پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ جولداۋىندا ەلگە ءۇش بانكتىڭ كەلەتىنى ايتىلدى. بۇل بانكتەر قاراپايىم ادامدار ءۇشىن نەسيە پايىزىن تومەندەتە مە، الدە نازارباەۆتار اۋلەتىنىڭ ءباسىن تومەندەتە مە؟ جالپى شەتەلدىك بانكتىڭ پايداسى بار ما؟ بۇل تۋرالى «ادىرنا» ءتىلشىسى مامانداردان سۇراپ كوردى.
2023 جىلى 1 قىركۇيەكتە پارلامەنت پالاتالارىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا قازاقستانعا شەتەلدەن ءۇش ءىرى بانكتى تارتۋ كەرەگىن ايتقان بولاتىن.
"بانك سالاسىنىڭ تاعى ءبىر پروبلەماسى – جوعارى كونتسەنتراتسيا. بۇگىن دە ەلدە 21 بانك بار. دەسە دە كورپوراتيۆتى نەسيەلەندىرۋمەن، ياعني ەكونوميكا جوبالارىن قارجىلاندىرۋمەن تەك بىرنەشە ءىرى بانك اينالىسادى. سول سەبەپتى اتالعان سالادا باسەكەلەستىكتى ارتتىرۋ ءۇشىن ەلگە شەتەلدەن سەنىمدى دەگەن ءۇش بانكتى تارتۋ كەرەك", - دەدى توقاەۆ.
دەگەنمەن، ناقتى قاي بانك كەلەتىنى ءالى بەلگىسىز. بۇل جاڭالىققا قاراپايىم حالىق پەن كاسىپكەرلەر «نەسيەنى از پايىزدا الامىز» دەپ قۋانسا، ال وتاندىق بانك ءبىراز ابىگەرگە تۇسەتىندەي.
ايتا كەتەيىك، قازىرگى ۋاقىتتا 7,5 ميلليوننان استام ادامنىڭ، ياعني رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكالىق بەلسەندى حالقىنىڭ 77 پايىزىنىڭ قولدانىستاعى نەسيەلەرى بار. ءبىرىنشى كرەديتتىك بيۋرونىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، نەسيەلەردىڭ جالپى سوماسى 7,7 ترلن تەڭگەگە جەتىپ، ءوسىم 30 پايىزدان اسقان. سونىڭ 1,5 ميلليون ادامى اعىمداعى نەسيەلەر بويىنشا تولەمدى 90 كۇن نەمەسە ودان دا كوپ كۇننەن كەشىكتىرىپ جاتقان كورىنەدى. ال مۇنداي قارىزدى جابا الماۋدىڭ ءبىر سەبەبى - نەسيەنىڭ بانك بەرەتىن پايىزدىق مولشەرىنىڭ جوعارى بولۋىنان. بۇل – ەكونوميست جانۇزاق اكىمنىڭ پىكىرى.
«بانك جۇيەسىنە رەفورما كەرەك»
- بىزدە نەسيەنىڭ پايىزى وتە جوعارى 23-30 پايىزعا دەيىن. ونىمەن، ەكونوميكا دامىمايدى. ول حالىقتى قايىرشى قىلۋدىڭ جولى. توي بولسىن، ماشينا، ءۇي بولسىن، نەسيەگە الىپ، ءبارى قارىزعا باتىپ جۇرەدى. ول ءۇشىن بانك جۇيەسىنە رەفورما كەرەك. پرەزيدەنت 3 بانك تارتۋ كەرەك دەدى. نەگىزى 3 بانك ەشتەڭە شەشپەيدى، كەم دەگەندە 100 بانك كەرەك. سوندا باسەكە ارتادى. قازىرگى بانكتەر بارىمىزگە بەلگىلى 3-4 وليگارحتىڭ قولىندا. سوندىقتان نەسيەنىڭ پايىزى دا وتە جوعارى، - دەدى جانۇزاق اكىم.
اتالعانداي، قازاقستاندا 21 بانك بولعانىمەن، ونىڭ 12-ءسى شەتەلدىك كاپيتالدىڭ قاتىسۋىمەن جۇمىس ىستەيدى. ال ەلگە تانىمال ءىرى ءۇش بانكتىڭ يەلىگىنە ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ وتباسىنىڭ قاتىسى بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. ولار قاي بانكتەر؟
ەلدەگى ەڭ ءىرى «حالىق» بانكى كاسىپكەر تيمۋر قۇلىباەۆ پەن دينارا قۇلىباەۆاعا تيەسىلى. ال دينارا – نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ورتانشى قىزى. بۇل ەكەۋى دە «فوربس» تىزىمىنەن دە، ەل اۋزىنان دا تۇسپەي كەلە جاتقان الپاۋىتتار.
سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن ەلدەگى اكتيۆتەرى بويىنشا ەكىنشى بانك – كاسپي بانكىنىڭ اكتسيالارىن باسقا اكتسيونەرلەرمەن قاتار نازارباەۆتىڭ جيەنى قايرات ساتىبالدى يەلەنەدى. بۇگىنگى تاڭدا كومپانيانىڭ نەگىزگى اكتسيونەرلەرى – ۆياچەسلاۆ كيم جانە ميحايل لومتادزە.
ال جاڭا ءارى ۇزاق تاريحى بار Jusan Bank قاڭتار وقيعاسىنا دەيىن نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى توبىنا تيەسىلى بولدى. بۇعان دەيىن بانك ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ جاقىن سەرىگى – ادىلبەك جاقسىبەكوۆتىڭ مەنشىگىندە بولعان. كەيىن قاڭتارداعى دۇربەلەڭنەن كەيىن بانك جوو مەنشىگىنەن ءىرى قازاقستاندىق بيزنەسمەندەردىڭ ءبىرى عالىمجان ەسەنوۆكە ءوتتى.
كووپەراتيۆتى نەسيەلەندىرۋمەن، ياعني ەكونوميكالىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋمەن جوعارىدا اتالعان جانە ءبىردى-ەكىلى ءىرى بانكتەر عانا اينالىسادى. ال قازاقستانعا شەتەلدەن ءۇش بانك كەلسە، نازارباەۆ اۋلەتى باسقارىپ وتىرعان بانكتەرگە تويتارىس بەرە الا ما؟
«بانك جۇيەسىنىڭ اكتيۆتەرى ءبىر قولعا بىرىككەن»
- توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا بىزدە 145 بانك اشىلعان ەدى. كەيىن 2000 جىلداردىڭ باسىندا جارتىسى قىسقارعان، 30-40 بانك قالعان. بىراق ەۋروپانىڭ، كەيىن گونكونگتىڭ باسقا دا مەملەكەتتەردىڭ ۇلكەن بانكتەرى قازاقستان ەكونوميكاسىنا قىزىققان ەدى. كەيىنگى جاعدايلاردا، وليگارحتاردىڭ بانك جۇيەسىن قولدارىنا الۋىنا بايلانىستى بىزدە كوپ بانك 2008 جىلداردىعى داعدارىستان كەيىن جابىلدى. ءسويتىپ، قازاقستاندا بۇگىنگى كۇندە بار بولعانى 21 بانك جۇمىس ىستەپ وتىر. بۇل بانك جۇيەسىنىڭ اكتيۆتەرىنىڭ ءبىر قولعا بىرىككەنىن بىلدىرەدى. ولار قازاقستاننىڭ قيىن جاعدايىنا قاراماستان، وتە ۇلكەن پايدا تاۋىپ، كەيىن ول قازاقستان ەكونوميكاسىنا نەسيەلەمەستەن، وزدەرى باعالى قاعازدار نارىعىنان، ياعني قارجىلىق ينۆەستيتسيالار جاساپ، ۇلكەن تاۋەكەلگە بارماي پايدا تاۋىپ وتىر. تاۋەكەلى جوعارى بيزنەستەرگە ينۆەستيتسيا سالۋدىڭ ورنىنا حالىقتىڭ تۇتىنۋ نەسيەلەرىن بەرىپ، وڭاي جولمەن، وتە جوعارى پايىزدا تابىس تاۋىپ وتىر. بۇل جاقسى ەمەس. سوندىقتان وسىلاردىڭ اسەرىنەن پرەزيدەنت شەتەلدەن ۇلكەن ءۇش بانكتى شاقىرۋ ماسەلەسىن قويدى»، - دەدى ساراپشى، ەكونوميست ساپارباي جوباەۆ.
قازاقستانعا قانداي بانكتەر كەلگەنى دۇرىس؟
- ەۋروپالىق دامۋ جانە قايتا قۇرۋ بانكىنىڭ ۇلگىلەرىمەن سالىنعان بانكتەر كەلۋ كەرەك. سەبەيۋى، ءبىز ەۋروپالىق بانك جۇيەسىنىڭ مۇشەسىمىز. مەنىڭشە، بىزگە تۇركيانىڭ ءبىر ۇلكەن بانكى، ەۋروپانىڭ، امەريكانىڭ، وڭتۇستىك كورەيا سىندى مەملەكەتتەردىڭ ءىرى بانكتەرى كەلەتىن بولسا، استانا قارجى ورتالىعى بۇل جونىندە جۇمىس ىستەپ، شاقىرسا بولادى. ول بانكتەردى شاقىرىپ، ۋادە بەرىپ، كەيىن ولاردىڭ ينۆەستيتسياسىنا سالىقتىق جەڭىلدىكتەر بەرسە، ولار كەلەدى. سوندا باسەكە بولادى، ودان ءبىز تەك ۇتامىز، ءبىزدىڭ بانكتەر دە، حالىق تا ۇتادى. ەكونوميكا دا جاقسارادى. سوندىقتان شەتەلدەن كەلەتىن بانكتەردەن ەشقانداي قورقۋدىڭ قاجەتى جوق، - دەدى ساپارباي جوباەۆ.
«ءبىزدىڭ نارىق بانك قىزىعارلىقتاي ەمەس»
ال بەلگىلى ەكونوميست ماقسات حالىقتىڭ ايتۋىنشا، شەتەلدەن بانك كەلگەنىمەن، نەسيە پايىزى ايتارلىقتاي تومەندەمەيدى. سەبەبى، ولار ۇلتتىق بانكتىڭ تالاپ-ەرەجەسىنە باعىنادى.
- ءبىز دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشەلىككە كىرگەننەن كەيىن، 2020 جىلدان باستاپ، ەلىمىزگە شەتەلدىك بانكتەردىڭ بارلىعىنا كىرۋگە مۇمكىندىك بەردىك. 2020 جىلدان بەرى قاراي قانشا بانك كەلدى؟ وسى تۇرعىدان كەلسەك، ەگەر الەمدە بانك قىزىعارلىقتاي ەل بولساق، ىنتالىلار باياعىدا كەلەتىن ەدى. قازىرگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ نارىق ەل قىزىعارلىقتاي ەمەس. ويتكەنى، بىزدە بازالىق پايىزدىق مولشەرلەمە جوعارى. ولار 3-4 پايىزبەن نەسيە بەرەتىن بولسا، بىزگە كەلسە، ولار جوق دەگەن كەزدە تەڭگەنى 16,5 پايىزبەن الادى، سوسىن 20 پايىزدىڭ ۇستىندە نەسيەلەندىرەتىن بولادى. سوندىقتان ونداي قيىن شارتتارعا كەز كەلگەن بانك كەلىسە بەرمەيدى. ولار كەلسە، ۇلتتىق بانكتىڭ تالاپ ەرەجەلەرىمەن جۇمىس جاساۋى كەرەك، - دەيدى ماقسات حالىق.
وندا سىرتتان كەلەدى دەگەن بانكتەردىڭ قاراپايىم ادامعا تيگىزەر پايداسى قانداي بولۋى مۇمكىن؟ وعان ەكونوميستىڭ جاۋابى مىنانداي.
- بىرىنشىدەن، كەلەتىن بانكتەر بىزدەگى بانكتەرگە باسەكەلەستىك تۋعىزادى. اسىرەسە، كورپوراتيۆتىك مادەنيەت تۇرعىسىنان. ويتكەنى، ول ەلدەردەگى بانكتەردە كورپوراتيۆتىك مادەنيەتتەرى كۇشتى، جۇمىسشىلارىنا وتە جوعارى جالاقى تولەيدى. وزىندىك جۇيەلى، ساپالى قارجىلىق قىزمەتىمەن ەرەكشەلەنەدى. ارينە، ءبىزدىڭ بانكتەر دە اي قاراپ وتىرماي، ودان ءارى دامۋدى كوزدەيدى. وسى جاعىنان كەلگەندە شەتەلدىك بانكتەردىڭ كەلگەنىنىڭ پايداسى كورىنەدى. ارينە، كورپوراتيۆتىك سەكتورلاردى بىردەن قارجىلاندىرىپ كەتۋگە دە ولار اسىقپايدى. جالپى نەسيەلەردىڭ پايىزىن تومەندەسىن دەسەك، بىزدەگى بازالىق پايىزدىڭ تومەندەۋى شارت. ودان كەيىن ەكىنشى ماسەلە، ول بانكتەرگە عانا قاتىستى ماسەلە ەمەس، جالپى بازالىق پايىز ءتۇسۋ ءۇشىن ەلدە ينفلياتسيا ءتۇسۋ كەرەك. ال ينفلياتسيا تومەندەۋى ءۇشىن، ەلدە ءوندىرىس، فابريكالار دۇرىس جۇمىس جاساۋى كەرەك. اينالىپ كەلگەندە ماسەلەنىڭ ءمانىسى بانك ساياساتىنا ەمەس، ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىنا كەلىپ تىرەلەدى. سوندىقتان ۇكىمەتتىڭ ساياساتى دۇرىس جۇزەگە اسسا، ونسىزدا بازالىق پايىز تۇسەدى، - دەدى ماقسات حالىق.
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
