىندەر بار.
- اۋعانستاندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداستارىمىز قازاق ءتىلىن بىلەدى مە؟ قازاقستاننان حابار الىپ وتىرادى ما؟
- بۇل جاقتا قازاق مەكتەبى جوق، ەشكىم قازاقشا سويلەمەيدى. تىلدەرى وزگەرىسكە ۇشىراعان. قازاقستاننىڭ جاڭالىقتارىنان قۇر قالعان. ينتەرنەت جەلىلەرى، بايلانىس ناشار. سوندىقتان كوپ وزگەرىس، جاڭالىقتاردى بىلمەيدى. ارينە, ءدىني بىلىمدەرى بار، بىراق ينتەللەكتۋالدى دەڭگەي تۋرالى ايتۋ قيىن. زايىرلى بىلىمنەن كوبىنەسە ماقۇرىمداۋ.
- اۋعان قازاقتارىنىڭ جاعدايىمەن تانىسپاس بۇرىن يران ساپارىنا بارىپ كەلگەن بولاتىنسىز. يرانداعى اۋعان قازاقتارى مەن اۋعانستانداعى قازاقتاردىڭ ايىرماشىلىقتارىن ايتساڭىز.
- ەڭ ءبىرىنشى ايىرماشىلىق – يرانداعى قازاقتار «ماحاللا» بولىپ، توپتاسىپ تۇرادى. ولاردىڭ رۋى، تايپاسى، يرانعا قاشان جانە قانداي جولمەن كەلگەنى بەلگىلى. ولاردىڭ 99 پايىزىنىڭ رۋى – اداي. ودان كەيىن يرانداعى قازاقتاردىڭ قازاقستانمەن، ەلشىلىكتەرىمەن بايلانىسى وتە تىعىز. ال اۋعان قازاقتارىندا مۇنداي پروتسەسس بولماعان. توپتاسپايدى، شاشىراڭقى ورنالاسقان. كوبىسى ءوزىنىڭ قازاق ەكەنىن بىلمەيدى، رۋىن بىلەتىندەر از. جالپى ايتقاندا يرانداعى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمى جوعارى. ال اۋعانستانداعى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمى وتە تومەن
- شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ قۇزىرلى ورگاندار، ەلشىلىكپەن بايلانىس دەڭگەيى قانداي؟
- ءبىزدىڭ ەلشىلىكتەر قازاقستان ازاماتتارىمەن بايلانىستا. ولاردىڭ قۇقىقتارىن قورعايدى. قاي مەكەندە قانشا قازاق بار ەكەنىن بىلەدى. ستاتيستيكالىق مالىمەتكە انىقتاۋ ءۇشىن ناقتى «مىناۋ قازاق، مىناۋ قازاق ەمەس» دەپ ايتاتىن قۇزىرى جوق. ال اۋعانستان قازاقتارىن انىقتاۋ ءۇشىن ارنايى تاريحشىلار، ەتنوگرافتار، لينگۆيستەر، ارنايى ماماندار كەرەك. ساراپتامادان وتكىزىپ، ەلشىلىكپەن بىرگە انىقتاعاننان كەيىن سول جاقتاعىلارعا ارنايى ستاتۋس بەرىلسە، عالىمدارىمىز ولاردى انىقتاپ بەرسە, وڭدى بولار ەدى.
- اۋعان قازاقتارىن قازاقستانعا كوشىرىپ اكەلۋ يدەياسى قالاي جۇزەگە اسىرىلار ەدى؟ قوعامعا ءسىڭىپ كەتە الادى ما؟
- مەن ولارمەن تىلدەسكەنىمدە قازاقستاننىڭ قاي وڭىرىنە بارسا دا قارسى ەمەستىگىن ايتتى. ولار «سولتۇستىك وڭىرگە قونىستانساق جاقسى بولار ەدى» دەيدى. سەبەبى ولار - ديقان، ەگىنشىلىكپەن اينالىسادى. ال وڭتۇستىكتە ەگىستىك جەردىڭ ءبارىن الىپ العان. بىزدە ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلامالار بار. «سەرپىن» سىندى باعدارلامالاردىڭ جالعاسى رەتىندە اۋعانستاننان قازاقتاردى سولتۇستىككە كوشىرىپ اكەلىپ، بوساعان ۇيلەرگە، اۋىلدارعا ورنالاستىرۋعا بولادى. ولارعا تولىق مۇمكىنشىلىك بار. ولارعا قازاق مەكتەبىناشىپ بەرسە، جەرگىلىكتى حالىقپەن ارالاسسا ءبىزدىڭ قوعامعا تەز ۇيرەنىپ كەتە الادى. وعان دالەل رەتىندە تۇركىستانداعى دوستىق اۋىلىن ايتا الامىز. وسى اۋىلعا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى كوشىپ كەلگەن اۋعان قازاقتارى قازىر جەرسىنىپ كەتتى.
- اۋعان قازاقتارىنىڭ اتا جۇرتقا ورالۋىنا باستى كەدەرگى نە؟
- كەدەرگى – ولاردىڭ ستاتۋسىنىڭ ايقىندالماۋى. ولاردىڭ شىنايى قازاق ەكەنىن انىقتاۋ كەرەك. ويتكەنى ولاردىڭ اراسىندا «قازاقپىن» دەپ وزگە ۇلت وكىلى كەتىپ قالۋى مۇمكىن. ولار كەلىپ العاننان كەيىن ءبىزدىڭ ەل ارقىلى باسقا مەملەكەتكە كەتىپ قالۋى مۇمكىن. مەن ماماندارمەن سويلەستىم. كوميسسيا قۇرىپ، ناقتى ستاتۋستى انىقتاپ الۋ كەرەك. ودان كەيىن ءبىزدىڭ مەملەكەت زايىرلى. ال اۋعانستان ءدىني مەملەكەت قوي. دەگەنمەن اۋعان قازاقتارىنىڭ ءدىني كوزقاراستارى بىزبەن بىردەي. ولارعا ەشقانداي قيىندىق بولمايدى دەپ ويلايمىن.
- اۋعانستانداعى قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسىپ، كوزبەن كورىپ قايتتىڭىز. نە ءتۇيدىڭىز؟
- اۋعانستاننان قازاقستانعا تونەر قاۋىپ جوق. جاڭا ۇكىمەت ءتارتىپ ورناتىپ جاتىر. مەملەكەتتە قىلمىس دەرەگى ازايعان. اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگىندە ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق جادىگەرلەرى، تاريحي ورىندارى كوپ. قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق تاريحىنا قاتىستى مالىمەتتەر بار. سوندىقتان بولاشاقتا قازاقستان بيلىگى ۇلكەن ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، ۇزاق مەرزىمدە جىبەرسە تاريحتىڭ قىرلارىن، سىرلارىن اشاتىن ەدى.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
