İran islam respublikasynda hidjabqa qarsy qozǧalystyŋ bastalǧanyna jyldan asty. Alaida bilıktıŋ baqylaudy küşeitıp, adamnyŋ jekebas bostandyǧyn şekteuı qoǧamda hidjabqa qarsylyqty odan ärmen üdete tüsken.
İranda oqu jyly 23 qyrküiekte bastalady. Osy künı İran küntızbesı boiynşa mehr aiynyŋ 1-ı oqu jylynyŋ basy. Biylǧy oqu jyly erekşe bastaldy. Oǧan el prezidentı İbragim Raisi alys apardan kele salyp özı qatysyp, alǧaşqy qoŋyraudy özı soqty. Onyŋ sondaǧy sözınde
«irandyq-islamdyq ömır saltyn mäŋgılık saqtau» turaly aitqany qoǧam nazaryn audartty. Būl degen – hidjab mäselesımen tıkelei qatysty mälımdeme. Öitkenı byltyr osy uaqytta İranda hidjab narazylyǧy bas köterıp, qazır solǧyndasa da är jerden boi körsetıp, älı jalǧasyp jatyr.
JAŊA ŞERUGE ŪLASQAN ESKI NARAZYLYQ
Byltyr İranda oqu jyly bastalar qarsaŋda, 15 qyrküiekte bırınşı kurs studentı Mahsa Aminidıŋ ahlaq polisiiasy uchaskesınde qaitys boluy osy narazylyqtyŋ basy bolatyn. Älbette, İranda odan būryn da hidjabqa qarsy bas köteruler bolǧanymen, byltyrǧy narazylyq jappai örıs alǧanymen erekşelenedı. Eldıŋ ışın tūtas qamtyǧany öz aldyna, elden syrtta tūratyn irandyqtar da öz otandastaryna ün qosyp, Amerikada, Kanada jäne Europa elderınde ondaǧan myŋ adam qatysqan narazylyq şerulerın ötkızdı. El ışındegıler bilıktıŋ hidjabty mäjbürleuın aiyptasa, el syrtyndaǧylar älem nazaryn İran bilıgınıŋ adam qūqyǧyn aiaqasty etkenıne nazar audartuǧa tyrysty.
80 millionnan astam halyq ömır süretın İran – demografiiasy jyldam ösıp kele jatqan el. Jyl saiyn 1 mln şamaly tūrǧyn qosylady. Būl degen söz İran halqynyŋ basym bölıgın jastar qūraitynyn körsetedı. Olar osydan 43-44 jyl būryn bekıtılgen hidjabty mäjbürleu tärtıbıne qarsy. Al «hidjab tärtıbın tolyq saqtamady» degen jeleumen polisiia uchaskesınde belgısız sebepten qaitys bolǧan Mahsa Aminidıŋ ölımı halyq ışındegı eskı narazylyqtyŋ syrtqa lap beruıne sebepşı boldy. Osy narazylyq kezınde qaza tapqandar sany 500 adam dep şamalanady. Arasynda 60-ǧa juyq balanyŋ qaza tapqany aitylady. Al narazylyq kezınde küştık qūrylym ökılderınıŋ ölımıne sebepşı boldy delıngen bırneşe adam ölım jazasyna kesıldı.
İranda bır adamnyŋ ölımı narazylyqtyŋ kelesı tolqynynyŋ tuyndauyna sebep bolady. Būl tıptı belgılı bır zaŋdylyqqa da ainalyp ketken. Iаǧni, narazylyq kezınde qaza tapqandardyŋ janazasy, qyrqy nemese jyldyq asy berılgen kezde narazylyqtyŋ kelesı tolqyny bas köteredı. Öitkenı bilık şeru kezınde qaza tapqandardyŋ janazasy, qyrqy, nemese jyly siiaqty räsımderge adamdardyŋ jinaluyna tosqauyl jasauǧa tyrysady. Tıptı marqūmdardyŋ mazaryna deiın polisiia qaptap, adamdar jaqyndarynyŋ qabırıne bara almai qalady. Tiısınşe, būl şeruge şyǧatyndar sanynyŋ arta tüsuıne sebepşı. Jäne qarapaiym halyqtyŋ qany qaraiǧany sonşalyqty, olar narazylyq kezınde qatygezdıktıŋ qandai türıne bolsa da bas tıguden taiynbaidy. Byltyr qyrküiek aiyndaǧy Mahsa Aminidıŋ ölımınen keiın bastalǧan «anti-hidjab qozǧalysy» sony aiqyn körsettı. Osy qozǧalys kezınde adamdar bet-beinesın jasyrmastan, äleumettık jelıde de bilıkke qarsy ündep otyrǧan. Olardyŋ arasynda öner, mädeniet, aǧartu salasynyŋ ökılderı, studentter däne oquşylar bar. Būl qozǧalys köşede – şeru türınde, äleumettık jelıde ündeu türınde jalǧasyp keledı.
OQUŞY QYZDARDY ULAUDAN SOŊǦY ÄREKETTER
Byltyrdan berı oqu jylynyŋ bastaluy İran bilıgı üşın qauıptı signalǧa ainalyp kettı. Byltyrǧy oqu jyly Mahsanyŋ oqiǧasymen bastalyp, odan keiın mektepterdegı qyzdardy ulau oqiǧasyna jalǧasty. Belgısız delınetın adamdar qyzdar mektebıne belgısız u şaşyp, odan jan tapsyrǧan oquşylar da boldy. İranda ūldar men qyzdar mektebınıŋ bölek boluy qasköilerdıŋ äreketıne qolaily jaǧdai tuǧyzdy. Būl oqiǧa bırer mektepte ǧana emes, eldıŋ är aimaǧynda bırqanşa metepterde qaitalandy. Ony qoǧam äsıredınşılderdıŋ äreketımen bailanystyrdy.
Al biylǧy oqu jyly qarsaŋynda mektep, oqu, aǧartu salasynda bilık keŋ kölemde «tazartu» jūmystaryn jürgızdı. Oi, pıkırı, nemese äreketı hidjab, nemese islamdyq ömır saltyna säikes kelmeidı degen basşylar, mūǧalım, oqytuşylar jäne studentter oqu oryndary men bılım oşaqtarynan alastatyldy. Al oqu jyly qarsaŋynda hidjab tärtıbın saqtamaǧandardy qataŋ jazalaityn zaŋ jobasy qabyldanǧan. Būl zaŋnyŋ alǧaşqy kezde üş jyl ışınde synaq retınde qoldanylatyny aitylady.
SAIаSİ REŊKKE İE ÄLEUMETTIK MÄSELE
Osyndai jaǧdailarǧa orai İran prezidentı Niu-Iorkte, BŪŪ mınberınen söilep kelgennen keiın eldegı oqu jylynyŋ bastaluy şarasyna qatysyp, «irandyq-islamdyq ömır saltyn saqtau turaly» söz qozǧap otyr. Iаdrolyq baǧdarlama mäselesı boiynşa sanksiiaǧa ūşyraǧan İran bilıgı hidjabqa qarsylyqty jüienıŋ dūşpandary, ışkı-syrtqy dūşpandar ūiymdastyryp otyr dep esepteidı. Adam qūqyǧy, söz bostandyǧy, erkındık bilıktıŋ paiymynşa hidjabtyŋ astynda ǧana kökteitın igılık. Alaida soŋǧy bır jyl jäne İran tarihyndaǧy ärtürlı oqiǧalar mūndai mäjbürlı şaranyŋ pūşpaqqa jetkızbeitının körsetedı. Mäselen, hidjab kigen adamdardyŋ türlı terrakt ūiymdastyrǧan kezı bolǧan.
Bır qyzyǧy İranda osydan 87 jyl būryn, 1936 jyly bilıktıŋ özı äielderdıŋ hidjab kiiuıne qarsy bolyp, arnaiy hidjabqa qarsy zaŋ qabyldaǧan. Sonda bilık ökılderı äielderdıŋ jamylǧysyn küşpen, zorlyqpen tartyp alyp, otqa laqtyrǧan. Alaida arada bır ǧasyrǧa juyq uaqyt ötkende, älemde azamattyq qoǧam saltanat qūryp jatqanda İran azamattardyŋ jeke-bas bostandyǧyn aiaqasty etuden taiynbai keledı. Olardyŋ osy äreketınıŋ özı islamǧa qarsy, mūsylmandarǧa qarsy jekkörınıştıŋ tarauyna sebep bolyp otyr.
Janat Alǧadai
