پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ كەزىندە قازاقستان جىلدام قارقىنمەن وزگەرىپ جاتىر، ول بۇرىنعى كەزدە وزىنە ءتان بولماعان جاڭا قاسيەتتەرگە يەلەنۋدە. سونىمەن بىرگە، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز يدەولوگيا ماسەلەلەرىمەن، ەل بولاشاعىنىڭ جاڭا كەلبەتىن قالىپتاستىرۋ جۇمىستارىمەن جەتكىلىكتى تۇردە اينالىسىپ جاتپاعانى انىق. ءبىز قايدا بارا جاتىرمىز، دۇرىس جولمەن كەلە جاتىرمىز با – بۇل تۋرالى ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىز ساياساتتانۋشى، بۇرىحان نۇرمۇحامەدوۆپەن بولماق.
جاڭا ەلدى ىزدەۋدە
- قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن وتكەن ءبىر جارىم جىل قازاقستان ءۇشىن رەفورمالاردى جانە جاڭا يدەولوگيالىق باعدارلاردى قۇرۋ كەزەڭىنە اينالدى. بىراق باستالعان رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلعان جاعدايدا ءبىزدى كۇتىپ تۇرعان بولاشاقتىڭ بەلگىلى ءبىر تۇتاس بەينەسىن قازاقستاندىقتاردىڭ نەگىزگى بولىگى ەلەستەتۋى ەكىتالاي. موزايكانىڭ جەكەلەگەن فراگمەنتتەرى بىرلەسكەن تۇتاستىققا اينالۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى ۋاقىت وتكەن سياقتى. الايدا، ولاي بولىپ جاتقان جوق. نەلىكتەن؟ ال قازىرگى پرەزيدەنت ءبىزدى، شىن مانىندە، قايدا جەتەكتەپ اپارا جاتىر؟
- مەنىڭ كوزقاراسىم بويىنشا، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ بيلىكتەگى مەرزىمىن بىرنەشە كەزەڭگە بولۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى – وعان وكىلەتتىك بەرىلگەن ساتتەن باستاپ 2019 جىلى وتكەن العاشقى سايلاۋعا دەيىن. بۇل كەزەڭ قىسقا مەرزىمدى بولدى جانە بارلىق كەلەڭسىزدىكتەرى بار ەسكى ساياسي ۇلگىنىڭ قولدانىستا بولۋ اياسىندا ءوتتى. ناقتى سول سەبەپتەن دە ول مەرزىمنىڭ ەرەكشەلىكتەرى بولمادى. مەملەكەت پەن قوعامدا كۇردەلى پروبلەمالاردىڭ بار ەكەنىن كورسەتكەن سايلاۋ بەتبۇرىسقا اينالدى، ونىڭ ەڭ باستىسى – بيلىككە دەگەن سەنىمنىڭ اپاتتى تاپشىلىعى بولىپ تابىلدى. بۇعان، اتاپ ايتقاندا، «وپپوزيتسيالىق» دەپ اتالعان ۇمىتكەر قوسانوۆتىڭ جوعارى دەڭگەيدە قولداۋعا يەلەنگەنى دالەل بولدى.
ەكىنشى كەزەڭ ماڭىزدى قۇبىلىستان – ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىن (ۇقسك) قۇرۋدان باستالدى: بۇل وتكەن ۋاقىتتا وتكىر كورىنىس تاپقان سەنىم داعدارىسىن ەڭسەرۋگە كومەكتەسەتىن قۇرىلىم. وسى كەزەڭ بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى، بيلىك پەن بيزنەس اراسىنداعى جاڭا قاتىناستاردى ەۆوليۋتسيالىق تۇردە، بىرتە-بىرتە، قاقتىعىستارسىز قۇرۋ ارەكەتىمەن سيپاتتالدى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، ءدال سول كەزدە «كۇشتى مەملەكەت» دەگەن سياقتى يدەولوگەمالار پايدا بولا باستادى – بۇل بيلىك ۆەرتيكالىن قالىپتاستىرۋعا، باسقارۋ جۇيەسىن قايتا قۇرىلىمداۋعا ارنالعان جاڭا كوزقاراستاردىڭ قاجەتتىلىگىن ءتۇسىنۋ تۋرالى اڭگىمە. ناقتى وسى كەزەڭدە «كۇشتى پرەزيدەنت، ىقپالدى پارلامەنت، ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» دەگەن بەلگىلى ۇشتىك جانە «ەستۋشى مەملەكەت» دەگەن سوزتىركەسى پايدا بولدى.
ءبىز پرەزيدەنت تاراپىنان تۇراقتى دامۋ تراەكتورياسىنا ەنۋ ماقساتىندا قالىپتاسقان ساياسي مودەلدىڭ الەۋەتىن پايدالانا وتىرىپ، ەلدى وزگەرتۋگە ناقتى تالپىنىستارىن بايقادىق. ايتپاقشى، بۇعان پارلامەنتتىك سايلاۋ دا ءوز سەپتىگىن تيگىزدى. بالكىم، ول ارەكەتتەردىڭ ناتيجەسى كوپ كۇتتىرمەيتىن دە ەدى، بىراق قاڭتار وقيعاسى ورىن الىپ، ەكىنشى كەزەڭنىڭ كۇرت اياقتالۋىنا اكەلدى. ول وقيعا بارلىعىنىڭ باسىنا سۋ سەپكەندەي بولىپ، ۇكىمەتتى دە، قوعامدى دا مەملەكەت قۇلاپ كەتۋى مۇمكىن تۇڭعيىققا قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى.
بارلىق تاۋەكەلدەردى سەزىنە وتىرىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا العان پرەزيدەنت ەرىك-جىگەرى مىقتى تۇلعا رەتىندە باسىمدىقتاردى تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە شەشىم قابىلدادى. قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن پايدا بولعان «جاڭا قازاقستان» يدەولوگەماسى بەلسەندى تۇردە قولدانىلا باستادى. ەسكى ساياسي جۇيەنىڭ قالدىقتارىنان ارىلۋ قاجەتتىگى تۋرالى كوپ ايتىلدى. كونستيتۋتسيالىق رەفورما جۇرگىزىلىپ، نەگىزگى زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ بويىنشا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم جانە كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ءوتتى.
سونىمەن بىرگە، باسقارۋ جۇيەسىن تولىعىمەن تۇبەگەيلى قايتا قۇرىلىمداۋ، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ينستيتۋتتار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تولىق بەرىلگەندىك پەن قاتىسۋدى تالاپ ەتكەنىنە قاراماستان، پرەزيدەنت يدەولوگيالىق كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەردى شتريحتارمەن بەلگىلەۋگە دە ۋاقىت تاپتى. ول ۇنەمى ەڭبەك، ىنتىماقتاستىق، ادالدىق سياقتى قۇندىلىقتاردى تاربيەلەۋ قاجەتتىگى جايلى ايتا وتىرىپ، سىبايلاس جەمقورلىققا بەلسەندى تۇردە قارسى تۇرۋ مىندەتىن قويدى. سوڭعى ءبىر جىلدا مەملەكەت باسشىسى كوتەرگەن ماسەلەلەر قوعام ساناسىندا ءبىرشاما سىناقتاردان ءوتىپ، كەرى رەزونانسقا يە بولدى. وسىنىڭ بارلىعى تۇركىستاندا وتكەن ەكىنشى ۇلتتىق قۇرىلتايدا سويلەگەن سوزىندە قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزىنىڭ يدەولوگيالىق كۇن تارتىبىندەگى كوزقاراسىن ايقىنداپ بەرۋىنە ءوز سەپتىگىن تيگىزدى. نەگىزگى ساتتەردىڭ ىشىنەن «ادىلەتتى قازاقستان» جاڭا «ادال ازامات» تۇجىرىمداماسىمەن تولىقتىرىلعانىن اتاپ وتۋگە بولادى.
مەن مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتقاندارىنىڭ بارلىعىن قايتالاپ ايتپاي-اق قويايىن، تەك قوعامدىق سانانى تۇمشالاپ تۇرعان يدەولوگيالىق «قوقىس»، باسقا ەلدەردىڭ بىزگە ءوز كۇن ءتارتىبىن ۇسىنۋ ارەكەتى، جاھاندانۋ يدەولوگياسىنا قاتىستى كوتەرگەن ماسەلەلەردىڭ ماڭىزدىلىعىن عانا اتاپ وتەيىن. ال وسى جەردە ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون نارسە: پرەزيدەنت بۇل پروبلەمالاردى شەشۋ – ءبىر كۇننىڭ ماسەلەسى ەمەس، بۇل ۇزاق مەرزىمدى، جوسپارعا ساي ىسكە اسىرىلاتىن جۇمىس ەكەندىگىنە ايقىن ەرەكشە ءمان بەردى.
- ال ناتيجەسىندە ءبىز قانداي ەلگە قول جەتكىزەمىز؟
- پرەزيدەنت ونى ادىلەتتى ءارى تابىستى دەپ اتايدى. بۇل ەلدە ادىلەتتىلىك پەن جاۋاپكەرشىلىك اراسىندا تىعىز بايلانىس بار. مەملەكەت باسشىسى «ادىلەتتى قازاقستاندى» تەك سانالى ازاماتتار عانا قۇرا الاتىنىن انىق ايتىپ وتىر. ناقتى سول سەبەپتەن ول جاڭا يدەولوگيالىق نۇسقاۋلاردى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ قاجەتتىلىگىنە ەرەكشە ءمان بەرەدى. قوعامدىق قۇندىلىقتار جۇيەسىنە قاتىستى ايتاتىن بولساق، قاسىم-جومارت توقاەۆ، ەڭ الدىمەن، قوعامدىق ەتيكا جونىندە ايتادى. ونىڭ سوزدەرى بويىنشا، ول بىرلىك، تۇراقتىلىق، ادىلدىك، ىنتىماقتاستىق، زاڭدىلىق، ءتارتىپ، سەنىم، جاۋاپكەرشىلىك، ەڭبەكسۇيگىشتىك، بەرەكەلىك، كاسىبيلىك جانە ت.ب. قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلۋى ءتيىس.
- بۇل قيال سياقتى ەستىلەدى، ويتكەنى مۇنىڭ بارىنە قالايشا قول جەتكىزۋگە بولاتىنى مۇلدەم تۇسىنىكسىز...
- ارينە، بۇيرىقتارمەن، جارلىقتارمەن نەمەسە زاڭدارمەن ەمەس. بۇل پروتسەسس قوعامدىق سانانىڭ وزگەرۋىمەن بايلانىسقان، سوندىقتان ءبىز ناقتى وسىدان باستاۋعا ءتيىسپىز. قوعامعا ناقتى باعدارلار بەرىلدى، بۇل قازىرگى كەزەڭدە وتە ماڭىزدى. بىراق ءبارى، ارينە، ولاردىڭ تامىر جايعانىنا، جاۋاپ تابا الۋىنا، رەزونانستىڭ قانشالىقتى تەرەڭ بولاتىنىنا بايلانىستى بولادى.
ادىلەتتىلىك كودى
- دەگەنمەن باعدارلارعا قايتا ورالايىق. ولار كالەيدوسكوپتاعى شىنى بولىكتەرى سياقتى وزگەرىپ جاتقان جوق پا؟ الدىمەن «جاڭا قازاقستان» بولدى. ەندى تەك «ادىلەتتى قازاقستان». ياعني، «جاڭا قازاقستان» – ءوتىپ كەتكەن كەزەڭ بە؟
- ساياسي پاراديگمانى وزگەرتۋ تۇرعىسىنان بۇل كونتسەپت ءوز ءرولىن اتقارىپ بولدى. «جاڭا قازاقستان» رەسپۋبليكا ومىرىندەگى تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان وتكەن كەزەڭدى كولەنكەلەپ، ەلىمىزدىڭ ساپالى دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرگەن «ەلباسيزمنەن» جاڭا ءبىر نارسەلەرگە، جاڭاشىلدىققا ءوتۋدىڭ وزىندىك ءبىر ءتۇرى بولدى، ال ول جاڭاشىلدىقتا مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋعا اكەلەتىن رەفورمالار بولۋى ءتيىس. بۇل جاڭاشىلدىق ناقتى نەدە كورسەتىلۋى قاجەت دەگەن سۇراق تۋىنداعاندا، پرەزيدەنت ەگجەي-تەگجەيلى ونى «ادىلەتتى قازاقستان» جازىقتىعىنا اۋداردى.
- بىراق بۇل تۇجىرىمدامانىڭ مازمۇنى اركىمگە تۇسىنىكتى بولا بەرمەيتىنى ايدان انىق – اركىمنىڭ ادىلدىك تۋرالى وزىندىك ويى بار...
- قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن پرەزيدەنت ۇنەمى زاڭدىلىق پەن ءتارتىپ جونىندە ايتىپ كەلەدى. وسى ەكى قاعيدانى ول ءابسوليۋتتىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىپ، ولاردى «ادىلەتتى قازاقستاننىڭ» نەگىزى دەپ اتايدى. ءيا، بىزدە باسقا دا كوپتەگەن، سونىڭ ىشىندە ادىلەتتىلىكپەن بايلانىستى ەمەس، وتكىر جانە سوزىلمالى ماسەلەلەر بار. بىراق العا جىلجۋ ءۇشىن، مەملەكەتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن زاڭدىلىق پەن ءتارتىپ نەگىز بولۋى ءتيىس. تۇراقتىلىقتىڭ ۇلگىسى دەپ اتاۋعا تۇرارلىق ەكى ەل بار: ولار وسى ۇعىمدى (زاڭدىلىق پەن ءتارتىپ) وزدەرىنىڭ باستاپقى گەنەتيكالىق كودىنا اينالدىرعان. زاڭعا كەلەتىن بولساق، بۇل ۇلىبريتانيا، ول مەملەكەتتە زاڭ وراسان زور ءرول اتقارادى. ال ءتارتىپ – گەرمانيادا. بۇل ەلدەردە بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان زاڭدىلىق پەن ءتارتىپتىڭ كۇشى كورشىلەس فرانتسيانىڭ مىسالىندا ايقىن كورىنەدى: بۇل ەل كوشەدەگى تارتىپسىزدىكتەر تۋدىرعان حاوسقا ءجيى ۇشىرايدى. فرانتسۋزدار زاڭدىلىق پەن ءتارتىپتى وزدەرىنىڭ باعدارى رەتىندە تاڭدامادى. ءبىز ءۇشىن بۇل جايت – پرەزيدەنتتتىڭ تاڭداعان دامۋ جولىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە تاعى ءبىر دالەل.
- بىراق ەگەر زاڭمەن ءبارى تۇسىنىكتى بولسا، ءبىزدىڭ جاعدايدا «ءتارتىپ» دەگەنىمىز نەنى بىلدىرەدى؟
- مەنىڭ ويىمشا، پرەزيدەنتتىڭ قۇرىلتايدا سويلەگەن سوزىندە كونتسەپتۋالدى تۇردە ايتقاندارى بىرتە-بىرتە تولىقتىرىلىپ، ناقتىلانا تۇسەتىن بولادى. ول سالعان يدەولوگيالىق شامشىراقتارعا بايلانىستىرىلعان كوپتەگەن ساۋالدار بار. قازىردىڭ وزىندە «ادىلەتتى قازاقستان» دەگەن نە ەكەنىن، ونىڭ قۇندىلىقتارى جانە وعان جەتۋ جولدارى قانداي، قانداي قيىندىقتار بار جانە قانداي پروبلەمالاردى شەشۋ قاجەت ەكەنىن تۇسىندىرەتىن جەكەلەگەن نۇسقاۋ، اۋدارماشى قاجەت دەپ ايتا الامىز. «ادىلەتتى قازاقستاننىڭ» بولەك ەلەمەنتتەرى دە ءماندى مازمۇن تابۋى ءتيىس، مەيلى ول ەڭبەك ادامىنىڭ قۇندىلىعى بولسىن، ءتارتىپتى ءتۇسىنۋ بولسىن. سوڭعىسىنا كەلەتىن بولساق، جەكە مەن ءۇشىن بۇل جوعارىدان جۇكتەلگەن زاتتاردىڭ قاتاڭ رەتتەلگەن تارتىبىندە ەمەس. كوپ دارەجەدە مەن ءتارتىپ دەگەنىمىز كۇندەلىكتى ومىردە جانە ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگىنە ءتان بولاتىن قوعامدىق قاتىناستارداعى ءتارتىپتى بىلدىرەتىنىن جاقتايمىن.
- جارايدى، ءبىز دەفينيتسيالاردى جول بارىسىندا انىقتاي الاتىن بولارمىز. بىراق جاڭا يدەولوگيانى حالىققا تۇسىندىرۋشىلەرمەن قيىندىقتار پايدا بولماي ما؟ جانە ولار بولماعان جاعدايدا قوعام جاڭا يدەولوگيالىق كونتسەپتسيالاردى – ايتالىق، سول «ادال ازاماتتى» قالاي قابىلداۋعا قابىلەتتى؟
- بىرىنشىدەن، پرەزيدەنتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىندەگى نارسەلەرگە ۇلكەن ءمان بەرەتىنىن ەسكە سالعان ءجون. ول شەنەۋنىكتەر «ادال ازامات» قاعيداسىن ءىس ءوز ۇلگىلەرىنىڭ نەگىزىندە جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋى ءتيىس ەكەندىگىن تىكەلەي ايتادى. ياعني، ولار وتانسۇيگىشتىكتىڭ ۇلگىلەرىن كورسەتىپ، بار كۇش-جىگەرىن سالۋعا دايىن بولۋى قاجەت جانە تەك ەل ءۇشىن، ونىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. وسىنداي كريتەريلەرگە ساي كەلەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر بىزدە نەعۇرلىم كوبىرەك بولا باستاعان سايىن، سوعۇرلىم يدەولوگيالىق ماشينانىڭ تەتىكتەرى تەزىرەك ىسكە قوسىلاتىن بولادى.
ەكىنشىدەن، قوعامعا قاتىستى ايتاتىن بولساق. كەڭەس داۋىرىندە امەريكا پرەزيدەنتى كەننەديدىڭ «ەلىڭ سەن ءۇشىن نە ىستەي الادى دەپ سۇراما، سەن ءوزىڭ ەلىڭ ءۇشىن نە ىستەي الاتىنىڭدى سۇرا» دەگەن سوزىنە ءىشىنارا رەاكتسيا بولىپ تابىلاتىن كوممۋنيزم قۇرىلىسشىسىنىڭ كودەكسى بولعان ەدى. قازىرگى جاعدايدا سوعان ۇقساس نارسە ورىن الىپ وتىر. ارينە، بۇگىنگى قازاقستان 60 جىل بۇرىنعى قازاقستان مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنان تۇبەگەيلى ەرەكشەلەنەدى، بىراق قوعامدى يدەولوگيالىق قۇرىلىسقا تارتۋعا ىقپال ەتەتىن ءتيىمدى تەتىكتەردى ازىرلەۋ وڭ ناتيجە بەرۋى ابدەن ىقتيمال. بالكىم، بۇل مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر ءۇشىن قوعامدىق ورتاداعى ءوزىن-ءوزى ۇستاۋعا قاتىستى كەيبىر مىندەتتى شارالار كەشەنىنە اكەلەتىن ەتيكالىق جازىقتىققا قاتىستى شارالار بولۋى مۇمكىن. مىسالى، پارا الماۋعا جانە كاسىبي مىندەتتەرىن ادال اتقارۋعا جۇرتشىلىق الدىندا ۋادە بەرۋ. بالكىم، مۇنداي تاسىلدەر كەيبىرەۋلەرگە اڭعال بولىپ كورىنەتىن دە شىعار، بىراق ولاردىڭ كومەگىمەن قوعامنىڭ سول ءبىر يدەولوگيالىق جەتەكشىلەرى قىزمەتىن اتقاراتىن اكىمشىلىك ەليتانىڭ جاڭا قاباتىن قالىپتاستىرۋعا بولار ەدى.
- ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردى مورالدىق اۆتوريتەتكە اينالدىرۋ ماسەلەسى ايتارلىقتاي داۋلى بولىپ كورىنەدى. بالكىم، ءۇمىتسىز ەمەس تە شىعار، بىراق مۇنى ىستەۋ قيىن ەكەندىگى ءسوزسىز. جانە بۇل نيۋانس، مەنىڭ ويىمشا، ازىرگە مۇمكىندىكتەن گورى كەدەرگى سياقتى بولىپ كورىنەدى. پرەزيدەنت بەلگىلەگەن يدەولوگيالىق باعىتتى جۇزەگە اسىرۋعا تاعى قانداي قيىندىقتار كەدەرگى كەلتىرۋى ىقتيمال؟
- قازىر قازاقستاندا جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالار گەوساياسي تۇرعىدان دا كورسەتكىش بولىپ وتىر. ءبىزدىڭ اينالامىزداعى ەلدەردىڭ قاتارىندا ءبىزدىڭ جاساپ جاتقان قادامدارىمىزدى قۇپتامايتىن ەلدەر دە بار. وسىعان بايلانىستى تاۋەكەلدەردى ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز «قىزىل جالاۋلاردىڭ» اراسىندا ءوتىپ، يدەولوگيالىق كۇن ءتارتىبىن جۇزەگە اسىرا الامىز با، ول ازىرگە ونشا تۇسىنىكتى ەمەس. بىراق، قالاي بولعاندا دا، پرەزيدەنت قايتا سايلانعاننان كەيىنگى ءبىرىنشى جىلى يدەولوگيالىق دامۋ ماسەلەلەرىن كوكەيكەستى ەتىپ قويعانى وتە ەلەۋلى كورسەتكىش بولدى.
ماقالا اۆتورى: يۋليا كيستكينا
