اكىمدىكتىڭ تاپسىرماسىمەن چەليابينسك قالاسىنا جاقىن ورنالاسقان ترويتسك قالاشىعىنا اتتانىپ كەتتىم. اۋدان اكىمدىگىندە قىزمەت ىستەيتىندەردىڭ ەڭ جاسى كىشىسى بولعاندىقتان با، اپتاسىنا بىرنەشە رەت كەيدە كوكشەتاۋعا، كەيدە استاناعا ىسساپارمەن مەنى عانا جىبەرىپ تۇراتىن.
ەندى مىنە، ءوزىم ەشقاشان بارىپ كورمەگەن چەليابينسك وبلىسىنىڭ ترويتسك قالاسىنا بەت الدىم.
قالاعا كەلگەن سوڭ، قالالىق اكىمدىكتى كوشەدەگى ادامداردان سۇراستىرا ءجۇرىپ تاۋىپ الدىم. حاتشى قىزدى قولقالاپ ءجۇرىپ، قالا باسشىسىنا كىرۋگە رۇقسات الدىم. ىشكە كىرىپ، ديپلوماتىمنان حات الىپ، ءوزىن الەكسەي اناتولەۆيچ يلين دەپ تانىستىرعان قالا مەرىنە ۇستاتتىم.
حاتتى الىپ وقىدى دا: “مەن ورمان شارۋاشىلىعىمەن حابارلاسىپ، كەلىسىمگە كەلەيىن، سونان سوڭ جاۋاپ بەرەرمىن. ءسىز ءبىر-ەكى كۇن قالادا بولا تۇرارسىز، نەمەسە وسىندا ىستەيتىندەردىڭ بىرەۋىنىڭ ۇيىندە بولىڭىز، قونىڭىز، — دەدى جىلى جىميىپ. ءسويتتى دە، قوڭىراۋدىڭ نۇكتەسىن باسىپ، حاتشى قىزدى شاقىردى.
— الينا، سەن نيكولاي بەرەزيندى شاقىرىپ كەلشى، — دەدى جۇمساق ۇنمەن.
كوپ ۇزاماي ەسىكتەن ورتا بويلى، تولىقتاۋ سارى جىگىت كىردى.
— نيكولاي، مىنا جىگىت قازاقستاننان، اقمولا وبلىسىنان كەلىپ وتىر. جالپى، بىزدەگى ورمان شارۋاشىلىعى دايىنداعان تاقتايلارىن الۋعا نيەت بىلدىرگەن ەكەن. سوعان مىنا جىگىتتى الدىن الا تاپسىرىس بەرۋگە جىبەرىپتى. بىرەر كۇن سەنىڭ ۇيىڭدە بولا تۇرسىن. كەلگەن قوناق قوي، قوناقۇيلەرگە جىبەرمەي-اق قويايىق، — دەدى.
سونىمەن، ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسىمەن، كەشكە ۇيگە قايتتىق. نيكولايدىڭ مەنەن ەكى-ءۇش جاس ۇلكەندىگى بار ەكەن. تۇرعان ءۇيى ترويتسكىنىڭ تۇبىندەگى دۋبوۆكا دەگەن اۋىلىندا كورىنەدى. قالادان ءۇش شاقىرىم جەر. كوبىنە ۆەلوسيپەدپەن جۇرەتىنىن ايتتى.
مەن ەلىمىزدەگى، ول رەسەيدەگى جاعدايدى ءسوز ەتىپ ۇيىنە كەلدىك. ءۇيى ۇلكەن، اعاشتاردان قيىپ سالىنعان، ادەمى-اق. باستىقتارى مەنى ەمىن-ەركىن دەمالسىن دەپ ادەيى وسى ۇيگە جىبەردى-اۋ دەيمىن. اينالاسىنىڭ ءبارى كوكپەڭبەك ورمان. قيىرىنا كوزىڭ جەتپەيدى.
«تايگا دەپ وسىنى ايتادى ەكەن-اۋ»، — دەپ ويلادىم ىشتەي. بىراق بۇل ءبىر عانا شەتى عوي.
داربازادان كىرگەندە اۋلادان ورىستىڭ ەڭگەزەردەي شالىن كورىپ، جاقىنداپ كەلىپ قول الىسىپ امانداستىق.
— تى كازاح؟ — دەپ سۇرادى شال. مەن باسىمدى يزەدىم.
— ەگو زوۆۋت — بەيسەنگازى، يز كازاحستانا، — دەدى انادايدان نيكولاي ۆەلوسيپەدىن قويىپ جاتىپ. ۇيگە كىرىپ، شەشەسىمەن تانىسىپ، ءشاي ءىشىپ، ەسىك الدىنا دەمالۋعا شىقتىم. ارتىمنان ءبىرازدان سوڭ شال كەلدى. ءوزىن يۆان يللاريونوۆيچ دەپ تانىستىرعان بولاتىن. ۇستالىقپەن اينالىساتىن كورىنەدى. ءبىز وتىرعان دەمالاتىن ورىن كەڭ، كوركەم ەتىپ جاسالىنعان-اق. دەگەنمەن مىنا اتايدىڭ ءتۇرى ورىستان گورى ازيالىقتارعا كوپ ۇقساڭقىرايدى. قانىندا سىبىردەگى ۇساق حالىقتاردىڭ ءبىرىنىڭ قانى بار-اۋ دەپ ويلادىم ىشتەي.
— نۋ كاك، تام ۋ ۆاس؟ — دەدى ماحوركاسىن تارتىپ وتىرىپ.
— بىرقالىپتى، ەپتەپ ءجۇرىپ جاتىرمىز، — دەدىم ورىسشالاپ. — سىزدەردىڭ تۇرىپ جاتقان جەرلەرىڭىز قانداي ادەمى، تايگانىڭ شەتى، اۋاسى تازا.
شال بىردەڭە ەسىنە تۇسكەندەي، مەنىڭ تۇرىمە ويلانا ءبىراز قاراپ وتىردى.
— ماماندىعىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى الدەن ۋاقىتتان سوڭ. اكىمدىكتە ىستەيتىنىمدى بىلەدى، ءشاي ۇستىندە ايتقانمىن.
— ماماندىعىم — جۋرناليست، — دەدىم.
— ەتو حوروشو، — دەدى. ول تايگا جاققا ۇزاق قارادى. نيكولاي دەمالايىن دەپ ديۆانعا جاتا كەتكەن، ۇيىقتاپ قالعان بولار. — يا توجە كازاح، — دەدى شال ماعان قاراپ. — مويا پرابابۋشكا چيستوكروۆنايا كازاشكا بىلا.
مەن قازاقشا تۇسىنەمىن ءارى سويلەيمىن دە. تەك قازاقتارمەن كەزدەسكەندە عانا. جاسىم سەكسەننىڭ التاۋىنا كەلدى.
شال قازاقشانى ازداپ بۇزىڭقىراپ سويلەسە دە، مۇندايدى كۇتپەگەن مەنى اڭ-تاڭ قالدىردى.
— مەنىڭ اتالارىمنىڭ تۇسىندا، وسى تايگانىڭ ىشىندە قازاق اۋىلدارى وتە كوپ تۇرادى ەكەن، كوپ بولعاندا ورىستاردان دا كوپ. تايگانىڭ ءىشى ءورىپ جۇرگەن مال.
يۆان يللاريونوۆيچ اپ-انىق قازاقشا سويلەپ وتىر.
— سەن بىلەسىڭ بە، «تايگا» ءسوزى قىستاقتا ءشوپ جيناعاندا تايلاپ جيناۋدان ء(شوپ ورعاندا تىعىزداپ، جان-جاعىنان بايلاپ تايلاۋ) شىققان. ەكى-ءۇش اتپەن نەمەسە وگىزبەن بىرنەشەۋدەن قىستاقتارىنا كوك ءشوپتىڭ ۇستىمەن سىرعاناتقانداي ەتىپ تارتىپ وتىرادى ەكەن. ءسويتىپ، مول قىپ قىس قىستاۋلارىنا جيناپ الاتىن. وسى جىل سايىنعى تايلاپ جيناۋدان (بىرنەشە عاسىر وسى ورماندى دالانى مەكەن ەتكەن ەل-جۇرت قوي) مىناۋ قالىڭ توعاي تايگا اتالىپ كەتكەن دەيدى جۇرت مەنىڭ بالا كەزىمنەن.
ىشىمنەن مۇمكىن شىنىندا دا سولاي شىعار دەپ ويلادىم. شال ەشتەڭەنى قالدىرماي قازاقشا سويلەپ وتىر. مەن ورىسشانى تۇسىنەمىن عوي دەسەم دە بولمادى، قازاقشا سويلەۋدەن اۋىتقىمادى.
— وسى ترويتسكىدە جەتى مىڭداي قازاق تۇرادى، ىشىندەگى تانىس قازاقتارمەن قازاق تىلىندە سويلەسىپ، امانداسامىن. كەيدە اڭگىمە-دۇكەن قۇرامىز. سەن ءجۋرناليسپىن دەيسىڭ عوي، مەن ساعان مىنا وقيعانى ايتايىن، تىڭداپ ال، كەيىن ەلىڭە بارعاندا مۇمكىن جازارسىڭ. بۇل، ارينە، بىرەر عاسىر بۇرىن بولعان وقيعا عوي. ءبارى ۇمىتىلعان. بىراق قالايدا جاز، ەلىڭ ءبىلسىن، ءتۇسىندىڭ بە؟
شال تىزەمنەن قىسىپ قالدى، قولى الەۋەتتى ەكەن.
— مۇنى مەنەن باسقا وسى ماڭايدا كوپ ەشكىم بىلمەيدى. تەك، ۇمىتپا ءارى ەرىنبە! مەنىڭ اكەم ايتۋشى ەدى، سەنىڭ اتاڭ اسكەري كازاك بولعان دەپ. اتام بىلاي دەيتىن كورىنەدى. وسى وڭىرگە ورىستار العاش كەلىپ ورنالاسىپ جاتقان كەز ەكەن، بەكىنىستەر، قورعانىستار سالىپ دەگەندەي. ماڭايداعى تولىپ جاتقان قازاق اۋىلىنىڭ كىسىلەرى كەيدە شاپقىنشىلىق جاساپ، بەكىنىستەردى بۇزىپ، ەندى كەلىپ قونىستانىپ جاتقانداردى قىرىپ كەتىپ وتىرعان. كوشىم حاندىعىنىڭ تۇرعىندارى عوي جانە كەيىننەن كەلگەندەرى بار. وسىدان كەيىن-اق اق پاتشادان ءبىزدىڭ اتاماندارىمىزعا جارلىق تۇسكەن كورىنەدى. بۇكىل ءسىبىردى تولىپ جاتقان قىرعىز-قايساق اۋىلدارىنان بوساتۋ كەرەك دەلىنگەن الگى جارلىقتا. اتالارىمىز وترياد-وتريادقا ءبولىنىپ، ءارى ىشكى جاقتان كەلىپ جاتقان ورىس وتريادتارى قوسىلىپ، سولاردىڭ ءبارى دايىندىقتان وتكىزىلىپ، كىمدەردىڭ قاي باعىتتى قازاقتاردان تازالايتىنى بەلگىلەنىپ، قاعازعا ءتۇسىرىلىپ، ناقتىلانعان كورىنەدى. سودان قاندى قىرعىن باستالعان دا كەتكەن.
ءاربىر وتريادقا كۇنىنە بىرنەشە اۋىلدى تۇرعىندارىمەن بىرگە تىپ-تيپىل ەتۋ تاپسىرىلعان. اياۋشىلىق بولماسىن دەپ قاتاڭ ەسكەرتىلگەن كورىنەدى. اۋىلداردى قورشاۋعا الۋ تاڭەرتەڭگى الاكەۋىمدە، سونداي-اق، كەشقۇرىم جۇرت ورىنعا وتىرعاندا اعىنداعان شابۋىلدار باستالعان. ۇيلەر، قىستاقتار — ءبارى ورتەلگەن. ەڭكەيگەن شال مەن ەڭبەكتەگەن بالالار وتقا لاقتىرىلعان. ەركەكتەر، ايەلدەر — ءبارى اتىلعان، اياۋسىز شابىلعان. تەك قىزدار مەن جاس كەلىنشەكتەردى اسكەرلەر ءبولىسىپ الىپ وتىرعان. مۇنداعى اسكەرلەر ايەلسىز، وتباسىنسىز كەلگەندەر عوي. بىرنەشە جۇزدەگەن اۋىلدار وتقا ورانىپ، كۇلى عانا قالىپتى. سول شابىلعان اۋىلدىڭ بىرىنەن اتام ءبىر قىزدى اتىنا وڭگەرىپ الىپ كەلگەن كورىنەدى. وسى قىزدان مەنىڭ اكەم تۋدى، مەن اكەمنىڭ جالعىزىمىن. مەنى سول قازاق ايەلى — اجەم عوي وسىرگەن. الدىنا سالىپ، ءوز تىلىندە ولەڭ ايتىپ، ارا-اراسىندا كەمسەڭدەپ جىلاپ وتىرۋشى ەدى. مەن جىلاما دەپ كوز جاسىن سۇرتەتىنمىن. ول كەزدە ەشتەڭە تۇسىنبەيتىنمىن، — دەپ، شال كوزىنە جاس الىپ، تەرەڭ كۇرسىندى. — ءوستىپ، قانشاما اۋىلداردى ورتەپ جانە ادامداردى قىرۋعا بولا ما ەكەن؟ ەڭ قۇرىماعاندا، قازىرگى قازاق جەرىنە قاراي ايداپ، كوشىرىپ جىبەرسە ءبىر ءسارى عوي. بالا، مەن ايتقان وسى وقيعانى ۇمىتپا، — دەدى شال يىعىمنان قىسىپ. — وسى وقيعانى تىڭداعان، ەستىگەن سەن جالعىز عانا ادامسىڭ. قۇدايىم سەنى ساقتاسىن! ەلىڭنىڭ ءبىرازى قالاي قىرىلعانىن حالقىڭ ءبىلسىن! بۇل تاريحقا كىرگىزىلمەگەن، كەزىندە ايتۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان وقيعالار. مەن ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ءبىر قازاق جىگىتىنە ايتپاق بولعانمىن. ولەڭ-تاقپاقتار جازىپ جۇرەتىن. كەيىننەن بولىمشەسىمەن باسقا پولككە اۋىسىپ كەتتى دە، كوز جازىپ قالدىم. ودان كەيىن قالام-قاعاز ۇستايتىن قازاقتاردى كەزدەستىرمەدىم. تىرشىلىگى باسقا قازاقتاردى كورىپ ءجۇرمىن عوي. بىراق ولار ەشتەڭە ۇقپايتىن قازاقتار. ءارى كورىنگەنگە ايتۋعا جۇرەكسىندىم. جاسىم ۇلعايعان اداممىن، قانشا جۇرەرىمدى كىم ءبىلسىن؟! اجەمنىڭ كوز جاسىن اقتاپ كەتەيىن ەڭ بولماعاندا. سەن مۇنى نيكولايعا دا ايتپا، ول بىلمەيدى. قازىر سەندەر تاۋەلسىز ەلسىڭدەر عوي.
يۆان يللاريونوۆيچ ماعان وتىنىشپەن قاراپ:
— قالايدا جاز! — دەدى.
ەرتەڭىندە شايىمىزدى ءىشىپ، كەمپىر-شالمەن قوشتاسىپ، جولعا شىقتىم. ترويتسكىگە دەيىن جاياۋ تارتىپ كەتەيىن دەدىم. كوپ الىس ەمەس. كەلە جاتىپ شەكسىز-شەتسىز تايگاعا قارادىم. بىرنەشە جۇزدەگەن شاقىرىمدى الىپ جاتقان نۋ ورمان ءۇنسىز تەڭسەلىپ تۇرعانداي. قىرعىن تاۋىپ، وتقا ورانىپ جاتقان اۋىلدار، ىشقىنعان ادامدار، شىڭعىرعان بالالاردىڭ شىرىلداعان داۋىسى قۇلاعىما ەستىلگەندەي بولدى. كوزىمە جاس تىعىلىپ، وكسىپ-وكسىپ جىلاعانىم ەسىمدە.
جالعىز كەلە جاتىپ: «مەن قالايدا جازامىن!» — دەپ ايعايلاعانىم ءالى ويىمدا…
تۇستەن كەيىن تاپسىرىلعان جۇمىسىمدى ءبىتىرىپ، پويىزعا وتىرىپ، قازاقستانعا قايتىپ كەتتىم.
يۆان ءيللاريونوۆيچتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداي الماي ءجۇرىپپىن. تالاي جىلدار ءوتىپ كەتىپتى-اۋ.
بەيسەنعازى ۇلىقبەك، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
"قازاقستان Zaman" گازەتى
