يران يسلام رەسپۋبليكاسىندا حيدجابقا قارسى قوزعالىستىڭ باستالعانىنا جىلدان استى. الايدا بيلىكتىڭ باقىلاۋدى كۇشەيتىپ، ادامنىڭ جەكەباس بوستاندىعىن شەكتەۋى قوعامدا حيدجابقا قارسىلىقتى ودان ارمەن ۇدەتە تۇسكەن.
يراندا وقۋ جىلى 23 قىركۇيەكتە باستالادى. وسى كۇنى يران كۇنتىزبەسى بويىنشا مەحر ايىنىڭ 1-ءى وقۋ جىلىنىڭ باسى. بيىلعى وقۋ جىلى ەرەكشە باستالدى. وعان ەل پرەزيدەنتى يبراگيم رايسي الىس اپاردان كەلە سالىپ ءوزى قاتىسىپ، العاشقى قوڭىراۋدى ءوزى سوقتى. ونىڭ سونداعى سوزىندە
«يراندىق-يسلامدىق ءومىر سالتىن ماڭگىلىك ساقتاۋ» تۋرالى ايتقانى قوعام نازارىن اۋدارتتى. بۇل دەگەن – حيدجاب ماسەلەسىمەن تىكەلەي قاتىستى مالىمدەمە. ويتكەنى بىلتىر وسى ۋاقىتتا يراندا حيدجاب نارازىلىعى باس كوتەرىپ، قازىر سولعىنداسا دا ءار جەردەن بوي كورسەتىپ، ءالى جالعاسىپ جاتىر.
جاڭا شەرۋگە ۇلاسقان ەسكى نارازىلىق
بىلتىر يراندا وقۋ جىلى باستالار قارساڭدا، 15 قىركۇيەكتە ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتى ماحسا ءامينيدىڭ احلاق پوليتسياسى ۋچاسكەسىندە قايتىس بولۋى وسى نارازىلىقتىڭ باسى بولاتىن. البەتتە، يراندا ودان بۇرىن دا حيدجابقا قارسى باس كوتەرۋلەر بولعانىمەن، بىلتىرعى نارازىلىق جاپپاي ءورىس العانىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەلدىڭ ءىشىن تۇتاس قامتىعانى ءوز الدىنا، ەلدەن سىرتتا تۇراتىن يراندىقتار دا ءوز وتانداستارىنا ءۇن قوسىپ، امەريكادا، كانادا جانە ەۋروپا ەلدەرىندە ونداعان مىڭ ادام قاتىسقان نارازىلىق شەرۋلەرىن وتكىزدى. ەل ىشىندەگىلەر بيلىكتىڭ حيدجابتى ماجبۇرلەۋىن ايىپتاسا، ەل سىرتىنداعىلار الەم نازارىن يران بيلىگىنىڭ ادام قۇقىعىن اياقاستى ەتكەنىنە نازار اۋدارتۋعا تىرىستى.
80 ميلليوننان استام حالىق ءومىر سۇرەتىن يران – دەموگرافياسى جىلدام ءوسىپ كەلە جاتقان ەل. جىل سايىن 1 ملن شامالى تۇرعىن قوسىلادى. بۇل دەگەن ءسوز يران حالقىنىڭ باسىم بولىگىن جاستار قۇرايتىنىن كورسەتەدى. ولار وسىدان 43-44 جىل بۇرىن بەكىتىلگەن حيدجابتى ماجبۇرلەۋ تارتىبىنە قارسى. ال «حيدجاب ءتارتىبىن تولىق ساقتامادى» دەگەن جەلەۋمەن پوليتسيا ۋچاسكەسىندە بەلگىسىز سەبەپتەن قايتىس بولعان ماحسا ءامينيدىڭ ءولىمى حالىق ىشىندەگى ەسكى نارازىلىقتىڭ سىرتقا لاپ بەرۋىنە سەبەپشى بولدى. وسى نارازىلىق كەزىندە قازا تاپقاندار سانى 500 ادام دەپ شامالانادى. اراسىندا 60-عا جۋىق بالانىڭ قازا تاپقانى ايتىلادى. ال نارازىلىق كەزىندە كۇشتىك قۇرىلىم وكىلدەرىنىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولدى دەلىنگەن بىرنەشە ادام ءولىم جازاسىنا كەسىلدى.
يراندا ءبىر ادامنىڭ ءولىمى نارازىلىقتىڭ كەلەسى تولقىنىنىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ بولادى. بۇل ءتىپتى بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىققا دا اينالىپ كەتكەن. ياعني، نارازىلىق كەزىندە قازا تاپقانداردىڭ جانازاسى، قىرقى نەمەسە جىلدىق اسى بەرىلگەن كەزدە نارازىلىقتىڭ كەلەسى تولقىنى باس كوتەرەدى. ويتكەنى بيلىك شەرۋ كەزىندە قازا تاپقانداردىڭ جانازاسى، قىرقى، نەمەسە جىلى سياقتى راسىمدەرگە ادامداردىڭ جينالۋىنا توسقاۋىل جاساۋعا تىرىسادى. ءتىپتى مارقۇمداردىڭ مازارىنا دەيىن پوليتسيا قاپتاپ، ادامدار جاقىندارىنىڭ قابىرىنە بارا الماي قالادى. تيىسىنشە، بۇل شەرۋگە شىعاتىندار سانىنىڭ ارتا تۇسۋىنە سەبەپشى. جانە قاراپايىم حالىقتىڭ قانى قارايعانى سونشالىقتى، ولار نارازىلىق كەزىندە قاتىگەزدىكتىڭ قانداي تۇرىنە بولسا دا باس تىگۋدەن تايىنبايدى. بىلتىر قىركۇيەك ايىنداعى ماحسا ءامينيدىڭ ولىمىنەن كەيىن باستالعان «انتي-حيدجاب قوزعالىسى» سونى ايقىن كورسەتتى. وسى قوزعالىس كەزىندە ادامدار بەت-بەينەسىن جاسىرماستان، الەۋمەتتىك جەلىدە دە بيلىككە قارسى ۇندەپ وتىرعان. ولاردىڭ اراسىندا ونەر، مادەنيەت، اعارتۋ سالاسىنىڭ وكىلدەرى، ستۋدەنتتەر دانە وقۋشىلار بار. بۇل قوزعالىس كوشەدە – شەرۋ تۇرىندە، الەۋمەتتىك جەلىدە ۇندەۋ تۇرىندە جالعاسىپ كەلەدى.
وقۋشى قىزداردى ۋلاۋدان سوڭعى ارەكەتتەر
بىلتىردان بەرى وقۋ جىلىنىڭ باستالۋى يران بيلىگى ءۇشىن قاۋىپتى سيگنالعا اينالىپ كەتتى. بىلتىرعى وقۋ جىلى ماحسانىڭ وقيعاسىمەن باستالىپ، ودان كەيىن مەكتەپتەردەگى قىزداردى ۋلاۋ وقيعاسىنا جالعاستى. بەلگىسىز دەلىنەتىن ادامدار قىزدار مەكتەبىنە بەلگىسىز ۋ شاشىپ، ودان جان تاپسىرعان وقۋشىلار دا بولدى. يراندا ۇلدار مەن قىزدار مەكتەبىنىڭ بولەك بولۋى قاسكويلەردىڭ ارەكەتىنە قولايلى جاعداي تۋعىزدى. بۇل وقيعا بىرەر مەكتەپتە عانا ەمەس، ەلدىڭ ءار ايماعىندا بىرقانشا مەتەپتەردە قايتالاندى. ونى قوعام اسىرەدىنشىلدەردىڭ ارەكەتىمەن بايلانىستىردى.
ال بيىلعى وقۋ جىلى قارساڭىندا مەكتەپ، وقۋ، اعارتۋ سالاسىندا بيلىك كەڭ كولەمدە «تازارتۋ» جۇمىستارىن جۇرگىزدى. وي، پىكىرى، نەمەسە ارەكەتى حيدجاب، نەمەسە يسلامدىق ءومىر سالتىنا سايكەس كەلمەيدى دەگەن باسشىلار، مۇعالىم، وقىتۋشىلار جانە ستۋدەنتتەر وقۋ ورىندارى مەن ءبىلىم وشاقتارىنان الاستاتىلدى. ال وقۋ جىلى قارساڭىندا حيدجاب ءتارتىبىن ساقتاماعانداردى قاتاڭ جازالايتىن زاڭ جوباسى قابىلدانعان. بۇل زاڭنىڭ العاشقى كەزدە ءۇش جىل ىشىندە سىناق رەتىندە قولدانىلاتىنى ايتىلادى.
ساياسي رەڭككە يە الەۋمەتتىك ماسەلە
وسىنداي جاعدايلارعا وراي يران پرەزيدەنتى نيۋ-يوركتە، بۇۇ مىنبەرىنەن سويلەپ كەلگەننەن كەيىن ەلدەگى وقۋ جىلىنىڭ باستالۋى شاراسىنا قاتىسىپ، «يراندىق-يسلامدىق ءومىر سالتىن ساقتاۋ تۋرالى» ءسوز قوزعاپ وتىر. يادرولىق باعدارلاما ماسەلەسى بويىنشا سانكتسياعا ۇشىراعان يران بيلىگى حيدجابقا قارسىلىقتى جۇيەنىڭ دۇشپاندارى، ىشكى-سىرتقى دۇشپاندار ۇيىمداستىرىپ وتىر دەپ ەسەپتەيدى. ادام قۇقىعى، ءسوز بوستاندىعى، ەركىندىك بيلىكتىڭ پايىمىنشا حيدجابتىڭ استىندا عانا كوكتەيتىن يگىلىك. الايدا سوڭعى ءبىر جىل جانە يران تاريحىنداعى ءارتۇرلى وقيعالار مۇنداي ءماجبۇرلى شارانىڭ پۇشپاققا جەتكىزبەيتىنىن كورسەتەدى. ماسەلەن، حيدجاب كيگەن ادامداردىڭ ءتۇرلى تەرراكت ۇيىمداستىرعان كەزى بولعان.
ءبىر قىزىعى يراندا وسىدان 87 جىل بۇرىن، 1936 جىلى بيلىكتىڭ ءوزى ايەلدەردىڭ حيدجاب كيۋىنە قارسى بولىپ، ارنايى حيدجابقا قارسى زاڭ قابىلداعان. سوندا بيلىك وكىلدەرى ايەلدەردىڭ جامىلعىسىن كۇشپەن، زورلىقپەن تارتىپ الىپ، وتقا لاقتىرعان. الايدا ارادا ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە، الەمدە ازاماتتىق قوعام سالتانات قۇرىپ جاتقاندا يران ازاماتتاردىڭ جەكە-باس بوستاندىعىن اياقاستى ەتۋدەن تايىنباي كەلەدى. ولاردىڭ وسى ارەكەتىنىڭ ءوزى يسلامعا قارسى، مۇسىلماندارعا قارسى جەككورىنىشتىڭ تاراۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر.
جانات العاداي
