Prezident Toqaevtyŋ kezınde Qazaqstan jyldam qarqynmen özgerıp jatyr, ol būrynǧy kezde özıne tän bolmaǧan jaŋa qasietterge ielenude. Sonymen bırge, bızdıŋ memleketımız ideologiia mäselelerımen, el bolaşaǧynyŋ jaŋa kelbetın qalyptastyru jūmystarymen jetkılıktı türde ainalysyp jatpaǧany anyq. Bız qaida bara jatyrmyz, dūrys jolmen kele jatyrmyz ba – būl turaly bızdıŋ bügıngı äŋgımemız saiasattanuşy, Būryhan Nūrmūhamedovpen bolmaq.
Jaŋa eldı ızdeude
- Qaŋtar oqiǧasynan keiın ötken bır jarym jyl Qazaqstan üşın reformalardy jäne jaŋa ideologiialyq baǧdarlardy qūru kezeŋıne ainaldy. Bıraq bastalǧan reformalar jüzege asyrylǧan jaǧdaida bızdı kütıp tūrǧan bolaşaqtyŋ belgılı bır tūtas beinesın qazaqstandyqtardyŋ negızgı bölıgı elestetuı ekıtalai. Mozaikanyŋ jekelegen fragmentterı bırlesken tūtastyqqa ainalu üşın jetkılıktı uaqyt ötken siiaqty. Alaida, olai bolyp jatqan joq. Nelıkten? Al qazırgı prezident bızdı, şyn mänınde, qaida jetektep apara jatyr? - Menıŋ közqarasym boiynşa, prezident Toqaevtyŋ bilıktegı merzımın bırneşe kezeŋge böluge bolady. Bırınşısı – oǧan ökılettık berılgen sätten bastap 2019 jyly ötken alǧaşqy sailauǧa deiın. Būl kezeŋ qysqa merzımdı boldy jäne barlyq keleŋsızdıkterı bar eskı saiasi ülgınıŋ qoldanysta bolu aiasynda öttı. Naqty sol sebepten de ol merzımnıŋ erekşelıkterı bolmady. Memleket pen qoǧamda kürdelı problemalardyŋ bar ekenın körsetken sailau betbūrysqa ainaldy, onyŋ eŋ bastysy – bilıkke degen senımnıŋ apatty tapşylyǧy bolyp tabyldy. Būǧan, atap aitqanda, «oppozisiialyq» dep atalǧan ümıtker Qosanovtyŋ joǧary deŋgeide qoldauǧa ielengenı dälel boldy. Ekınşı kezeŋ maŋyzdy qūbylystan – Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesın (ŪQSK) qūrudan bastaldy: būl ötken uaqytta ötkır körınıs tapqan senım daǧdarysyn eŋseruge kömektesetın qūrylym. Osy kezeŋ bilık pen qoǧam arasyndaǧy, bilık pen biznes arasyndaǧy jaŋa qatynastardy evoliusiialyq türde, bırte-bırte, qaqtyǧystarsyz qūru äreketımen sipattaldy. Esterıŋızge sala keteiık, däl sol kezde «küştı memleket» degen siiaqty ideologemalar paida bola bastady – būl bilık vertikalyn qalyptastyruǧa, basqaru jüiesın qaita qūrylymdauǧa arnalǧan jaŋa közqarastardyŋ qajettılıgın tüsınu turaly äŋgıme. Naqty osy kezeŋde «küştı prezident, yqpaldy parlament, esep beretın ükımet» degen belgılı üştık jäne «estuşı memleket» degen söztırkesı paida boldy. Bız prezident tarapynan tūraqty damu traektoriiasyna enu maqsatynda qalyptasqan saiasi modeldıŋ äleuetın paidalana otyryp, eldı özgertuge naqty talpynystaryn baiqadyq. Aitpaqşy, būǧan parlamenttık sailau da öz septıgın tigızdı. Bälkım, ol äreketterdıŋ nätijesı köp küttırmeitın de edı, bıraq qaŋtar oqiǧasy oryn alyp, ekınşı kezeŋnıŋ kürt aiaqtaluyna äkeldı. Ol oqiǧa barlyǧynyŋ basyna su sepkendei bolyp, ükımettı de, qoǧamdy da memleket qūlap ketuı mümkın tūŋǧiyqqa qarauǧa mäjbür ettı. Barlyq täuekelderdı sezıne otyryp, jauapkerşılıktı öz moinyna alǧan prezident erık-jıgerı myqty tūlǧa retınde basymdyqtardy tübegeilı özgertuge şeşım qabyldady. Qaŋtar oqiǧasynan keiın paida bolǧan «Jaŋa Qazaqstan» ideologemasy belsendı türde qoldanyla bastady. Eskı saiasi jüienıŋ qaldyqtarynan arylu qajettıgı turaly köp aityldy. Konstitusiialyq reforma jürgızılıp, Negızgı zaŋǧa özgerıster men tolyqtyrular engızu boiynşa jalpyhalyqtyq referendum jäne kezekten tys prezidenttık sailau öttı. Sonymen bırge, basqaru jüiesın tolyǧymen tübegeilı qaita qūrylymdau, memlekettık jäne qoǧamdyq instituttar arasyndaǧy qarym-qatynas tolyq berılgendık pen qatysudy talap etkenıne qaramastan, prezident ideologiialyq kün tärtıbındegı mäselelerdı ştrihtarmen belgıleuge de uaqyt tapty. Ol ünemı eŋbek, yntymaqtastyq, adaldyq siiaqty qūndylyqtardy tärbieleu qajettıgı jaily aita otyryp, sybailas jemqorlyqqa belsendı türde qarsy tūru mındetın qoidy. Soŋǧy bır jylda memleket basşysy kötergen mäseleler qoǧam sanasynda bırşama synaqtardan ötıp, kerı rezonansqa ie boldy. Osynyŋ barlyǧy Türkıstanda ötken ekınşı Ūlttyq Qūryltaida söilegen sözınde Qasym-Jomart Toqaevtyŋ özınıŋ ideologiialyq kün tärtıbındegı közqarasyn aiqyndap beruıne öz septıgın tigızdı. Negızgı sätterdıŋ ışınen «Ädılettı Qazaqstan» jaŋa «Adal azamat» tūjyrymdamasymen tolyqtyrylǧanyn atap ötuge bolady. Men memleket basşysynyŋ aitqandarynyŋ barlyǧyn qaitalap aitpai-aq qoiaiyn, tek qoǧamdyq sanany tūmşalap tūrǧan ideologiialyq «qoqys», basqa elderdıŋ bızge öz kün tärtıbın ūsynu äreketı, jahandanu ideologiiasyna qatysty kötergen mäselelerdıŋ maŋyzdylyǧyn ǧana atap öteiın. Al osy jerde erekşe atap ötken jön närse: prezident būl problemalardy şeşu – bır künnıŋ mäselesı emes, būl ūzaq merzımdı, josparǧa sai ıske asyrylatyn jūmys ekendıgıne aiqyn erekşe män berdı. - Al nätijesınde bız qandai elge qol jetkızemız? - Prezident ony ädılettı ärı tabysty dep ataidy. Būl elde ädılettılık pen jauapkerşılık arasynda tyǧyz bailanys bar. Memleket basşysy «Ädılettı Qazaqstandy» tek sanaly azamattar ǧana qūra alatynyn anyq aityp otyr. Naqty sol sebepten ol jaŋa ideologiialyq nūsqaulardy jas ūrpaqtyŋ sanasyna sıŋıru qajettılıgıne erekşe män beredı. Qoǧamdyq qūndylyqtar jüiesıne qatysty aitatyn bolsaq, Qasym-Jomart Toqaev, eŋ aldymen, qoǧamdyq etika jönınde aitady. Onyŋ sözderı boiynşa, ol bırlık, tūraqtylyq, ädıldık, yntymaqtastyq, zaŋdylyq, tärtıp, senım, jauapkerşılık, eŋbeksüigıştık, berekelık, käsıbilık jäne t.b. qūndylyqtarǧa negızdeluı tiıs. - Būl qiial siiaqty estıledı, öitkenı mūnyŋ bärıne qalaişa qol jetkızuge bolatyny müldem tüsınıksız... - Ärine, būiryqtarmen, jarlyqtarmen nemese zaŋdarmen emes. Būl prosess qoǧamdyq sananyŋ özgeruımen bailanysqan, sondyqtan bız naqty osydan bastauǧa tiıspız. Qoǧamǧa naqty baǧdarlar berıldı, būl qazırgı kezeŋde öte maŋyzdy. Bıraq bärı, ärine, olardyŋ tamyr jaiǧanyna, jauap taba aluyna, rezonanstyŋ qanşalyqty tereŋ bolatynyna bailanysty bolady.Ädılettılık kody
- Degenmen baǧdarlarǧa qaita oralaiyq. Olar kaleidoskoptaǧy şyny bölıkterı siiaqty özgerıp jatqan joq pa? Aldymen «Jaŋa Qazaqstan» boldy. Endı tek «Ädılettı Qazaqstan». Iаǧni, «Jaŋa Qazaqstan» – ötıp ketken kezeŋ be? - Saiasi paradigmany özgertu tūrǧysynan būl konsept öz rölın atqaryp boldy. «Jaŋa Qazaqstan» respublika ömırındegı tūŋǧyş prezidenttıŋ esımımen tyǧyz bailanysta bolǧan ötken kezeŋdı kölenkelep, elımızdıŋ sapaly damuyna kedergı keltırgen «elbasizmnen» jaŋa bır närselerge, jaŋaşyldyqqa ötudıŋ özındık bır türı boldy, al ol jaŋaşyldyqta memlekettık basqaru jüiesın tübegeilı qaita qūruǧa äkeletın reformalar boluy tiıs. Būl jaŋaşyldyq naqty nede körsetıluı qajet degen sūraq tuyndaǧanda, prezident egjei-tegjeilı ony «Ädılettı Qazaqstan» jazyqtyǧyna audardy. - Bıraq būl tūjyrymdamanyŋ mazmūny ärkımge tüsınıktı bola bermeitını aidan anyq – ärkımnıŋ ädıldık turaly özındık oiy bar... - Qaŋtar oqiǧasynan keiın prezident ünemı zaŋdylyq pen tärtıp jönınde aityp keledı. Osy ekı qaǧidany ol absoliuttıŋ deŋgeiıne köterıp, olardy «Ädılettı Qazaqstannyŋ» negızı dep ataidy. İä, bızde basqa da köptegen, sonyŋ ışınde ädılettılıkpen bailanysty emes, ötkır jäne sozylmaly mäseleler bar. Bıraq alǧa jylju üşın, memlekettı saqtap qalu üşın zaŋdylyq pen tärtıp negız boluy tiıs. Tūraqtylyqtyŋ ülgısı dep atauǧa tūrarlyq ekı el bar: olar osy ūǧymdy (zaŋdylyq pen tärtıp) özderınıŋ bastapqy genetikalyq kodyna ainaldyrǧan. Zaŋǧa keletın bolsaq, būl Ūlybritaniia, ol memlekette zaŋ orasan zor röl atqarady. Al tärtıp – Germaniiada. Būl elderde bilık jürgızıp otyrǧan zaŋdylyq pen tärtıptıŋ küşı körşıles Fransiianyŋ mysalynda aiqyn körınedı: būl el köşedegı tärtıpsızdıkter tudyrǧan haosqa jiı ūşyraidy. Fransuzdar zaŋdylyq pen tärtıptı özderınıŋ baǧdary retınde taŋdamady. Bız üşın būl jait – prezidentttıŋ taŋdaǧan damu jolynyŋ dūrys ekendıgıne taǧy bır dälel. - Bıraq eger zaŋmen bärı tüsınıktı bolsa, bızdıŋ jaǧdaida «tärtıp» degenımız nenı bıldıredı? - Menıŋ oiymşa, prezidenttıŋ qūryltaida söilegen sözınde konseptualdy türde aitqandary bırte-bırte tolyqtyrylyp, naqtylana tüsetın bolady. Ol salǧan ideologiialyq şamşyraqtarǧa bailanystyrylǧan köptegen saualdar bar. Qazırdıŋ özınde «Ädılettı Qazaqstan» degen ne ekenın, onyŋ qūndylyqtary jäne oǧan jetu joldary qandai, qandai qiyndyqtar bar jäne qandai problemalardy şeşu qajet ekenın tüsındıretın jekelegen nūsqau, audarmaşy qajet dep aita alamyz. «Ädılettı Qazaqstannyŋ» bölek elementterı de mändı mazmūn tabuy tiıs, meilı ol eŋbek adamynyŋ qūndylyǧy bolsyn, tärtıptı tüsınu bolsyn. Soŋǧysyna keletın bolsaq, jeke men üşın būl joǧarydan jüktelgen zattardyŋ qataŋ rettelgen tärtıbınde emes. Köp därejede men tärtıp degenımız kündelıktı ömırde jäne azamattardyŋ köpşılıgıne tän bolatyn qoǧamdyq qatynastardaǧy tärtıptı bıldıretının jaqtaimyn. - Jaraidy, bız definisiialardy jol barysynda anyqtai alatyn bolarmyz. Bıraq jaŋa ideologiiany halyqqa tüsındıruşılermen qiyndyqtar paida bolmai ma? Jäne olar bolmaǧan jaǧdaida qoǧam jaŋa ideologiialyq konsepsiialardy – aitalyq, sol «Adal azamatty» qalai qabyldauǧa qabılettı? - Bırınşıden, prezidenttıŋ basqaru jüiesındegı närselerge ülken män beretının eske salǧan jön. Ol şeneunıkter «Adal azamat» qaǧidasyn ıs öz ülgılerınıŋ negızınde jüzınde jüzege asyruy tiıs ekendıgın tıkelei aitady. Iаǧni, olar otansüigıştıktıŋ ülgılerın körsetıp, bar küş-jıgerın saluǧa daiyn boluy qajet jäne tek el üşın, onyŋ güldenuı üşın jūmys ısteuı tiıs. Osyndai kriteriilerge sai keletın memlekettık qyzmetkerler bızde neǧūrlym köbırek bola bastaǧan saiyn, soǧūrlym ideologiialyq maşinanyŋ tetıkterı tezırek ıske qosylatyn bolady. Ekınşıden, qoǧamǧa qatysty aitatyn bolsaq. Keŋes däuırınde Amerika prezidentı Kennedidıŋ «Elıŋ sen üşın ne ıstei alady dep sūrama, sen özıŋ elıŋ üşın ne ıstei alatynyŋdy sūra» degen sözıne ışınara reaksiia bolyp tabylatyn Kommunizm qūrylysşysynyŋ kodeksı bolǧan edı. Qazırgı jaǧdaida soǧan ūqsas närse oryn alyp otyr. Ärine, bügıngı Qazaqstan 60 jyl būrynǧy Qazaqstan men Amerika Qūrama Ştattarynan tübegeilı erekşelenedı, bıraq qoǧamdy ideologiialyq qūrylysqa tartuǧa yqpal etetın tiımdı tetıkterdı äzırleu oŋ nätije beruı äbden yqtimal. Bälkım, būl memlekettık qyzmetşıler üşın qoǧamdyq ortadaǧy özın-özı ūstauǧa qatysty keibır mındettı şaralar keşenıne äkeletın etikalyq jazyqtyqqa qatysty şaralar boluy mümkın. Mysaly, para almauǧa jäne käsıbi mındetterın adal atqaruǧa jūrtşylyq aldynda uäde beru. Bälkım, mūndai täsılder keibıreulerge aŋǧal bolyp körınetın de şyǧar, bıraq olardyŋ kömegımen qoǧamnyŋ sol bır ideologiialyq jetekşılerı qyzmetın atqaratyn äkımşılık elitanyŋ jaŋa qabatyn qalyptastyruǧa bolar edı. - Bızdıŋ şeneunıkterdı moraldyq avtoritetke ainaldyru mäselesı aitarlyqtai dauly bolyp körınedı. Bälkım, ümıtsız emes te şyǧar, bıraq mūny ısteu qiyn ekendıgı sözsız. Jäne būl niuans, menıŋ oiymşa, äzırge mümkındıkten görı kedergı siiaqty bolyp körınedı. Prezident belgılegen ideologiialyq baǧytty jüzege asyruǧa taǧy qandai qiyndyqtar kedergı keltıruı yqtimal? - Qazır Qazaqstanda jürgızılıp jatqan reformalar geosaiasi tūrǧydan da körsetkış bolyp otyr. Bızdıŋ ainalamyzdaǧy elderdıŋ qatarynda bızdıŋ jasap jatqan qadamdarymyzdy qūptamaityn elder de bar. Osyǧan bailanysty täuekelderdı eskere otyryp, bız «qyzyl jalaulardyŋ» arasynda ötıp, ideologiialyq kün tärtıbın jüzege asyra alamyz ba, ol äzırge onşa tüsınıktı emes. Bıraq, qalai bolǧanda da, prezident qaita sailanǧannan keiıngı bırınşı jyly ideologiialyq damu mäselelerın kökeikestı etıp qoiǧany öte eleulı körsetkış boldy.Maqala avtory: Iýliia Kistkina
