Prezıdent Toqaevtyń kezinde Qazaqstan jyldam qarqynmen ózgerip jatyr, ol burynǵy kezde ózine tán bolmaǵan jańa qasıetterge ıelenýde. Sonymen birge, bizdiń memleketimiz ıdeologııa máselelerimen, el bolashaǵynyń jańa kelbetin qalyptastyrý jumystarymen jetkilikti túrde aınalysyp jatpaǵany anyq. Biz qaıda bara jatyrmyz, durys jolmen kele jatyrmyz ba – bul týraly bizdiń búgingi áńgimemiz saıasattanýshy, Buryhan Nurmuhamedovpen bolmaq.
Jańa eldi izdeýde
- Qańtar oqıǵasynan keıin ótken bir jarym jyl Qazaqstan úshin reformalardy jáne jańa ıdeologııalyq baǵdarlardy qurý kezeńine aınaldy. Biraq bastalǵan reformalar júzege asyrylǵan jaǵdaıda bizdi kútip turǵan bolashaqtyń belgili bir tutas beınesin qazaqstandyqtardyń negizgi bóligi elestetýi ekitalaı. Mozaıkanyń jekelegen fragmentteri birlesken tutastyqqa aınalý úshin jetkilikti ýaqyt ótken sııaqty. Alaıda, olaı bolyp jatqan joq. Nelikten? Al qazirgi prezıdent bizdi, shyn máninde, qaıda jetektep apara jatyr?
- Meniń kózqarasym boıynsha, prezıdent Toqaevtyń bıliktegi merzimin birneshe kezeńge bólýge bolady. Birinshisi – oǵan ókilettik berilgen sátten bastap 2019 jyly ótken alǵashqy saılaýǵa deıin. Bul kezeń qysqa merzimdi boldy jáne barlyq keleńsizdikteri bar eski saıası úlginiń qoldanysta bolý aıasynda ótti. Naqty sol sebepten de ol merzimniń erekshelikteri bolmady. Memleket pen qoǵamda kúrdeli problemalardyń bar ekenin kórsetken saılaý betburysqa aınaldy, onyń eń bastysy – bılikke degen senimniń apatty tapshylyǵy bolyp tabyldy. Buǵan, atap aıtqanda, «oppozıııalyq» dep atalǵan úmitker Qosanovtyń joǵary deńgeıde qoldaýǵa ıelengeni dálel boldy.
Ekinshi kezeń mańyzdy qubylystan – Ulttyq qoǵamdyq senim keńesin (UQSK) qurýdan bastaldy: bul ótken ýaqytta ótkir kórinis tapqan senim daǵdarysyn eńserýge kómektesetin qurylym. Osy kezeń bılik pen qoǵam arasyndaǵy, bılik pen bıznes arasyndaǵy jańa qatynastardy evolıýııalyq túrde, birte-birte, qaqtyǵystarsyz qurý áreketimen sıpattaldy. Esterińizge sala keteıik, dál sol kezde «kúshti memleket» degen sııaqty ıdeologemalar paıda bola bastady – bul bılik vertıkalyn qalyptastyrýǵa, basqarý júıesin qaıta qurylymdaýǵa arnalǵan jańa kózqarastardyń qajettiligin túsiný týraly áńgime. Naqty osy kezeńde «kúshti prezıdent, yqpaldy parlament, esep beretin úkimet» degen belgili úshtik jáne «estýshi memleket» degen sóztirkesi paıda boldy.
Biz prezıdent tarapynan turaqty damý traektorııasyna ený maqsatynda qalyptasqan saıası modeldiń áleýetin paıdalana otyryp, eldi ózgertýge naqty talpynystaryn baıqadyq. Aıtpaqshy, buǵan parlamenttik saılaý da óz septigin tıgizdi. Bálkim, ol áreketterdiń nátıjesi kóp kúttirmeıtin de edi, biraq qańtar oqıǵasy oryn alyp, ekinshi kezeńniń kúrt aıaqtalýyna ákeldi. Ol oqıǵa barlyǵynyń basyna sý sepkendeı bolyp, úkimetti de, qoǵamdy da memleket qulap ketýi múmkin tuńǵıyqqa qaraýǵa májbúr etti.
Barlyq táýekelderdi sezine otyryp, jaýapkershilikti óz moınyna alǵan prezıdent erik-jigeri myqty tulǵa retinde basymdyqtardy túbegeıli ózgertýge sheshim qabyldady. Qańtar oqıǵasynan keıin paıda bolǵan «Jańa Qazaqstan» ıdeologemasy belsendi túrde qoldanyla bastady. Eski saıası júıeniń qaldyqtarynan arylý qajettigi týraly kóp aıtyldy. Konstıtýııalyq reforma júrgizilip, Negizgi zańǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizý boıynsha jalpyhalyqtyq referendým jáne kezekten tys prezıdenttik saılaý ótti.
Sonymen birge, basqarý júıesin tolyǵymen túbegeıli qaıta qurylymdaý, memlekettik jáne qoǵamdyq ınstıtýttar arasyndaǵy qarym-qatynas tolyq berilgendik pen qatysýdy talap etkenine qaramastan, prezıdent ıdeologııalyq kún tártibindegi máselelerdi shtrıhtarmen belgileýge de ýaqyt tapty. Ol únemi eńbek, yntymaqtastyq, adaldyq sııaqty qundylyqtardy tárbıeleý qajettigi jaıly aıta otyryp, sybaılas jemqorlyqqa belsendi túrde qarsy turý mindetin qoıdy. Sońǵy bir jylda memleket basshysy kótergen máseleler qoǵam sanasynda birshama synaqtardan ótip, keri rezonansqa ıe boldy. Osynyń barlyǵy Túrkistanda ótken ekinshi Ulttyq Quryltaıda sóılegen sózinde Qasym-Jomart Toqaevtyń óziniń ıdeologııalyq kún tártibindegi kózqarasyn aıqyndap berýine óz septigin tıgizdi. Negizgi sátterdiń ishinen «Ádiletti Qazaqstan» jańa «Adal azamat» tujyrymdamasymen tolyqtyrylǵanyn atap ótýge bolady.
Men memleket basshysynyń aıtqandarynyń barlyǵyn qaıtalap aıtpaı-aq qoıaıyn, tek qoǵamdyq sanany tumshalap turǵan ıdeologııalyq «qoqys», basqa elderdiń bizge óz kún tártibin usyný áreketi, jahandaný ıdeologııasyna qatysty kótergen máselelerdiń mańyzdylyǵyn ǵana atap óteıin. Al osy jerde erekshe atap ótken jón nárse: prezıdent bul problemalardy sheshý – bir kúnniń máselesi emes, bul uzaq merzimdi, josparǵa saı iske asyrylatyn jumys ekendigine aıqyn erekshe mán berdi.
- Al nátıjesinde biz qandaı elge qol jetkizemiz?
- Prezıdent ony ádiletti ári tabysty dep ataıdy. Bul elde ádilettilik pen jaýapkershilik arasynda tyǵyz baılanys bar. Memleket basshysy «Ádiletti Qazaqstandy» tek sanaly azamattar ǵana qura alatynyn anyq aıtyp otyr. Naqty sol sebepten ol jańa ıdeologııalyq nusqaýlardy jas urpaqtyń sanasyna sińirý qajettiligine erekshe mán beredi. Qoǵamdyq qundylyqtar júıesine qatysty aıtatyn bolsaq, Qasym-Jomart Toqaev, eń aldymen, qoǵamdyq etıka jóninde aıtady. Onyń sózderi boıynsha, ol birlik, turaqtylyq, ádildik, yntymaqtastyq, zańdylyq, tártip, senim, jaýapkershilik, eńbeksúıgishtik, berekelik, kásibılik jáne t.b. qundylyqtarǵa negizdelýi tıis.
- Bul qııal sııaqty estiledi, óıtkeni munyń bárine qalaısha qol jetkizýge bolatyny múldem túsiniksiz...
- Árıne, buıryqtarmen, jarlyqtarmen nemese zańdarmen emes. Bul proess qoǵamdyq sananyń ózgerýimen baılanysqan, sondyqtan biz naqty osydan bastaýǵa tıispiz. Qoǵamǵa naqty baǵdarlar berildi, bul qazirgi kezeńde óte mańyzdy. Biraq bári, árıne, olardyń tamyr jaıǵanyna, jaýap taba alýyna, rezonanstyń qanshalyqty tereń bolatynyna baılanysty bolady.
Ádilettilik kody
- Degenmen baǵdarlarǵa qaıta oralaıyq. Olar kaleıdoskoptaǵy shyny bólikteri sııaqty ózgerip jatqan joq pa? Aldymen «Jańa Qazaqstan» boldy. Endi tek «Ádiletti Qazaqstan». Iaǵnı, «Jańa Qazaqstan» – ótip ketken kezeń be?
- Saıası paradıgmany ózgertý turǵysynan bul konept óz rólin atqaryp boldy. «Jańa Qazaqstan» respýblıka ómirindegi tuńǵysh prezıdenttiń esimimen tyǵyz baılanysta bolǵan ótken kezeńdi kólenkelep, elimizdiń sapaly damýyna kedergi keltirgen «elbasızmnen» jańa bir nárselerge, jańashyldyqqa ótýdiń ózindik bir túri boldy, al ol jańashyldyqta memlekettik basqarý júıesin túbegeıli qaıta qurýǵa ákeletin reformalar bolýy tıis. Bul jańashyldyq naqty nede kórsetilýi qajet degen suraq týyndaǵanda, prezıdent egjeı-tegjeıli ony «Ádiletti Qazaqstan» jazyqtyǵyna aýdardy.
- Biraq bul tujyrymdamanyń mazmuny árkimge túsinikti bola bermeıtini aıdan anyq – árkimniń ádildik týraly ózindik oıy bar...
- Qańtar oqıǵasynan keıin prezıdent únemi zańdylyq pen tártip jóninde aıtyp keledi. Osy eki qaǵıdany ol absolıýttiń deńgeıine kóterip, olardy «Ádiletti Qazaqstannyń» negizi dep ataıdy. Iá, bizde basqa da kóptegen, sonyń ishinde ádilettilikpen baılanysty emes, ótkir jáne sozylmaly máseleler bar. Biraq alǵa jyljý úshin, memleketti saqtap qalý úshin zańdylyq pen tártip negiz bolýy tıis. Turaqtylyqtyń úlgisi dep ataýǵa turarlyq eki el bar: olar osy uǵymdy (zańdylyq pen tártip) ózderiniń bastapqy genetıkalyq kodyna aınaldyrǵan. Zańǵa keletin bolsaq, bul Ulybrıtanııa, ol memlekette zań orasan zor ról atqarady. Al tártip – Germanııada. Bul elderde bılik júrgizip otyrǵan zańdylyq pen tártiptiń kúshi kórshiles Franııanyń mysalynda aıqyn kórinedi: bul el kóshedegi tártipsizdikter týdyrǵan haosqa jıi ushyraıdy. Franýzdar zańdylyq pen tártipti ózderiniń baǵdary retinde tańdamady. Biz úshin bul jaıt – prezıdentttiń tańdaǵan damý jolynyń durys ekendigine taǵy bir dálel.
- Biraq eger zańmen bári túsinikti bolsa, bizdiń jaǵdaıda «tártip» degenimiz neni bildiredi?
- Meniń oıymsha, prezıdenttiń quryltaıda sóılegen sózinde koneptýaldy túrde aıtqandary birte-birte tolyqtyrylyp, naqtylana túsetin bolady. Ol salǵan ıdeologııalyq shamshyraqtarǵa baılanystyrylǵan kóptegen saýaldar bar. Qazirdiń ózinde «Ádiletti Qazaqstan» degen ne ekenin, onyń qundylyqtary jáne oǵan jetý joldary qandaı, qandaı qıyndyqtar bar jáne qandaı problemalardy sheshý qajet ekenin túsindiretin jekelegen nusqaý, aýdarmashy qajet dep aıta alamyz. «Ádiletti Qazaqstannyń» bólek elementteri de mándi mazmun tabýy tıis, meıli ol eńbek adamynyń qundylyǵy bolsyn, tártipti túsiný bolsyn. Sońǵysyna keletin bolsaq, jeke men úshin bul joǵarydan júktelgen zattardyń qatań rettelgen tártibinde emes. Kóp dárejede men tártip degenimiz kúndelikti ómirde jáne azamattardyń kópshiligine tán bolatyn qoǵamdyq qatynastardaǵy tártipti bildiretinin jaqtaımyn.
- Jaraıdy, biz defınıııalardy jol barysynda anyqtaı alatyn bolarmyz. Biraq jańa ıdeologııany halyqqa túsindirýshilermen qıyndyqtar paıda bolmaı ma? Jáne olar bolmaǵan jaǵdaıda qoǵam jańa ıdeologııalyq konepııalardy – aıtalyq, sol «Adal azamatty» qalaı qabyldaýǵa qabiletti?
- Birinshiden, prezıdenttiń basqarý júıesindegi nárselerge úlken mán beretinin eske salǵan jón. Ol sheneýnikter «Adal azamat» qaǵıdasyn is óz úlgileriniń negizinde júzinde júzege asyrýy tıis ekendigin tikeleı aıtady. Iaǵnı, olar otansúıgishtiktiń úlgilerin kórsetip, bar kúsh-jigerin salýǵa daıyn bolýy qajet jáne tek el úshin, onyń gúldenýi úshin jumys isteýi tıis. Osyndaı krıterıılerge saı keletin memlekettik qyzmetkerler bizde neǵurlym kóbirek bola bastaǵan saıyn, soǵurlym ıdeologııalyq mashınanyń tetikteri tezirek iske qosylatyn bolady.
Ekinshiden, qoǵamǵa qatysty aıtatyn bolsaq. Keńes dáýirinde Amerıka prezıdenti Kennedıdiń «Eliń sen úshin ne isteı alady dep surama, sen óziń eliń úshin ne isteı alatynyńdy sura» degen sózine ishinara reakııa bolyp tabylatyn Kommýnızm qurylysshysynyń kodeksi bolǵan edi. Qazirgi jaǵdaıda soǵan uqsas nárse oryn alyp otyr. Árıne, búgingi Qazaqstan 60 jyl burynǵy Qazaqstan men Amerıka Qurama Shtattarynan túbegeıli erekshelenedi, biraq qoǵamdy ıdeologııalyq qurylysqa tartýǵa yqpal etetin tıimdi tetikterdi ázirleý oń nátıje berýi ábden yqtımal. Bálkim, bul memlekettik qyzmetshiler úshin qoǵamdyq ortadaǵy ózin-ózi ustaýǵa qatysty keıbir mindetti sharalar keshenine ákeletin etıkalyq jazyqtyqqa qatysty sharalar bolýy múmkin. Mysaly, para almaýǵa jáne kásibı mindetterin adal atqarýǵa jurtshylyq aldynda ýáde berý. Bálkim, mundaı tásilder keıbireýlerge ańǵal bolyp kórinetin de shyǵar, biraq olardyń kómegimen qoǵamnyń sol bir ıdeologııalyq jetekshileri qyzmetin atqaratyn ákimshilik elıtanyń jańa qabatyn qalyptastyrýǵa bolar edi.
- Bizdiń sheneýnikterdi moraldyq avtorıtetke aınaldyrý máselesi aıtarlyqtaı daýly bolyp kórinedi. Bálkim, úmitsiz emes te shyǵar, biraq muny isteý qıyn ekendigi sózsiz. Jáne bul nıýans, meniń oıymsha, ázirge múmkindikten góri kedergi sııaqty bolyp kórinedi. Prezıdent belgilegen ıdeologııalyq baǵytty júzege asyrýǵa taǵy qandaı qıyndyqtar kedergi keltirýi yqtımal?
- Qazir Qazaqstanda júrgizilip jatqan reformalar geosaıası turǵydan da kórsetkish bolyp otyr. Bizdiń aınalamyzdaǵy elderdiń qatarynda bizdiń jasap jatqan qadamdarymyzdy quptamaıtyn elder de bar. Osyǵan baılanysty táýekelderdi eskere otyryp, biz «qyzyl jalaýlardyń» arasynda ótip, ıdeologııalyq kún tártibin júzege asyra alamyz ba, ol ázirge onsha túsinikti emes. Biraq, qalaı bolǵanda da, prezıdent qaıta saılanǵannan keıingi birinshi jyly ıdeologııalyq damý máselelerin kókeıkesti etip qoıǵany óte eleýli kórsetkish boldy.
Maqala avtory: Iýlııa Kıstkına
