Iran ıslam respýblıkasynda hıdjabqa qarsy qozǵalystyń bastalǵanyna jyldan asty. Alaıda bıliktiń baqylaýdy kúsheıtip, adamnyń jekebas bostandyǵyn shekteýi qoǵamda hıdjabqa qarsylyqty odan ármen údete túsken.
Iranda oqý jyly 23 qyrkúıekte bastalady. Osy kúni Iran kúntizbesi boıynsha mehr aıynyń 1-i oqý jylynyń basy. Bıylǵy oqý jyly erekshe bastaldy. Oǵan el prezıdenti Ibragım Raısı alys apardan kele salyp ózi qatysyp, alǵashqy qońyraýdy ózi soqty. Onyń sondaǵy sózinde
«ırandyq-ıslamdyq ómir saltyn máńgilik saqtaý» týraly aıtqany qoǵam nazaryn aýdartty. Bul degen – hıdjab máselesimen tikeleı qatysty málimdeme. Óıtkeni byltyr osy ýaqytta Iranda hıdjab narazylyǵy bas kóterip, qazir solǵyndasa da ár jerden boı kórsetip, áli jalǵasyp jatyr.
JAŃA ShERÝGE ULASQAN ESKI NARAZYLYQ
Byltyr Iranda oqý jyly bastalar qarsańda, 15 qyrkúıekte birinshi kýrs stýdenti Mahsa Amınıdiń ahlaq polıııasy ýchaskesinde qaıtys bolýy osy narazylyqtyń basy bolatyn. Álbette, Iranda odan buryn da hıdjabqa qarsy bas kóterýler bolǵanymen, byltyrǵy narazylyq jappaı óris alǵanymen erekshelenedi. Eldiń ishin tutas qamtyǵany óz aldyna, elden syrtta turatyn ırandyqtar da óz otandastaryna ún qosyp, Amerıkada, Kanada jáne Eýropa elderinde ondaǵan myń adam qatysqan narazylyq sherýlerin ótkizdi. El ishindegiler bıliktiń hıdjabty májbúrleýin aıyptasa, el syrtyndaǵylar álem nazaryn Iran bıliginiń adam quqyǵyn aıaqasty etkenine nazar aýdartýǵa tyrysty.
80 mıllıonnan astam halyq ómir súretin Iran – demografııasy jyldam ósip kele jatqan el. Jyl saıyn 1 mln shamaly turǵyn qosylady. Bul degen sóz Iran halqynyń basym bóligin jastar quraıtynyn kórsetedi. Olar osydan 43-44 jyl buryn bekitilgen hıdjabty májbúrleý tártibine qarsy. Al «hıdjab tártibin tolyq saqtamady» degen jeleýmen polıııa ýchaskesinde belgisiz sebepten qaıtys bolǵan Mahsa Amınıdiń ólimi halyq ishindegi eski narazylyqtyń syrtqa lap berýine sebepshi boldy. Osy narazylyq kezinde qaza tapqandar sany 500 adam dep shamalanady. Arasynda 60-ǵa jýyq balanyń qaza tapqany aıtylady. Al narazylyq kezinde kúshtik qurylym ókilderiniń ólimine sebepshi boldy delingen birneshe adam ólim jazasyna kesildi.
Iranda bir adamnyń ólimi narazylyqtyń kelesi tolqynynyń týyndaýyna sebep bolady. Bul tipti belgili bir zańdylyqqa da aınalyp ketken. Iaǵnı, narazylyq kezinde qaza tapqandardyń janazasy, qyrqy nemese jyldyq asy berilgen kezde narazylyqtyń kelesi tolqyny bas kóteredi. Óıtkeni bılik sherý kezinde qaza tapqandardyń janazasy, qyrqy, nemese jyly sııaqty rásimderge adamdardyń jınalýyna tosqaýyl jasaýǵa tyrysady. Tipti marqumdardyń mazaryna deıin polıııa qaptap, adamdar jaqyndarynyń qabirine bara almaı qalady. Tıisinshe, bul sherýge shyǵatyndar sanynyń arta túsýine sebepshi. Jáne qarapaıym halyqtyń qany qaraıǵany sonshalyqty, olar narazylyq kezinde qatygezdiktiń qandaı túrine bolsa da bas tigýden taıynbaıdy. Byltyr qyrkúıek aıyndaǵy Mahsa Amınıdiń óliminen keıin bastalǵan «antı-hıdjab qozǵalysy» sony aıqyn kórsetti. Osy qozǵalys kezinde adamdar bet-beınesin jasyrmastan, áleýmettik jelide de bılikke qarsy úndep otyrǵan. Olardyń arasynda óner, mádenıet, aǵartý salasynyń ókilderi, stýdentter dáne oqýshylar bar. Bul qozǵalys kóshede – sherý túrinde, áleýmettik jelide úndeý túrinde jalǵasyp keledi.
OQÝShY QYZDARDY ÝLAÝDAN SOŃǴY ÁREKETTER
Byltyrdan beri oqý jylynyń bastalýy Iran bıligi úshin qaýipti sıgnalǵa aınalyp ketti. Byltyrǵy oqý jyly Mahsanyń oqıǵasymen bastalyp, odan keıin mektepterdegi qyzdardy ýlaý oqıǵasyna jalǵasty. Belgisiz delinetin adamdar qyzdar mektebine belgisiz ý shashyp, odan jan tapsyrǵan oqýshylar da boldy. Iranda uldar men qyzdar mektebiniń bólek bolýy qaskóılerdiń áreketine qolaıly jaǵdaı týǵyzdy. Bul oqıǵa birer mektepte ǵana emes, eldiń ár aımaǵynda birqansha metepterde qaıtalandy. Ony qoǵam ásiredinshilderdiń áreketimen baılanystyrdy.
Al bıylǵy oqý jyly qarsańynda mektep, oqý, aǵartý salasynda bılik keń kólemde «tazartý» jumystaryn júrgizdi. Oı, pikiri, nemese áreketi hıdjab, nemese ıslamdyq ómir saltyna sáıkes kelmeıdi degen basshylar, muǵalim, oqytýshylar jáne stýdentter oqý oryndary men bilim oshaqtarynan alastatyldy. Al oqý jyly qarsańynda hıdjab tártibin saqtamaǵandardy qatań jazalaıtyn zań jobasy qabyldanǵan. Bul zańnyń alǵashqy kezde úsh jyl ishinde synaq retinde qoldanylatyny aıtylady.
SAIaSI REŃKKE IE ÁLEÝMETTIK MÁSELE
Osyndaı jaǵdaılarǵa oraı Iran prezıdenti Nıý-Iorkte, BUU minberinen sóılep kelgennen keıin eldegi oqý jylynyń bastalýy sharasyna qatysyp, «ırandyq-ıslamdyq ómir saltyn saqtaý týraly» sóz qozǵap otyr. Iadrolyq baǵdarlama máselesi boıynsha sankııaǵa ushyraǵan Iran bıligi hıdjabqa qarsylyqty júıeniń dushpandary, ishki-syrtqy dushpandar uıymdastyryp otyr dep esepteıdi. Adam quqyǵy, sóz bostandyǵy, erkindik bıliktiń paıymynsha hıdjabtyń astynda ǵana kókteıtin ıgilik. Alaıda sońǵy bir jyl jáne Iran tarıhyndaǵy ártúrli oqıǵalar mundaı májbúrli sharanyń pushpaqqa jetkizbeıtinin kórsetedi. Máselen, hıdjab kıgen adamdardyń túrli terrakt uıymdastyrǵan kezi bolǵan.
Bir qyzyǵy Iranda osydan 87 jyl buryn, 1936 jyly bıliktiń ózi áıelderdiń hıdjab kııýine qarsy bolyp, arnaıy hıdjabqa qarsy zań qabyldaǵan. Sonda bılik ókilderi áıelderdiń jamylǵysyn kúshpen, zorlyqpen tartyp alyp, otqa laqtyrǵan. Alaıda arada bir ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótkende, álemde azamattyq qoǵam saltanat quryp jatqanda Iran azamattardyń jeke-bas bostandyǵyn aıaqasty etýden taıynbaı keledi. Olardyń osy áreketiniń ózi ıslamǵa qarsy, musylmandarǵa qarsy jekkórinishtiń taraýyna sebep bolyp otyr.
Janat Alǵadaı
