Nazarbaevtyń kitaby áleýjelilerde áli gýleýde.
Meniń osyny ózi jazdy, jalpy Nazarbaev janyn qınap, kitap jazady degenge kúmánim bar. Deı turǵanmen Nazarbaev otyz jyl bılik qurǵan shaǵynda Jazýshylar Odaǵyndaǵy jeti júz jazýshydan jedel "jazdy" ári ónimdi "jazýmen" boldy desek, qatelese qoımaspyz..
Sonyń aıǵaǵy, keshe ǵana emes pe edi, kitaphanalar men kitap dúkenderinde Nazarbaevqa arnalyp, ásem bezendirilip, arnaıy jabdyqtalǵan sala qulash sórelerde onyń qymbat, aqshańqan qaǵazdarǵa qarpi qanyq, boıaýy anyq basylǵan, qalyńdyǵy áldeneshe eli kitaptarynyń qaz-qatar tizilip turǵandyǵy. (Qazir alynyp tastalypty).
Birde osy kisi ne jazdy eken dep, sol kitaptardyń bir-ekeýin oqyp kórgenmde, belgili qalamger aǵamyzdyń tek ózine tán jazý mánerin tanyp qalyp, qaıran qalǵanym esimde.
Oqyp bolǵan soń teginde kitap jazý, jalpy qalamǵa ıe bolý – ekiniń birine berile bermeıtin erekshe qasıet emes pe edi, sonda qalaı, bireý jazyp bergendi kelesi bireý qalaı óz atynan shyǵarady dep birazǵa deıin tań qalyp júrgenim de jadymda. Kezinde, Jazýshylar Odaǵynyń bir jıynynda, "Dıqan ketpenine, qoıshy taıaǵyna, jazýshy qalamyna ıe bolsyn" – dep, ataqty Eńbek Eri Ybyraı Jaqaev aıtqandaı, kıeli qalam ejelden sóz ıesi – jazýshy men aqyndiki edi. Sodan ba, kózi qaraqty jurt oqyrman bolǵanyn mise tutyp, qalamdy aýyldan aýlaq júretin-di, al sheneýnik ataýly bul tóńirekke tipti jolamaıtyn.
Rasynda, "Bılik degen – zorlyq", – dep Shákárim atamyz aıtpaqshy, Kompartııanyń jalań uranshyl, naýqanshyl qyzyl kósemderi ıakı Táýelsiz Qazaqstannyń jemqor sheneýnikteri nesin jazbaq? El dáýletin tonap, halyqty súlikteı sorǵanyn ıa momyn, qorǵansyz elge qylǵan qııanaty men zorlyǵyn ne bolmasa kreslodan kórgen qyzyǵy men rahatyn jaza ma joq álde "láppaı, taqsyrlaýmen" tar keńsede ótken surqaı ómirin baıan qyla ma? Buǵan únemi at ústinde, túrli naýqandarmen tanaýlap júrgen sheneýniktiń qalam qaıraty bolǵan kúnniń ózinde birdeńe jazam deýge táýekel ete almaıtynyn qosyńyz. Birinshiden – ýaqyty joq, ekinshiden – basqan-turǵanyn ańdyp, baqylap otyratyn Kompartııa degen ázireıil bar, ol zamanda. "Ázireıil barda janym bar deme" degendeı, ol kezde kitap jazdym deseń, Ázireıil-Kompartııanyń mańdaıyńnan sıpamasy anyq. Kitap jazbaq túgili ashynańmen kózge tússeń bittiń ol kezde! Dereý isiń bıýroda qaralady, munyń sońy kóp jaǵdaıda qyzyl partbıletińdi tapsyrýmen támamdalmaq. Partbıletten aıyrylǵan soń qurydym, sý túbine kettim deı ber. Qandaı laýazymdy qyzmette bolsań da, áı-sháı joq alyp tastaıdy. Budan keıin seni memlekettik qyzmettiń esigi túgili tesiginen qaratpaıtyn qylady.
Sol kezdegi partııa-sovet qyzmetinde bolǵandardyń aıtýynsha, keı sátterde keıbir laýazym ıeleri partbıletti ústelge qoıý ústinde ınfarkt alady eken nemese súıretilip úıine jetip ıakı aýrýhanaǵa baryp jyǵylady tipti keı jaǵdaıda jan tapsyratyn kórinedi. Mansap degen ne degen tátti edi deseńizshi!
Bılikte júrgender men bolǵandardyń óz ómirinen memýar jazbaǵany ıa jaza almaı ketýileriniń negizgi sebep-syry osy bolsa kerek.
Degenmen, osy seńdi alǵash buzǵan bir adam boldy. Ol – Dinmuhamet Qonaev edi. Keńirek toqtalsaq, Qonaev bılikten alastatylǵannan keıin, tórt jyldan soń Sovet úkimeti qulady, onymen qosa qylyshynan qan tamǵan kommýnıstik partııa da kelmeske ketti. Munyń sońynan ile, on bes odaqtas respýblıka bet-betimen tarap, birinen soń biri Táýelsizdigin jarııalap jatty.
Mine, osy tusta D.Qonaev óziniń "Ótti dáýren osylaı" kitabyn jazyp bastap, 1992 jyly jaryqqa shyǵardy. Bul memýaryn jazyp jatqany jaıynda, ol 80 jyldyq mereıtoıy qarsańynda ózinen suhbat alýǵa kelgen Tımýr Nurpeıisov esimdi orys tildi tele jýrnalıstke áńgimeleıdi. Sóz arasynda bul kitapty jazýǵa oǵan fılolog nemeresi Dıastyń (inisi Asqardyń balasy, Muhtar Áýezovtiń jıeni) kómektesip jatqanyn, al ózine bul memýardy jazýǵa keńes bergen ózimen óte jaqyn qarym-qatynastaǵy Oljas Súleımenov ekenin aıtyp ótedi. Osydan biz kitaptyń túpnusqasy o basta orys tilinde jaryq kórgenin baǵamdaımyz. Al keıin memýardy qazaq tiline aýdaryp ári redakııasyn jasaǵan jazýshy Serik Ábdireıimov bolǵan kórinedi
Osy turǵydan alǵanda Dinmuhamet Qonaev óz ómiri men Keńestik kezeń týraly tuńǵysh memýar jazǵan Sovettik respýblıkamyzdyń alǵashqy basshysy bolyp tabylmaq. Sebebi buǵan deıin qazaqstandyq partııa-sovet basshylarynyń ishinde Qonaevtan basqa memýar jazǵandar bolǵan emes. Tek tehnıka salasyndaǵy ǵalymdardyń ishinde prozalyq shyǵarmalar jazyp, ádebı aýdarmalar jasaǵan hımııa ǵylymdarynyń doktory, akademık E.Bóketov qana bolǵany belgili. Osyndaıda oılaısyń, bálkim Jumabek Táshenov jazar ma edi dep. Biraq "Shynjyrdaǵy jolbarysqa" (Kárishal Asanov) onyń tar zamany múmkindik bermegeni aıan. J.Táshenovtiń Keńes úkimetiniń kárine minip turǵan tusynda, 1986 jyly kenetten qaıtys bolýy – onyń jazylmaq memýaryna núkte qoıǵan tárizdi. Eger ol D.Qonaevtyń memýaryn kóziniń tirisinde oqyr bolsa, Qonaev búı dese, meniń de aıtarym bar dep, óziniń Qazaqstan basshylyǵy men partııa-sovet qyzmetinde júrgendegi basynan keshkenderin shynaıy derekter men dáıekterge negizdeı otyryp jazar ma edi. Eger bul kitap jazylar bolsa, "Ótti dáýren osylaıǵa" alternatıva memýar bolar edi. Átteń ǵumyry jetpedi.
1937 jylǵy qýǵyn-súrginde qolynda qalamy bar qazaqtyń bıliktegi kúlli qaıratkerleriniń atylyp ketýi saldarynan, Keńes‐partııa júıesiniń joǵary laýazymdy qyzmetterinde qalam qaıraty bar tulǵalar saýsaqpen sanarlyqtaı – az ǵana boldy. Olar Nurtas Ońdasynov, Ilııas Omarov pen Ózbekáli Jánibekov sosyn Kákimbek Salyqov edi.
N. Nazarbaevty alǵash keńestik-partııalyq bıliktiń baspaldaǵymen alǵash jetektegen ári aǵalyq qamqorlyq kórsetip qoldaý bildirgen osy qos tulǵa – N. Ońdasynov pen Ó.Jánibekov bolatyn.
Qonaev bıligi tusynda elden birjolata alastatylǵan Ońdasynovtyń shırek ǵasyrdan astam keıingi ómiri Máskeýdegi pátárinde ótkendigi belgili. Osy páterinde 25 jyl úzdiksiz eńbektengen ol qazaq-parsy, qazaq-arab sózdikterin jazdy. Osylaısha ol Máskeýdegi páterinde ózi kórgen ádiletsizdikter men eline degen saǵynyshtan qusa bop óldi. Ókinishtisi, shyndyq pen ádildik hám adaldyq dep ǵumyr keshken qaıran er, eger jazsa. – ózeginen aqıqat órgizer memýaryn jaza almaı ketti. Óıtkeni ol zamanda ádildik kóksep, shyndyq aıtý áste múmkin emes-tin. Ońdasynov nege memýar jazbaı ketti degenniń jalǵyz jaýaby osy bolsa kerek.
Al Ózbekáli Jánibekov jazar ma edi, bálkim. Biraq ómirden erte ketkendikten jazýǵa úlgermegen tárizdi.Tek, qazaq mádenıeti týraly tanymdyq kitaptar men shaǵyn estelik jazyp qana úlgerdi.
Sodan keıin bir jazatyn tulǵa – partııa-sovet qaıratkeri ári belgili aqyn hám tamasha kompozıtor Kákimbek Salyqov edi. Biraq ol kisi Nazarbaevtan ımenýmen ótkendeı kórinedi keıde. Munysy áńgimelesken sátterimizde sózderinen sezilgendeı bolýshy edi. Áńgimelesken kezimizde, ol óziniń Qonaevtan shetpaqpaı kórip, Máskeý asqanyn, odan Qaraqalpaq ASSR-in basqarýǵa jiberilgenin, keıin Máskeýge qaıta attandyrylyp, sonda qyzmet istegenin, munda júrip Sverdlov obkomynyń hatshysy B.Elındi yqtyrǵanyn týmysynan ıntellegent kisi bolǵandyqtan shyǵar – áserlemeı, baıyppen baıan qylýshy edi... Sóz joq, eger memýar retinde jazsa, K.Salyqovtyń bul kitaby qundy dúnıe bolar edi. Jazbaı ketti.
Al endi eks-prezıdenttiń kitabyna qaıta oralaıyq. Sózimizdiń basynda N.Nazarbaevtyń bılikte júrip tom-tom kitap jazǵanyn, biraq ol kitaptardy ózi jazǵanyna shágimiz bar ekenin aıttyq. Óıtkeni kitap jazǵan shyn avtordy jazý mánerinen tanyp qoıdyq emes pe. Degenmen kim jazsa da, onymen keńesip otyratyny, Nazarbaevtyń ony ústinen qarap, redakııalaıtynyna shek keltirmeımiz. Bálkim, jazylmaq kitaptarynyń sulbasyn (nabroska) ózi jasap, arasynda dıktovka ádisin qoldanǵan shyǵar. Desek te kúni-túni, qat-qabat memleket isinen qoly tımeıtin prezıdenttiń munshalyqty tom-tom kitaptardy ózi jazǵanyna kóńil senbeıdi.
Jáne bul kisi joǵarǵy gýmanıtarlyq oqý ornyn bitirmegen qarapaıym ǵana PTÝ-nık qoı, sondyqtan qalam qaıratynyń bolmaýy zańdylyq der edik. Onyń 1987 jyly Qonaevty qaralaǵan ataqty maqalasynyń bar ekeni belgili. Biletinderdiń aıtýynsha, atyshýly bul maqalany da jazyp bergen orys basylymynyń Qazaqstandaǵy bir kánigi tilshisi kórinedi. Osy kezden-aq onyń óz shyǵarmashylyǵyna "ádebı quldardy" paıdalanýy bastalǵan sııaqty. Onyń "Elim meniń" ániniń sózin jazǵanyn bilesizder, biraq oǵan deıin munyń "Egemen Qazaqstanda" jaryq kórip qoıǵan Tumanbaı Moldaǵalıevtiń óleńi bolyp shyqqany ózderińizge málim. Keıin oppozıııalyq gazetter arqyly bul óleńniń shyndyǵy áshkere bolǵanda, avtordan bir jarty konıakqa satyp aldym dep aqtalǵany áli kúnge deıin esimizde.
Sońǵy kúnderi eks-prezıdenttiń sııasy áli keppegen "Meniń ómirim" atty kitaby áleý jelilerde qyzý talqylanyp jatyr. Kópshilik ony eks-prezıdenttiń ózi jazǵandaı kórýde. Bálkim, osy memýaryn ózi jazǵan da bolýy múmkin, óıtkeni ózi aıtqandaı pensııadaǵy adam ǵoı. Biraq áý bastan qalam qaıraty joq, jastaıynan jazý mashyǵy qalyptaspaǵan, onyń ústine ómir boıy bılikte atqaminer bolǵan adam qalaısha kitap jazbaq? Eger ol qalam qaıraty bolyp, kitap jazýdyń aýyr mehnat, myń batpan mashaqat ekenin bilse, sezinse – aqyn, jazýshy bitkendi otyz jyl boıy qalamaqysyz qaldyryp, munshalyqty aıaýsyz qorlamas edi.
Rasynda, kitap jazý beınetin bir qalamgerdeı keshse, jarty bet kórkem jazýdyń ózi adam aıtqysyz azap ekenin bilse – qoı, munym bolmas, qansha degenmen prezıdent atym bar emes pe dep, óziniń kezekti urandy joldaýlarynyń birinde sóz ıeleriniń qalamaqysyn kóteretinin aıtyp, aǵynan jarylar ma edi. Joq, óıtpedi, oǵan onyń óresi jetpedi. Bálkim, oqyrman eldiń oıaý bolatynan, oqymysty jurttyń teńdik suraǵysh keletinen seskengen bolar? Osy oraıda, elimizde eń tómen jalaqy alatyn kitaphanashylar ekenin eskersek, bul onyń kitap pen kitaphanaǵa degen qurmetiniń esh joqtyǵynyń taǵy bir dáleli. Al Sizder ony jazýshy qylyp jatsyzdar.
Ataqty aqyn Jarasqan Ábdirashevtan qalǵan "Aqyn qartaısa, ákim bola bastaıdy, al ákim qartaısa, aqyn bola bastaıdy", – degen bir ázil sóz bar edi. Qazir bul sózdiń ázil emes, shynǵa aınalǵanyn kórýdemiz. Eks-prezıdenttiń osynaý kitaby – osynyń keri der edik.
Qazir Qazaqstanda ne kóp, qartaıǵan ákim-qara, pensıoner sheneýnik kóp. Ózderin "balapandaı baptaǵan kemeńgerinen" (M.Joldasbekov) úlgi alǵan"Eski Qazaqstannyń" bul qart sheneýnikteri budan bylaı bas-basyna kitap jaza bastaıtyn shyǵar. Nesi bar jazsyn, biraq olardyń ótirikti shyńdaı, aqsaqty tyńdaı qylǵan "shedevrlerin" kóz maıyn taýysa, jazyp beretin "ádebı quldarǵa' obal-aq. Degenmen olar endigi kirisip te ketken shyǵar. Onda qalamdary muqalmasyn dep, baıyrǵysynsha tilek bildirgen durys bola qoıar ma eken?..
