ءان ارناۋ - قازاقتىڭ بايىرعى سالتى

5774
Adyrna.kz Telegram

قازاق رۋحاني مادەنيەتىندە وزىندىك سالتتارى بار ساز ونەرىنىڭ الاتىن ورنى زور. سونداي سالتتاردىڭ ءبىرى — ءان ارناۋ.

قازاق جۇرەگىندە وتانعا دەگەن ماحاببات ارقاشان ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. وتكەن 20 عاسىردا دا قازاقتىڭ وتانسۇيگىشتىگىن دالەلدەيتىن كەرەمەت سازدى تۋىندىلار دۇنيەگە كەلدى. مىسالى كومپوزيتور ەسكەندىر حاسانعاليەۆتىڭ اقىن قادىر مىرزا ءالىنىڭ سوزىنە شىعارعان «اتامەكەن»، «دوس-مۇقاسان» توبىنىڭ جەتەكشىسى مۇرات قۇسايىننىڭ اقىن ساعي جيەنباەۆتىڭ سوزىنە شىعارعان «تۋعان جەر» اندەرى وسىنداي اندەردىڭ ەڭ تانىمالدارى. قازاق ۇلتىنىڭ ەڭ ءبىر جاقسى كورىپ شىرقايتىن ءانى — قازاقستاننىڭ ءانۇرانى «مەنىڭ قازاقستانىم». بۇل شوقتىعى بيىك تۋىندىنىڭ سوزدەرى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ پەن نۇرسۇلتان نازارباەۆتىكى، مۋزىكاسىن شىعارعان كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆ.

قازاق اندەرىنىڭ تاعى ءبىر توبى اتا-انالارعا ارنالعان. بۇل اندەردىڭ اراسىندا ەڭ تانىمالدارى «اسىل اجەم» جانە «اكەمە» اندەرى.

 

قىزىقتى وقيعا

اناعا انمەن ورناتىلعان ەسكەرتكىش دەپ اتاۋعا بولاتىن ءان «انا تۋرالى جىر» دەپ اتالادى. ءسوزىن جازعان بەلگىلى اقىن عافۋ قايىربەكوۆ بولسا، ءانىن شىعارعان  قازاق ءۆالسىنىڭ پاديشاسى اتانعان كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆ. ءاننىڭ مازمۇنى مەن ادەمىلىگى سونداي وزبەك، تاتار ت.ب. تىلدەرگە اۋدارىلىپ شىرقالدى.

قازاقستاننىڭ ونەر قايراتكەرلەرى قازان قالاسىنا ساپارى بارىسىندا ۇشاقتان تۇسكەندە ەڭ ءبىرىنشى كورگەنى «قازاقتىڭ ۇلى كومپوزيتورى ءشامشى قالداياقوۆ قوش كەلدىڭىز!» دەگەن ۇلكەن جازۋ بولعان. بۇل تۋرالى قازاق تەاتر جانە كينوسىنىڭ مايتالمانى ءاسانالى ءاشىمۇلى «مايرانىڭ ءانى اتتى» كىتابىندا جازدى.

وسى انگە بايلانىستى مىناداي قىزىق وقيعا بولعانى بەلگىلى. سازگەردىڭ ۇلى، اسكەر قاتارىندا جۇرگەن كەزدە، ءبىر ساربازدىڭ «انا تۋرالى جىردى» تاتار تىلىندە شىرقاپ وتىرعانىن كورەدى. بۇل ءاندى قايدان بىلەسىڭ، دەپ سۇرايدى انا جىگىتتەن. ول بولسا، بۇل ءان تاتاردىڭ حالىق ءانى دەپ جاۋاپ بەرەدى.

بۇعان سازگەردىڭ ۇلى بۇل ءاندى شىعارعان ءوز اكەسى ەكەنىن ايتادى. جولداسى وعان سەنە قويمايدى. سازگەردىڭ ۇلى ۇيىنە حات جازىپ، ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ «انا تۋرالى جىر» جاريالانعان گازەتتى الدىرادى. تاتار جىگىتى سوندا عانا بۇل ءاندى قازاق قازاق كومپوزيتورى شىعارعانىن مويىندايدى.

 

عاشىقتىق اندەر

قازاق ساز ونەرىنىڭ تاعى ءبىر بايلىعى عاشىقتىق اندەرى. ەسىمدەرى بۇگىنگە جەتكەن جانە جەتپەگەن، انشىلەر مەن اقىندار شىعارعان عاشىقتىق اندەر سانسىز كوپ. سولاردىڭ اراسىندا ەڭ بەلگىلەرى ءبىرجان سالدىڭ «ءلايلىم شىراق»، اقان سەرىنىڭ «بالقاديشا» اندەرى. بۇل اندەر بۇگىنگى كەزدە دە ءجيى ورىندالادى.

قازاق انشىلەرىنىڭ شىعارماشىلىق تاريحىندا بىردەن بىرنەشە قىزعا ارناپ شىعارعان اندەر دە بارشىلىق.

وسىنداي اندەردىڭ ءبىرى اتاقتى ءانشى عاريفوللا قۇرماعاليۇلى شىرقاعان، كەيىن اتاقتى «دوس-مۇقاسان» توبى زاماناۋي دەڭگەيدە وڭدەپ جاڭا ءبىر تانىمالدىلىققا يە بولعان «ون التى قىز» ءانى. بۇل ءاندى اتاقتى ءانشى مۇحيت مەرالىۇلىنىڭ نەمەرە ءىنىسى شىنتاس قاراتايۇلى شىعارعان.

قازاق راديوسى اندەرىنىڭ التىن قورىندا «جيىرما توعىز قىز» اتتى ءان دە بار.

ءان ارناۋ سالتى تۋرالى بالتاباي ادامباەۆ ي تولەۋحان جارقىمبەكوۆا «ەل اۋزىنان» كىتابىندامىداي وقيعانى بايانداعان:

«ەرتە كەزدە تۇلكىلى دەگەن جايلاۋدا جاتقان قالىڭ ەلگە زايسان جاقتان ارقاعا قاراي جولاۋشىلاپ كەتىپ بارا جاتقان قالي دەگەن ءوزى ءانشى، ءوزى سەرى جىگىت بەس-التى جولداسىمەن كەلە قالادى. سىيلى قوناقتاردى مال سويىپ، سياپاتپەن قارسى العان اۋىل جاستارى كەشكە قاراي جيىلىپ، اۋىل سىرتىنا التىباقان قۇرادى، وعان قوناقتاردى دا شاقىرادى. ولار اۋىلدىڭ التى اۋىزىن ايتقان سوڭ قوناق كادە سۇرايدى. سوندا قالي التىباقانعا جينالعان بارلىق ەلۋ ءۇش قىز-كەلىنشەكتىڭ اتىن ەكى شۋماق ولەڭگە سىيعىزىپ، تاباندا جاڭا ءان شىعارىپ بەرىپتى».

«ەلۋ ءۇش قىز» ءانى وسىلاي پايدا بولعان ەكەن:

باسىندا باقالىنىڭ قارا تۇز بار،
شەتىندە داريانىڭ قاتقان مۇز بار.
دەيتۇعىن ءزايدا، كۇلان، گۇلسىم، جانات،
زاعيلا، ماريا، تولەۋ، رايحان قىز بار.

قايىرماسى:
الۋا-اي، ىرىسالدى، گۇلنۇر-اي،
نازيگۇلدىڭ پيعىلى-اي.
ادەيى ىزدەپ كەلگەندە،
كۇتىپ الماي قۇرعىر-اي!
احاۋ، نۇرىش-اي، كۇنىش-اي،
ءرازيا، ءبىلىس-اي.
كوكەن مەنەن توكەن-اي.
ەسەن مەنەن بوكەن-اي.
دامەگۇل مەن جاڭىلدىق،
ءبىز قالقانى ساعىندىق.
احاۋ، ايقاتشا، ءايىمحان،
كۇلبالدان مەن، ەي-ۋاي، كۇلىمحان!

ەسەدى جانعا جايلى تاڭنان سامال،
قالقاممەن كەزدەسەتىن بار ما امال؟
راحيما، نۇرعيزا مەن ساقان، دامەش،
باعيلا، مەرۋەرت، مارجان، عايني، كامال.

قايىرماسى:
ايشا-اي، نۇرلىعايىن، كاميلا-اي،
قاپيا مەن ءجاميلا-اي.
ديدارلاسىپ سويلەسپەي،
قايدا كەتتىڭ ءساليما-اي.
احاۋ، ءجانيا-اي، ءسانيا-اي.
قانشايىم، ءپانيا-اي.
رابيعا مەن ءراش-اي،
كەمەلحان مەن مەن كۇلاش-اي،
جارقىن مىنەز جامالىم،
تاپساڭشى ءوزىڭ امالىن.
احاۋ، ايناگۇل، ساندۋعاش،
قوش-ەسەن بول، ەي-ۋاي، قارلىعاش!

ءان ءماتىنى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ءوتىنىشى كەرەمەت شەبەرلىكپەن ورىندالعانىنىڭ تاماشا كورىنىسى. بۇل وقيعا قازاقتاردىڭ سۋىرىپ سالىپ ولەڭ شىعارۋدا الدىنا جان سالمايتىن ونەر يەلەرى ەكەنىن دالەلدەيدى.

ءان حانشايىمى «قورلان»

قازاقتىڭ «ءان ارناۋ» سالتىنىڭ ەڭ بەلگىلىسى، ءان حانشايىمى دەگەن اتقا يە بولعان «قورلان» ءانى. بۇل ءاندى قازاقتىڭ بەلگىلى سازگەر ءانشىسى ەستاي بەركىمبايۇلى جيىرما جاسىندا، قورلان سۇلتانقىزىنا ارناپ شىعارعان.

وسى ءبىر اتى اڭىزعا اينالعان ءاننىڭ شىعۋ تاريحىن قازاق ادەبيەتى تانۋ عىلىمىنىڭ بەلگىلى قايراتكەرى قايىم مۇحامەدحانۇلى، 1939 جىلى تامىز ايىنىڭ اياعىندا 71 جاستاعى ءانشىنىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ العان ەكەن:

« — ءوزىڭىزدىڭ تۇڭعىش شىعارعان ءتول ءانىڭىز قايسىسى، — دەپ سۇراعانىمىزدا قارت اقىننىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ، تەرەڭ ءبىر ويعا باتقانداي بولدى دا:

— ونىڭ نەسىن ايتاسىڭ، ول ءبىر ولە-ولگەنشە ىشتە كەتىپ بارا جاتقان ارمان عوي...

...جۇرەگىمدى جارىپ شىققان تۇڭعىش ءانىم وزدەرىڭ بىلەتىن «قورلان» ەدى. بۇل ءاندى جيىرما جاسىمدا شىعارعان ەدىم. ول ءبىر ۇزاق حيكايا، — دەپ ءانشى تەرەڭ كۇرسىنىپ، تاعى تىنىپ قالدى. قولقالاپ قويماعان سوڭ جارتى عاسىر بۇرىن باسىنان كەشكەن ماحاببات دراماسىن باپپەن باستاپ، ۇزاق اڭگىمەگە كەتتى. ەرتىس ەلىنىڭ ازاماتى، سۇلەيمەن بالاسى شوشان دەگەن جىگىت مارالدى بولىسى، قىپشاق ەلىندەگى قاينىنا كۇيەۋشىلەپ باراتىن بولادى دا، سوناۋ 150 شاقىرىم جەردەن مۇنى شاقىرتىپ بىرگە الا كەتەدى. ەستاي باستاتقان جولداستارىمەن كەلگەن كۇيەۋدى قايىنجۇرتى قۇرمەتتەپ قارسى الادى. مارالدىنىڭ ۇلكەن ەل بيلەۋشىلەرى — سۇڭقار دەگەن بولىسى، سۇلتان دەگەن ءبيى بار ەكەن. سۇلتاننىڭ بويجەتكەن، ەكى سۇلۋ قىزى بار-دى: ۇلكەنى — قورلان، كىشىسى — قۇسني. وسى ەكى بويجەتكەن قۇداشالار توي-دۋماننىڭ ورتاسىندا بولادى. توي-دۋماننىڭ گۇلى، ءارى ءانشى، ءارى اقىن، سەگىز قىرلى جىگىتكە قورلاننىڭ كوڭىلى اۋادى. ەستاي دا قىزدى ۇناتادى. سويلەسەدى، سىرلاسادى. قورلاننىڭ ايتتىرىپ قويعان جەرى بار ەكەن. سۇيىسكەن ەكى جاس سول جولى سەرتتەسىپ، ءسوز بايلاسادى. ەستاي كەلەسى جىلى قورلاندى الىپ قاشپاق بولىپ، قرجاحمەت دەگەن دوسىمەن قىز اۋىلىنا جاسىرىن كەلەدى. سۇلتان اىلىنىڭ ەستايعا تىلەكتەس ءابدىلدا، نۇرعازى دەگەن جىگىتتەرى دە بار ەكەن. ءۇش قامىس كولىن جايلاپ وتىرعان سۇلتان اۋىلىن قانشا تورىسا دا، قىزعا جولىعا المايدى. اقىرى ءىستىڭ ءساتى تۇسپەيدى. بۇلاردىڭ سىرىن سەزگەن سۇلتان قۇداسىنا حابار ايتىپ، قورلاندىڭ تەزدەتىپ ۇزاتىپ جىبەرەدى. «قورلان» ءانىنىڭ قىسقاشا تاريحى وسىلاي ەكەن.

ەستاي اڭگىمەسىن اياقتاپ، ءبىر كۇرسىنىپ قويىپ، دومبىراسىن قولىنا الىپ، قوڭىرلاتا تارتىپ وتىردى.

وسىنداي كلاسسيكالىق ءانىن تۋدىرۋعا سەبەپ بولعان سۇيگەن جارى — قورلانىن ەستاي ولە-ولگەنشە ەسىنەن شىعارعان ەمەس. ول ۇزاتىلعاننان كەيىن التى جىلدان سوڭ شوت قالاسىنىڭ ماڭىندا، شۇقىر دەيتىن جەردە تۇراتىن قورلاندى ىزدەپ بارىپ، جۇزدەسەدى. قورلان تۋرالى اڭگىمە قوزعاعاندا: «مىناۋ قورلاننىڭ كوزى عوي» دەپ قولىنداعى جۇزىككە كوزىن ءسۇزىپ، قاراپ وتىرۋشى ەدى».

اتى اڭىزعا اينالعان ءان

بۇل ءان بۇكىل قازاق دالاسىن شارلاپ كەتەدى. ەستاي مەن قورلاننىڭ اراسىنداعى عاشىقتىق وقيعاسى اڭىز بولىپ ايتىلدى. قازاقستاندا بۇل ءاندى بىلمەيتىن، قوسىلا الماي كەتكەن جۇرەكتەر تۋرالى ەستىمەگەن جان جوق شىعار. بۇل ءاندى تەلەديداردان دا راديودان دا ءجيى ەستۋگە بولادى. ءاننىڭ ءماتىنىن كوپ ادام جاتقا بىلەدى:

ءبىر قىز بار مارالدى دا قورلىعايىن،
تابيعات بەرگەن ەكەن كۇن مەن ايىن.
مۇراتقا ىزدەگەن جان ءبارى جەتپەس،
داريعا ارمانىم كوپ نە قىلايىن.

 

قايىرماسى:

ا-حا-حا-حاۋ، ارمان،

قۇسني، قورلان!

ەكى-اي باعلان،

ەكەۋى تۋعان ەكەن ءبىر انادان.

 

بوزبالا قاپى قالما بۇل جالعاننان.

جىگىتتىڭ ارمانى جوق قورلاندى العان.

وزىڭدەي بوپ جان تۋماس،

تۋسا تۋار، ارتىلماس.

بار عالامدى شارىق تا،

ۋا، داريعا، لالۋلىك تاس.

باعدات، مىسىر، شىن، ماشىن،

ىزدەسەم قورلان تابىلماس.

 

ءسۇمبىل شاش، پىستە مۇرىن، لاعىل ماڭداي،

عاشىق جار سەنە ارتىق تۋسىن قانداي.

حالىڭنەن قاسىرەتتى حابار ءبىلدىر،

جولىڭا سارپ ەتەتىن مال مەن جاندى-اي.

قايىرماسى:

1945 جىلى اقىن 77 جاسىندا، ۇلى اقىن ابايدىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىن اتاپ وتۋگە بايلانىستى وتكەن سالتاناتتى ءىس-شاراعا قازاقستاننىڭ استاناسىنا  كەلەدى. وسى كۇندەرى ەستاي اقىن تاسپيق قۇتجانۇلىنىڭ ۇيىندە قوناقتا بولادى. سول كەشتە مۇحتار اۋەزۇلى جانە باسقا دا بەلگىلى ونەر قايراتكەرلەرى بولادى.

مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ نەمەرە قىزى گۇلنار رازاققىزى وسى ءبىر كەش تۋرالى ەستەلىگىندە مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ اقىنمەن سويلەسكەنىن. ونىڭ ءومىر جولىنان كوپتەگەن مالىمەتتەر بىلگىسى كەلىپ ءبىرشاما سۇراقتار قويعانىن، اقىرىندا جاس كەزىندەگى عاشىقتىق ءانىن قالاي شىعارعانىن ايتىپ بەرۋىن وتىنەدى.

سوندا جاستىق شاعىن ەسكە العان ەستاي قولىنا دومبىراسىن الىپ «قورلاندى» شىرقاعان ەكەن. ءان ايتىلىپ بولعان سوڭ ەستايدىڭ ءوزى دە، مۇحتار اۋەزۇلى مەن باسقا قوناقتار دا كوزدەرىنە جاس الىپتى.

قايتىس بولارىندا ەستاي دوسىنا ساۋساعىنداعى قورلان سىيلاعان ساقينانى شەشپەۋىن وتىنگەن ەكەن.

ءان ارناۋ سالتى قازىر دە دە بار. بۇگىنگى عاشىقتار دا ناقسۇيەرلەرىنە ارناپ اندەر شىعارۋدا.

بەردالى وسپان.

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.

جاقىندا وقىڭىزدار:

پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ۇمىتكەرلەرگە كەزدەيسوق سىيلىق بولدى

پىكىرلەر