قوسىم پىشەنباەۆتىڭ تۋعانىنا 175 جىل
قوينىن اشساڭ قازىناسى قوسا اقتارىلىپ جاتاتىن اتىمتاي جومارت-ارقا دالاسىنىڭ انا شەتi مەن مىنا شەتiندەگi كەز كەلگەن كەن وشاعىنىڭ ارعى تاريحىنا ۇڭiلەر بولساڭ، ورىستىڭ كوپەسi مەن اعىلشىننىڭ الپاۋىتتارىنا بارىپ تiرەلەدى. ولاردىڭ سول زامانداردا وراسان قارجى سالىپ، كەن وشاقتارىن iسكە قوسقانى راس. بiراق قازاققا جانى اشىعاندىقتان ەمەس، ءوز بايلىقتارىن ەسەلەۋ ءۇشiن. بۇگiندە بەرەكە-بايلىعىمىز كiم كورiنگەننiڭ اۋزىندا ءجۇر دەپ زار يلەيمiز. بايقاساق قازاق جەرiنiڭ قازىناسىن شەتكە تاسۋ سوناۋ حIح عاسىردا-اق باستالعان ەكەن. بiراق سول بايلىق iزدەگەن ورىس پەن اعىلشىندار قازىنا بار جەرگە توپ ەتiپ تۇسە قالماعانى تاعى بەلگىلى. ولارعا ءجون سiلتەپ، جوبا كورسەتەتiن جەرگiلiكتi حالىق. ارينە، كۇنكورiسi ءۇشiن. سوندىقتان بولار، بۇگiنگi كەنiشتەردiڭ ارعى تاريحىن اۋىزعا الساق، مiندەتتi تۇردە جەرگiلiكتi قازاقتاردىڭ اتتارى دا بiرگە اتالادى. مىسالى، قوي باعىپ ءجۇرiپ قاراعاندى كومiرiن تاپقان اپپاق بايجانوۆ، ەكiباستۇز بەن باياناۋىل ايماعىنداعى كەن كوزدەرiن اشقان قوسىم پiشەنباەۆ دەگەن كiسiلەر ەكەن دەگەندi سوناۋ مەكتەپ قابىرعاسىنان بىلەتىنبىز. وسىلاي ايتىلعانمەن، ء“اي، ساۋاتسىز ادام جەراستى بايلىعىن قايدان تاپسىن، كەڭەستiك ۋاقىتتا جەرگiلiكتi حالىق وكپەلەمەسiن دەپ، ايتەۋiر بiرەر قازاقتىڭ دا اتتارىن اتاي سالعان شىعار” دەپ ويلايتىندار دا از ەمەس-ءتىن. بۇنداي ءسوزدi ەلدiڭ وتكەن-كەتكەنiنەن حابارى شامالى بiرەۋلەر ايتسا مەيلi دەر ەدiڭ، كەيدە قالام ۇستاپ، ءباسپاسوز توڭiرەگiندە جۇرگەن اعايىندار وسىلاي دەپ جاتقاندا ەرiكسiز قىنجىلاسىڭ.
انا بiر جىلى بايتۇياق جانىمبەت دەگەن تiلشi “ەگەمەن قازاقستاننىڭ” بەتiندە جارىق كورگەن “اقيقات پەن اڭىز” اتتى ماقالاسىندا: “جۋىقتا پاۆلودار وبلىسىنداعى كەنشiلەر مەن ەنەرگەتيكتەر قالاسىنىڭ تۇرعىندارى ەكiباستۇزدىڭ 50 جىلدىعىن دۇرiلدەتiپ اتاپ ءوتتi. ولار وسى كەن كوزiن اشقان قوسىم پiشەنباەۆ ەكەن دەگەن اقيقاتتان گورi اڭىزعا جاقىن باسقا بiر دەرەكتi تiلدەرiنە تيەك ەتiپ، اينالاعا جار سالعاندا، قاراداي قارنىڭ اشادى ەكەن.
الدىمەن ايتا كەتەيiن، كەڭەس ۇكiمەتi كەزiندە ەكiباستۇز جونiندە جازىلعان قالىڭ-قالىڭ كiتاپتار بولدى. ولاردىڭ اۆتورلارى حالقىمىزدى تىم جابايى ەتiپ كورسەتۋ ءۇشiن، قويشى قوسىم دەگەن كiسi سۋىردىڭ iنiنەن تاپقان قارا تاستىڭ جاناتىنىنا تاڭعالىپ، الگi جەردi ۇمىتىپ قالماۋ ءۇشiن سۋىقتا ءۇسiپ ولگەن ەكi مالدىڭ باس سۇيە¬گiنەن بەلگi جاساپ كەتiپتi دەپ جازعان. ال وعان تۇز دەگەن ءسوز قالاي قوسىلعان دەيتiن ساۋالعا جاۋاپ iزدەگەندەرگە: “وسى ماڭدا تۇزدى كولدەر بار عوي”، – دەپ وڭاي سiلتەمە جاساي سالادى.
كەزiندە وسى پايىمداۋعا كوڭiلiم تولماعان مەن كوزi اشىق، كوكiرەگi وياۋ شەجiرەشi قاريالارعا جۇگiنiپ، كوڭiلگە قونىمدى مىناداي بiر دەرەك تاۋىپ، ونىمدى وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ اياعىندا گازەت-جۋرنالدارعا جاريالاپ، داۋ ايتۋشىلار بولسا كورەلiك دەپ قارسى شىققانىم بار. وكiنiشكە قاراي، وندايلار تابىلعان جوق”، –دەپ جازىپتى.
وسىنى وقىعاسىن، سول ۋاقىتتا جۋرناليست اتانىپ جۇرگەن ب.جانىمبەت (قازىر ول كىسى ارامىزدا جوق ەكەن، يماندى بولسىن) نەگە بۇل تاقىرىپتى جازباس بۇرىن زەردەلەپ، زەرتەمەدى ەكەن دەپ ويلادىق. سەبەبى ونىڭ ق.پiشەنباەۆ جايلى اقپاراتتارعا ۇڭiلمەي، ءاتۇستi پiكiر بiلدiرگەنi بايقالىپ تۇر. مەيلi دەيسiڭ عوي. بiراق “ەگەمەن” سەكiلدi ۇلكەن تارالىمى بار باسىلىمنىڭ بەتiنە شىققان سوڭ، ماقالانى ەل وقيدى، سوسىن ءدۇدامال پiكiرلەر تۋىندايدى. جانە اۆتور ءوز ماقالاسىندا ايتقانداي، قوسىم كومiردi سۋىردىڭ iنiنەن تاۋىپ الماعان جانە قويشى دا بولماعان. (بۇل – اپپپاق بايجانوۆقا قاتىستى اڭگiمە).
ءسويتىپ، قوسىم دەگەن كىم ەدى دەگەنگە كەلسەك. قالام ۇستاپ جۇرگەسىن، شاما كەلگەنشە جاسى ۇلكەن قاريالارمەن ارا-تۇرا سۇحباتتاسىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرعاندى ۇناتامىز. وسىنداي وتىرىستاردىڭ بارىسىندا قوسىم پiشەنباەۆقا دا قاتىستى سان ءتۇرلi اڭگiمەلەر ايتىلادى. بۇنىڭ ءبارىن ەستiپ جۇرگەسiن، ءوزىمىز دە وسى تاقىرىپتى بiر قوزعاپ، قوسىم اتىن ەلگە قايتا تانىتىپ، اقيقات پەن اڭىزدىڭ اراسىن ايىرساق دەپ ويلايتىنبىز. ءبىزدىڭ بۇل جوسپارىمىزعا جوعارىداعى ب.جانىمبەتتىڭ ماقالاسى تاعى دا ءبىر سەبەپ بولدى.
جالپى، قوسىم اتى ەرتەدەن اتالىپ جۇرگەنiمەن، ونى سوناۋ الپىسىنشى جىلدارى بارىنشا زەردەلەپ، تاريحي دالەلدەر كەلتiرiپ، قايتادان جاڭعىرتقان مايدانگەر جازۋشى، مارقۇم قالمۇقان يساباەۆ. ول كiسi ءوزiنiڭ 1979 جىلى “پروستور” جۋرنالىنىڭ 11-سانىندا جاريالانعان “ۆسلەد زا لەگەندوي” ماقالاسىندا قوسىم جونiندە جان-جاقتى اڭگiمەلەپ، كوپتەگەن دەرەكتەر كەلتiرەدi. پاۆلوداردىڭ وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىنان د.پ.باگاەۆ دەگەن ادامنىڭ قوسىم جايلى ەستەلiگiن تاۋىپ وقيدى. ەستەلiكتە قوسىمنىڭ ا. دەروۆ اتتى كوپەستiڭ كەڭسەسiندە قىزمەتتە تۇرعانىن جانە ونىڭ مiندەتi دالانى ارالاپ، كومiر، تەمiر، مىس، تاعى باسقا دا كەن كوزدەرiن تاۋىپ، كەڭسەگە حابارلاۋ ەكەنi ايتىلادى. قالەكەڭ بۇنىمەن شەكتەلiپ قالماي، حIح عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسىنداعى وسى وڭiرگە قاتىستى رەسەي قۇجاتتارىن اقتارىپ، “گەولوگيچەسكيە يسسلەدوۆانيا ي رازۆەدوچنىە رابوتى پو ليني سيبيرسكوي جەلەزنوي دوروگي” دەگەن باسىلىمنان وسى تەمiرجولدىڭ باس گەولوگى ا.مەيستەردiڭ “ەكيباستۋزسكوە مەستوروجدەنيە” اتتى ماقالاسىن كەزدەستiرەدi. بۇندا مەيستەر: “...ۆسە تاكي، و ناليچي ۆ ەتوم مەستە كامەننوۋگولنوگو باسسەينا زاگوۆوريل كوسۋم پشەنباەۆ” دەپ اتاپ كورسەتiپتi. سونداي-اق، وسى مەيستەردiڭ 1900 جىلى جاساعان ەكiباستۇز كەن ورىندارىنىڭ سىزباسىن تاۋىپ، وندا “قوسىم كەنiشi”، “قوسىم شاحتاسى”، “قوسىم لينياسى” دەگەن اتاۋلار بار ەكەنiن انىقتايدى. قالكەڭ بۇنىمەن دە تىنباي، 1974 جىلى پاۆەل سۋگونياكا اتتى ۋكراين جۋرناليسiمەن تانىسىپ، ول جاقتاعى مۇراعاتتاردان ەكiباستۇز كەنiشتەرiنە قاتىستى قۇجاتتاردى قاراستىرا ءجۇرۋدi تاپسىرعان ەكەن. سەبەبi, جوعارىدا اتالعان دەروۆ كوپەس 1893 جىلى ەكiباستۇز كومiرiن يگەرۋ جونiندە كيەۆتiك ميلليونەر كوپەس برودسكيگە ۇسىنىس جاساپتى. ءسويتiپ، قالەكەڭنiڭ ءوتiنiشiن ۇمىتپاعان سۋگونياكي 1976 جىلى ەكiباستۇز كومiر كەنiشiنە قاتىستى ۆەرحوتۋرلىق كوپەس الەكساندر بەنارداكيدىڭ حابارلاماسىن جiبەرەدi. ونىڭ ورىسشا ءماتiنi تومەندەگiدەي: “وتپراۆيلسيا ۆ 12 دنيا يۋنيا جە مەسياتسا پو باياناۋلسكومۋ وكرۋگۋ س پارتيەي يز 5 چەلوۆەك كيرگيز مەستنىح ي چەرەز دەن پريبىل نا مەستو نازىۆاەموە قارابيدايك، گدە وت سولەنوگو وزەرا ەكيبازتۋز پريمەرنو ۆ 500 ساجەن نا يۋگ. زالوجيل شۋرف شيرينى ي گلۋبينى 3 ارشينا، ي ۆسترەتيل كامەننىي ۋگول.
پارتيۋ سوستاۆيلي مەستنىە كيرگيزى: حوسۋم پشەنباەۆ، سالگارا بايميكانوۆ، جانتەلە مامبەتوۆ، كويشيكارا ناۋرۋزوۆ، ي نوگايباي ورازوۆ”.
بۇنداعى قارابيدايىق دەگەن جەر قازiر ەكiباستۇز قالاسىنىڭ ءدال ءتۇبi, نەگiزi قوسىم اتالارىنىڭ جايلاۋى ەكەن. سونىمەن، بۇعان دەيiن ايتىلىپ جۇرگەندەي ەكiباستۇز اتاۋى ەل iشiندە كوپ تاراعان اتتىڭ باسىنداي ەكi تۇزعا بايلانىستى اڭىزدا ەمەس، ەكiباستۇز دەگەن وسى جەردەگi كولدiڭ اتاۋىنان شىققانىن بايقايمىز.
سول كەزدەگi كەن ورىندارى جايلى ەڭبەكتەردە سەمەيلiك تاۋ-كەن ينجەنەرi ۆ. كونتسوۆسكي دە: “چەست وتكرىتيا ەتوگو مەستوروجدەنيا پرينادلەجيت مەستنومۋ كيرگيزۋ كوسۋمۋ” دەپتi.
ءوزiنiڭ عۇمىرىندا قوسىم جالعىز ەكiباستۇز ەمەس، مايكوبە، نايزاتاس، جامانتۇز، جوسالى، قاندىقاراسۋ، كوكتاس، بەرiكقارا، قالماقتاس، قاراعايلى، قىزىلەسپە، بەسشوقى، اقكول، شومان، مويىلدىبۇلاق، ت.ب. كەن ورىندارىن تابادى. اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ ايتۋىنشا، ورتالىق مەملەكەتتiك مۇراعاتتا كوپەس دەروۆتىڭ كەن ورىندارى جايلى جۇزگە تارتا حابارلاماسى بار ەكەن. وسىنىڭ بارلىعى قوسىم باستاعان جەرگiلiكتi قازاقتاردىڭ تاپقان كەنiشتەرi.
قالەكەڭ قوسىم تاريحىن زەرتتەي ءجۇرiپ، ول تۋرالى پوۆەست جازعان الەكساندر چەركاشينگە جولىعادى. ول ءوز ەڭبەگiندە ونەركاسiپشi كوپەس س.پوپوۆتىڭ مويىلدى مىس كەنiشi تۋرالى: “مەستوروجدەنيە سىسكال مەستنىي جيتەل، كيرگيز كوسۋم پشەنباەۆ وت رودا 22 گودا، 1866 گود، مايا 2-گو دنيا” دەگەن دەرەگiن كەلتiرەدi. ودان بولەك 1983 جىلى “قازاقستان” باسپاسىنان شىققان “قازىنالى قويناۋلار” اتتى (اۆتورلارى گەولوگ-عالىمدار م.نۇرالين، ق. ءجامiنوۆ، ت.ەدiرەسوۆ) كiتاپتا قوسىم جايلى تاعى دا ايتىلادى.
وسىلاردى وقىپ وتىرىپ، تاۋ-كەن iسi جايلى ەشقانداي ارناۋلى بiلiم الماعان جاس جiگiتتiڭ سونشاما كەن كوزدەرiن تابۋى ەرiكسiز تاڭعالدىرماي قويمادى. تابيعاتتىڭ ءوزi عانا بەرگەن ەركەشە قاسيەت دەمەسكە امالىڭ جوق.
وسىدان كەيiن قوسىم بابامىز جايلى بiلمەك بولىپ، ەل iشiندەگi وتكەننەن ماعۇلماتى بار ۇلكەندەرگە سۇراۋ سالدىق. بiزدi بiراز جايدان حاباردار ەتكەن كۇركەلi اۋىلىندا تۇراتىن نىعمەت ءجامiنۇلى اتتى اقساقال. بۇل قاريانىڭ وتكەن-كەتكەنiنەن تۇيگەنi مول، كوكiرەگi وياۋ ادام.
– قاراعىم، ءوزiڭ بiلەسiڭ، قۇداي قۇلبولدى بالالارىنا نە بەرسە دە، اتاپ بەرەدi عوي. كەشەگi جاناق اۋليە، ءماشھۇر-ءجۇسiپ، جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ، قادىر تايشىقوۆ، قايسىبiرiن ايتا بەرەيiن، ءبارi دە ءوز زامانىنىڭ وزىپ تۋعان تۇلعالارى. مىنا قوسىم دا سول قۇلبولدىنىڭ بiر بالاسى مايلىتوننان تارايدى. بۇل كiسiنi دە جاراتۋشىنىڭ ەرەكشە نازارى تۇسكەن پەندەسi دەپ بiلەمiن. ايتپەسە، ارنايى بiلiم الماعان ادامنىڭ قارا جەردiڭ استىندا نە جاتقانىن جازباي ايىرۋى ەرەكشە قاسيەت ەمەي نەمەنە؟ ال شىندىعىندا، قوسەكەڭ ەلدەگi نۇرعالي تاۋشاباەۆ اشقان دiني مەدرەسەنi عانا تاۋىسقان كiسi,–دەپ باستاعان نىعمەت اعا اڭگىمەسiن ودان ءارi جالعادى. –قوسىم كەن تاپقىشتىعىنان باسقا، اسا شەبەر ەتiكشi جانە سۋدا بالىقشا جۇزەتiن ادام بولىپتى. ءوزi پالۋان دەنەلi, اجەپتاۋiر iرi كiسi بولسا كەرەك. بiر الاقانىنىڭ جالپاقتىعى بiزدiڭ قوس الاقانىمىزداي ەدi دەپ وتىراتىن كوزiن كورگەندەر.
باياناۋىل ستانيتساسىنىڭ اتامانى پەتەربورلىق اقسۇيەك يوسيف زونوۆ دەگەن بiرەۋ ەكەن. قازاقتار ونى “اتامان وسكە” دەپ اتاعان. وسى وسكە مەن قوسىمنىڭ اراسىندا بiر كەلiسپەۋشiلiك بولادى. سول زامانداردان جەتكەن اڭگiمەگە سۇيەنسەك، وسكە وعان التىنى بار جەر تاۋىپ بەر دەپ قولقا سالعان سياقتى. وسى كەلiسپەۋشiلiكتiڭ اياعى قوسىمعا مال ۇرلادى دەگەن جالعان ايىپ تاعۋعا ۇلاسىپ، اتامان ونى ۇستاۋعا سولدات جiبەرەدi. ول كەزدە قوسىم باياننىڭ كوپ جاتاعىنىڭ بiرi ەكەن، كەلiپ قالعان اسكەردi كورiپ، سابىندى كولدىڭ سۋىنا سۇڭگيدى دە كەتەدi. سۋدىڭ جاعاسىن ءارلi-بەرلi شارلاعان اسكەر، قوسىمنىڭ قايدا كەتكەنiن بiلمەي، سۋعا كەتىپ ولدىگە ساناپ، كەيiن قايتىپتى. قوسىم سول كەتكەننەن كولدiڭ ەكiنشi بەتiندەگi جارتاستىڭ ءوزi عانا بiلەتiن سۋ استىنداعى قۇپيا تەسiگiنەن ءوتiپ، جاسىرىنىپ قالادى. سابىندى كولدiڭ “كiشi تاس” جاعىنداعى وسى جارتاس ءالi كۇنگە دەيiن “قوسىمنىڭ قىزىل جارتاسى” دەپ اتالادى.
دەگەنمەن اراعا بiراز ۋاقىت سالىپ، قوسىم وسكەگە ءوزi بارادى. جiگiتتiڭ ونەرi مەن قايراتىنا ءتانتi بولعان اتامان، ونى سودان كەيiن قۋدالاۋدى قويىپتى. بiر قىزىعى، قوسىمنىڭ تiككەن ەتiگiن اتامان ءسان-سالتانات كەزiندە اياعىنان تاستامايتىن دەپ وسكەنiڭ جۇمىسكەرi بولعان رىسبەك اتام ايتىپ وتىرۋشى ەدi. تiپتi اتامانعا ەۋروپالىق ۇلگiمەن اڭعا كيەتiن ۇزىن قونىش ەتiك تە تiگiپ بەرەدi ەكەن.
–وسى باياننىڭ سارىولەڭ ەلiندە سۇيiندiك-قارجاستىڭ توقسان اتاسىنان تارايتىن كەڭسارى دەگەن داۋلەتتi ادام بولعان، – دەپ جالعادى اڭگىمەسىن نىعمەت قاريا. –ول كiسiنiڭ قونىسى ءالi كۇنگە دەيiن “كەڭسارى” دەپ اتالادى. سول جەردەن قوسىم ءتۇيiرلi التىننىڭ قورىن تاۋىپتى. بiراق كەڭسارى جەرiنەن ايىرىلىپ قالام دەپ قاۋiپتەنسە كەرەك، قوسىمعا ەش ادامعا تiسiڭنەن شىعارما دەپ، اقىسىنا توعىز ەركەك قوي بەرگەن ەكەن. بۇل اڭگiمەنi قوسىم مەنiڭ اكەمە ءوز اۋزىنان ايتىپ جانە سول جەردi اپارىپ كورسەتىپتى دە.
بەرتiن مەن ونىنشى كلاستى بiتiرiپ، بiرەر جىل ەلدە اكەمە كومەكتەسىپ، مال باعىسىپ ءجۇردiم. ۇلكەن اعام قالكەن ءجامiنۇلى (گەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى) الماتىدا، ساتباەۆ ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتەتiن. اكەم بiر كۇنi باياعى قوسىم كورسەتكەن جەردiڭ ەكi-ءۇش ءتۇيiر اق تاسىن الماتىداعى اعاما پوسىلكامەن سالىپ جiبەردi. ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي، بiر كۇنi اۋىلدىڭ قوتانىنا تiكۇشاق كەلiپ قونىپ، ودان ءۇش-ءتورت ورىس ادامى ءتۇستi, iشiندە اعاي دا بار. شۋلاسىپ قارسى الىپ جاتىرمىز. باسشىلارى ساقال-مۇرتتى ەڭگەزەردەي ورىس جiگiتi ەكەن. تاماق iشiپ، ءارi-بەرi جايلانعان سوڭ، قوناقتاردى اۋىلدان 5-6 شاقىرىم جەردەگi تاس العان جەرگە ات-اربامەن الىپ باردىق. جاڭاعىلار ءار جاققا تاراپ، تاۋ-تاستى كەزدi دە كەتتi. بiر كەزدە ساقالدى ورىستىڭ “تاپتىم-تاپتىم!” دەپ قۋانا ايقايلاعان داۋىسى شىقتى. جۇگiرە باسىپ بارساق، قولىندا جاقپار تاستان سۋىرىپ العان، بiر شەتi كەرتiلگەن جالپاقتاۋ كوكشiل تاس بار. ساقالدى ورىس جولداستارىنا سونى كورسەتiپ، بiردەڭەنi ەجiكتەپ ءتۇسiندiرiپ جاتىر. ونىڭ ءمانiسiن ارتىنان بiلدiك، گەولوگيا عىلىمىندا “قوسىمنىڭ بەلگiسi” (مەتكا كوسۋما) دەگەن ەرەكشە بەلگi بار ەكەن، جاڭاعى ساقالدى سونى تاۋىپ الىپتى. كەيiن جاڭاعى جەردە 20-25 جىلداي گەولوگتار پارتياسى تۇردى. ولاردا بiزدiڭ شارۋامىز شامالى، نە iستەپ نە قويعانىن بiر قۇداي بiلەدi. بiراق ارتىنان ەستiگەنiمiز، سول كەزدە ءتۇيiرلi التىن تابىلعان جەرگە ماسكەۋلiك “دوكەيلەر” گەولوگيالىق پارتيا دەگەن سىلتاۋمەن جالعان قۇجات جاساپ، ەكسپەديتسيا جiبەرەدi ەكەن. سوسىن ولار دايىن التىندى قاپتاپ الا بەرەتiن سياقتى.
–وتىزىنشى جىلداردىڭ اشارشىلىعى باستالعاسىن، قوسەكەڭ ولسەم سۇيەگiم ەلدە قالسىن دەپ، جاياۋ-جالپىلاپ وسى وڭiرگە جەتەدi, – دەيدى نىعمەت ءجامىنۇلى. –بالاپان باسىنا دەگەندەي، حالىق بەتi اۋعان جاعىنا بوسقىنداپ، قونىس، قىستاۋلاردىڭ يەسiز قالىپ جاتقان ۋاقىتى. سول كەزدە جاسى سەكسەننەن اسقان قوسىم دالانى كەزiپ ءجۇرiپ، ء“تولتاي” دەگەن جەردە وتىرعان بiزدiڭ ۇيگە كەلىپتi. ول كەزدە قازاقشىلىقتىڭ ۇزiلمەگەن ۋاقىتى. قوسىمدى ەرتەدەن بiلەتiن اكەي وزدەرi ارەڭ دەپ كۇنىن كورىپ وتىرسا دا، ءۇيدiڭ بiر بۇرىشىن بەرiپ، قولدا بار ىرىزىعىن بولiسەدi. ۇيدە ءۇش بالا، قوسەكەڭمەن تورتەۋ بولادى. اكەم مەن شەشەم تۇزاق قۇرىپ، قويان اۋلاپ، ولاردى قالاي اسىراعاندارىن كەيiن جىر قىلىپ ۇنەمi ايتىپ وتىراتىن. قوسىمنىڭ اكەمە كەلۋ سەبەبى، ەكەۋى قازاق جولىمەن ايتقاندا، باجا بولىپ كەلەدى. مەنىڭ شەشەم كۇلشاريا قارجاس-توقسان ماقاش دەگەن ادامنىڭ قىزى. ماقاش ون شاقتى بالاسى بار، ورتا داۋلەتتى كىسى ەكەن. ال، قوسىمنىڭ بابىشەسى ايشا دەگەن كىسى ماقاشتىڭ قارىنداسى. جاڭاعى «ءتولتاي» دەگەن جەردىڭ ءبىر پۇشپاعى ماقاشتىڭ قىستاۋى دەپ اتالادى.
بالا جاسىنان تابيعاتپەن سىرلاسىپ، دالانى كەزiپ، تاستىڭ تiلiن بiلگەن قوسىم تالاي قۇپياسىن اكەمە دە اڭگiمەلەگەن ەكەن. بiردە قوسەكەڭ اكەيگە:
– اتا بالادان بەزiپ، انا ءسابيiن دالاعا تاستاپ جاتقان مىنا سۇرىقسىز زاماندا سەن مەنi قۇداي ءۇشiن دەپ، ءۇش بالاڭمەن قوسىپ اسىراپ وتىرسىڭ، قايىرىمى اللادان قايتسىن! بويىمدا كۇش-قۋاتىم باردا ساعان بiر جەردi كورسەتەيiن، ءۇرiم-بۇتاعىڭا جەتەتiن التىن بار، – دەپتi.
اكەي تۋمىسىنان وندايدان قورقاتىن ادام ەدi:
– قوسەكە، راقمەت، بايلىق كiمگە جولداس بولعان، بايلاردىڭ قانداي بولعانىن كورiپ وتىرمىز عوي، مەن ساعان التىن ءۇشiن ەمەس، كەشەگi قۇداي كورشi ەدiك، مىنا بالالارىما باتاسى تيسiن دەپ قايىرىم جاساپ وتىرمىن،–دەپ، ونىڭ ۇسىنىسىنان باس تارتادى. دەگەنمەن، قوسىم بiرجولا جاتىپ قالۋعا اينالعاندا اكەمە: “اناۋ ءدوڭنiڭ استىندا بiر تاستى اۋدارىپ، بەلگi قويىپ كەتتiم، كەيiننەن قاجەتi بولسا بارىپ قارارسىڭ”– دەپتi. اكەي بۇل اڭگiمەنi ۇلكەن اعام حاميتقا ايتادى. ودان كەيiن 30-40 جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتi. اكەمiز ايتقان جەردi كەيiن حاميت اعام دا ۇمىتسا كەرەك...
ء–سويتiپ، 1932 جىلى جازعا سالىم قوسىم ومiردەن وتەدi. جالعىز ءۇي وتارعان اكەم مەن شەشەم عانا، كورشى-قولاڭ، اعايىن-تۋىس دەگەن جوق. ەكەۋi مۇردەنiڭ ورتاسىنان شىمىلدىق قۇرىپ، باس جاعىن شەشەم، اياق جاعىن اكەم جۋىپ، قولدان كەلگەنشە كەبiندەپ، ەكi اياق ارباعا سالىپ، 3-4 شاقىرىم جەردەگi “ماقاش” قىستاۋىنداعى ۇلكەن قورىمعا اپارادى. ول جەردە قوسىمعا اتالاس تۋىس ىبىرايدىڭ ءابدiراحمانى دەگەن كiسi جالعىز ءۇي وتىرسا كەرەك. تەرەڭ ەتiپ قابiرلەۋگە ءال جوق، ەكەۋi يiندiككە دەيiن قازىپ، بەتiنە ەسiك جاۋىپ جەرلەپتi, – دەپ اياقتادى نىقاڭ اقساقال ءوزiنiڭ بايانىن.
وسىنداي اڭگىمەلەردەن سوڭ، قوسىم پىشەنباەۆ جايلى دەرەك ىزدەپ، ءبىز دە الماتىداعى مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراعاتقا بارىپ، ءبىرتالاي قۇجاتتار تاپتىق. سول ۋاقىتتاردا باياناۋلا-ەكىباستۇز ايماعىندا كەن ورىندارىن ۇستاعان پوپوۆ، دەروۆ دەگەن كوپەستەر كەن ورىندارىن تاپقان سوڭ، تومسك كەن باسقارماسىنا، التاي كەن باسقاراماسىنا رەسمي مالىمەت جىبەرەدى ەكەن. سولاردىڭ بارلىعىنىڭ استىندا «ناشلي مەستوروجدەنيە س پوموششيۋ كيرگيزا كوسۋما پشەنباەۆا» دەگەن انىقتاما جۇرەدى.
قوسىم جايلى بۇگىنگە جەتكەن ازعانا اڭگiمە وسىنداي. ايتقىمىز كەلگەنi, قوسىمنىڭ “كەزدەيسوق سۋىردىڭ iنiنەن كومiر تاۋىپ العان” بiرەۋ ەمەس، جاراتۋشى يەمiز ەرەكشە قاسيەت سىيلاعان بiرتۋار ادام ەكەنiن وقىرمانعا جەتكiزۋ ەدi. بiلمەگەندەر ءبىلىپ ءجۇرسىن دەدىك.
سۋرەتتە: ق.پىشەنباەۆ جانە سابىندى كولىندەگى قوسىمنىڭ قىزىل جارتاسى (بۇيىرىنەن تۇسىرىلگەن).
قوسىم پىشەنباەۆ تۋرالى ماقالاعا قوسىمشا
الماتىداعى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعات قۇجاتتارىنان.
«دەلو وب وتكرىتي مەستوروجدەني ۋگليا، سۆينتسا، سەرەبرا، مەدي ۆ باياناۋلە» جانە «زاپيسي زاياۆوك وب وتكرىتي مەتوروجدەني كامەننوگو ۋگليا ي جەلەزنىح رۋد، زولوتىح پريسكوۆ» دەپ اتالاتىن ىستەردەن:
1857 جىلى ۇشقورا دەگەن جەردەن پوپوۆ مىس پەن تەمىر كەنىن تاپقان.
وسى جىلى تاچيلوۆ دەگەن بەستوبە دەگەن جەردەن مىس كەنىن تاپقان.
وسى جىلى ەروفەەۆ دەگەن جامان، قۇراقسۋ، بالا قوياندى دەگەن جەرلەردەن مىس كەنىن تاپقان.
وسى جىلى مايقايىڭنان پوپوۆ مىس كەنىن تاپقان.
1858 جىلى قورجىمان دەگەن جەردەن مىس كەنى تابىلعان.
1860 جىلى تورتكول، شاتىرلى، قىرىقادىر دەگەن جەرلەردەن پوپوۆ پەن تاچيلوۆ مىس كەنىن تاپقان.
1862 جىلى اششىكول دەگەن جەردەن، جەلتاۋ بەكەتىنەن كۋزنەتسوۆ، پوپوۆ مىس كەنىن تاپقان.
وسى كەنىشتەر جايلى پوپوۆ، باسقالار تومسك، التاي كەن باسقارمالارىنا مالىمەتتەر بەرىپ وتىرعان. سولاردىڭ بارلىعىنىڭ اياعىندا «س پوموششيۋ كيرگيزا كوسۋما پشەنباەۆا» دەپ انىقتاما قويادى.
سول كەزدەگى باياناۋىل توڭىرەگىندەگى كومىر كەنىشتەرى جايلى مالىمەت. 1857 جىل، 3 مامىر.
...پو سۆەدەنيۋ ۋپراۆليايۋششەگو بلاگوداتو-ستەفانوۆسكوگو زاۆودا زا 1856 گود نا كىزىلتاۆسكوم پريسكە دوبىتو كمەننوگو ۋگليا 500 000 پۋدوۆ، يز نيح ۋپوترەبلەنو نا پلاۆكۋ رۋدى ي نا پاروۆۋيۋ ماشينۋ 200 339 پۋدوۆ.
كومىر كەنىشتەرى:
1.اشيكۋل – وت پريكازا (باياناۋىلدان دەگەن ءسوز – س.ب) نا زاپاد، پريمەرنو ۆ 50 ۆەرستاح. پرينادلەجيت چينوۆنيكۋ گورنوگو پراۆلەنيا يشكارينۋ. ۆبليزي دوروگي نەت.
2.دجامانتۋزسكي پريسك – ۆ سەۆەرنوي ستورونە وت پريكازا، ۆ 110 ۆەرستاح. پرينادلەجيت دوۆەرەننومۋ وت پوچەتنىح گراجدان پوپوۆۋ. نەدالەكو وت پيكەتنوي دوروگي.
3.دجاكسى-تۋزسكي پريسك – ۆ سەۆەرنوي ستورونە وت پريكازا، ۆ 175 ۆەرستاح. پينادلەجيت دوۆەرەننىم وت پورۋچيكا «بەندەراكي ي ك». ۆبليزي دوروگي نەت.
4.كىزىلتاۆسكي – ۆ يۋگو-ۆوستوچنوي ستورونە وت پريكازا ۆ 40 ۆەرستاح. پرينادلەجيت پوپوۆۋ. وت پريكازا دو ساموگو پريسكا پرولوجەنا حوروشايا دوروگا.
5.كالماك-كىرگانسكي – نا يۋگو-ۆوستوكە وت پريكازا ۆ 75 ۆەرستاح. حوز.پوپوۆ، ۆبليزي دوروگي نەت.
6.كۋدايگۋلسكي – نا سەۆەرە وت پريكازا پريمەرنو ۆ 175 ۆەرستاح. حوز.پوپوۆ، دوروگي نەت.
7.مايكۋمەنسكي (مايكوبە – س.ب.) – نا سەۆەرو-زاپادە وت پريكازا، ۆ 50 ۆەرستاح. حوز.پوپوۆ.
8.نيكولسكي – پري ۋروچيششە كاراجىرا، نا يۋگو-ۆوستوكە ۆ 75 ۆەرستاح. حوز. پوپوۆ، ۆبليزي دوروگي نەت.
9.سارىكۋلسكي – نا سەۆەرە وت پريكازا ۆ 15 ۆەرستاح، وت پيكەتنوي دوروگي ۆ 6 ۆەرستاح. حوز. پوپوۆ.
10.سايتاندى – وت پريكازا نا ۆوستوكە پريمەرنو ۆ 30 ۆەرستاح. وت پيكەتنوي دوروگي ۆ 20 ۆەرستاح. حوز. پوپوۆ.
11.تالدىكۋلسكي – نا سەۆەرە وت پريكازا ۆ 50 ۆەرستاح. وت پيكەتنوي دوروگي ۆ 6 ۆەرستاح. حوز. پوپوۆ.
12.چۋپتۋكۋلسكي ( شوپتىكول – س.ب.) – نا سەۆەرە وت پريكازا ۆ 60 ۆەرستاح. حوز. پوپوۆ.
وسى كەن كوزدەرىنىڭ بارلىعىن تابۋعا قوسىم بابامىز سەبەپكەر بولعان. بۇگىندە اتالعان كەن ورىندارىنان مايكوبە، سارىكول، تالدىكول، شوپتىكول كەنىشتەرى جۇمىس ىستەپ تۇر.
سايلاۋ بايبوسىن
