SIBIRDEGI QAZAQTAR QALAI JOIYLDY?

2613
Adyrna.kz Telegram

Ákimdiktiń tapsyrmasymen Chelıabınsk qalasyna jaqyn ornalasqan Troık qalashyǵyna attanyp kettim. Aýdan ákimdiginde qyzmet isteıtinderdiń eń jasy kishisi bolǵandyqtan ba, aptasyna birneshe ret keıde Kókshetaýǵa, keıde Astanaǵa issaparmen meni ǵana jiberip turatyn.

Endi mine, ózim eshqashan baryp kórmegen Chelıabınsk oblysynyń Troık qalasyna bet aldym.
Qalaǵa kelgen soń, qalalyq ákimdikti kóshedegi adamdardan surastyra júrip taýyp aldym. Hatshy qyzdy qolqalap júrip, qala basshysyna kirýge ruqsat aldym. Ishke kirip, dıplomatymnan hat alyp, ózin Alekseı Anatolevıch Ilın dep tanystyrǵan qala merine ustattym.
Hatty alyp oqydy da: “Men orman sharýashylyǵymen habarlasyp, kelisimge keleıin, sonan soń jaýap berermin. Siz bir-eki kún qalada bola turarsyz, nemese osynda isteıtinderdiń bireýiniń úıinde bolyńyz, qonyńyz, — dedi jyly jymıyp. Sóıtti de, qońyraýdyń núktesin basyp, hatshy qyzdy shaqyrdy.
— Alına, sen Nıkolaı Berezındi shaqyryp kelshi, — dedi jumsaq únmen.
Kóp uzamaı esikten orta boıly, tolyqtaý sary jigit kirdi.
— Nıkolaı, myna jigit Qazaqstannan, Aqmola oblysynan kelip otyr. Jalpy, bizdegi orman sharýashylyǵy daıyndaǵan taqtaılaryn alýǵa nıet bildirgen eken. Soǵan myna jigitti aldyn ala tapsyrys berýge jiberipti. Birer kún seniń úıińde bola tursyn. Kelgen qonaq qoı, qonaqúılerge jibermeı-aq qoıaıyq, — dedi.
Sonymen, uıymdastyrý bóliminiń jetekshisimen, keshke úıge qaıttyq. Nıkolaıdyń menen eki-úsh jas úlkendigi bar eken. Turǵan úıi Troıkiniń túbindegi Dýbovka degen aýylynda kórinedi. Qaladan úsh shaqyrym jer. Kóbine velosıpedpen júretinin aıtty.
Men elimizdegi, ol Reseıdegi jaǵdaıdy sóz etip úıine keldik. Úıi úlken, aǵashtardan qıyp salynǵan, ádemi-aq. Bastyqtary meni emin-erkin demalsyn dep ádeıi osy úıge jiberdi-aý deımin. Aınalasynyń bári kókpeńbek orman. Qıyryna kóziń jetpeıdi.
«Taıga dep osyny aıtady eken-aý», — dep oıladym ishteı. Biraq bul bir ǵana sheti ǵoı.
Darbazadan kirgende aýladan orystyń eńgezerdeı shalyn kórip, jaqyndap kelip qol alysyp amandastyq.
— Ty kazah? — dep surady shal. Men basymdy ızedim.
— Ego zovýt — Beısengazy, ız Kazahstana, — dedi anadaıdan Nıkolaı velosıpedin qoıyp jatyp. Úıge kirip, sheshesimen tanysyp, sháı iship, esik aldyna demalýǵa shyqtym. Artymnan birazdan soń shal keldi. Ózin Ivan Illarıonovıch dep tanystyrǵan bolatyn. Ustalyqpen aınalysatyn kórinedi. Biz otyrǵan demalatyn oryn keń, kórkem etip jasalynǵan-aq. Degenmen myna ataıdyń túri orystan góri azııalyqtarǵa kóp uqsańqyraıdy. Qanynda Sibirdegi usaq halyqtardyń biriniń qany bar-aý dep oıladym ishteı.
— Ný kak, tam ý vas? — dedi mahorkasyn tartyp otyryp.
— Birqalypty, eptep júrip jatyrmyz, — dedim orysshalap. — Sizderdiń turyp jatqan jerlerińiz qandaı ádemi, Taıganyń sheti, aýasy taza.
Shal birdeńe esine túskendeı, meniń túrime oılana biraz qarap otyrdy.
— Mamandyǵyń kim? — dep surady álden ýaqyttan soń. Ákimdikte isteıtinimdi biledi, sháı ústinde aıtqanmyn.
— Mamandyǵym — jýrnalıst, — dedim.
— Eto horosho, — dedi. Ol Taıga jaqqa uzaq qarady. Nıkolaı demalaıyn dep dıvanǵa jata ketken, uıyqtap qalǵan bolar. — Ia toje kazah, — dedi shal maǵan qarap. — Moıa prababýshka chıstokrovnaıa kazashka byla.
Men qazaqsha túsinemin ári sóıleımin de. Tek qazaqtarmen kezdeskende ǵana. Jasym seksenniń altaýyna keldi.
Shal qazaqshany azdap buzyńqyrap sóılese de, mundaıdy kútpegen meni ań-tań qaldyrdy.
— Meniń atalarymnyń tusynda, osy Taıganyń ishinde qazaq aýyldary óte kóp turady eken, kóp bolǵanda orystardan da kóp. Taıganyń ishi órip júrgen mal.
Ivan Illarıonovıch ap-anyq qazaqsha sóılep otyr.
— Sen bilesiń be, «Taıga» sózi qystaqta shóp jınaǵanda taılap jınaýdan (shóp orǵanda tyǵyzdap, jan-jaǵynan baılap taılaý) shyqqan. Eki-úsh atpen nemese ógizben birnesheýden qystaqtaryna kók shóptiń ústimen syrǵanatqandaı etip tartyp otyrady eken. Sóıtip, mol qyp qys qystaýlaryna jınap alatyn. Osy jyl saıynǵy taılap jınaýdan (birneshe ǵasyr osy ormandy dalany meken etken el-jurt qoı) mynaý qalyń toǵaı Taıga atalyp ketken deıdi jurt meniń bala kezimnen.
Ishimnen múmkin shynynda da solaı shyǵar dep oıladym. Shal eshteńeni qaldyrmaı qazaqsha sóılep otyr. Men orysshany túsinemin ǵoı desem de bolmady, qazaqsha sóıleýden aýytqymady.
— Osy Troıkide jeti myńdaı qazaq turady, ishindegi tanys qazaqtarmen qazaq tilinde sóılesip, amandasamyn. Keıde áńgime-dúken quramyz. Sen jýrnalıspin deısiń ǵoı, men saǵan myna oqıǵany aıtaıyn, tyńdap al, keıin elińe barǵanda múmkin jazarsyń. Bul, árıne, birer ǵasyr buryn bolǵan oqıǵa ǵoı. Bári umytylǵan. Biraq qalaıda jaz, eliń bilsin, túsindiń be?
Shal tizemnen qysyp qaldy, qoly áleýetti eken.
— Muny menen basqa osy mańaıda kóp eshkim bilmeıdi. Tek, umytpa ári erinbe! Meniń ákem aıtýshy edi, seniń atań áskerı kazak bolǵan dep. Atam bylaı deıtin kórinedi. Osy óńirge orystar alǵash kelip ornalasyp jatqan kez eken, bekinister, qorǵanystar salyp degendeı. Mańaıdaǵy tolyp jatqan qazaq aýylynyń kisileri keıde shapqynshylyq jasap, bekinisterdi buzyp, endi kelip qonystanyp jatqandardy qyryp ketip otyrǵan. Kóshim handyǵynyń turǵyndary ǵoı jáne keıinnen kelgenderi bar. Osydan keıin-aq aq patshadan bizdiń atamandarymyzǵa jarlyq túsken kórinedi. Búkil Sibirdi tolyp jatqan qyrǵyz-qaısaq aýyldarynan bosatý kerek delingen álgi jarlyqta. Atalarymyz otrıad-otrıadqa bólinip, ári ishki jaqtan kelip jatqan orys otrıadtary qosylyp, solardyń bári daıyndyqtan ótkizilip, kimderdiń qaı baǵytty qazaqtardan tazalaıtyny belgilenip, qaǵazǵa túsirilip, naqtylanǵan kórinedi. Sodan qandy qyrǵyn bastalǵan da ketken.
Árbir otrıadqa kúnine birneshe aýyldy turǵyndarymen birge typ-tıpyl etý tapsyrylǵan. Aıaýshylyq bolmasyn dep qatań eskertilgen kórinedi. Aýyldardy qorshaýǵa alý tańerteńgi alakeýimde, sondaı-aq, keshqurym jurt orynǵa otyrǵanda aǵyndaǵan shabýyldar bastalǵan. Úıler, qystaqtar — bári órtelgen. Eńkeıgen shal men eńbektegen balalar otqa laqtyrylǵan. Erkekter, áıelder — bári atylǵan, aıaýsyz shabylǵan. Tek qyzdar men jas kelinshekterdi áskerler bólisip alyp otyrǵan. Mundaǵy áskerler áıelsiz, otbasynsyz kelgender ǵoı. Birneshe júzdegen aýyldar otqa oranyp, kúli ǵana qalypty. Sol shabylǵan aýyldyń birinen atam bir qyzdy atyna óńgerip alyp kelgen kórinedi. Osy qyzdan meniń ákem týdy, men ákemniń jalǵyzymyn. Meni sol qazaq áıeli — ájem ǵoı ósirgen. Aldyna salyp, óz tilinde óleń aıtyp, ara-arasynda kemseńdep jylap otyrýshy edi. Men jylama dep kóz jasyn súrtetinmin. Ol kezde eshteńe túsinbeıtinmin, — dep, shal kózine jas alyp, tereń kúrsindi. — Óstip, qanshama aýyldardy órtep jáne adamdardy qyrýǵa bola ma eken? Eń qurymaǵanda, qazirgi qazaq jerine qaraı aıdap, kóshirip jiberse bir sári ǵoı. Bala, men aıtqan osy oqıǵany umytpa, — dedi shal ıyǵymnan qysyp. — Osy oqıǵany tyńdaǵan, estigen sen jalǵyz ǵana adamsyń. Qudaıym seni saqtasyn! Elińniń birazy qalaı qyrylǵanyn halqyń bilsin! Bul tarıhqa kirgizilmegen, kezinde aıtýǵa qatań tyıym salynǵan oqıǵalar. Men Uly Otan soǵysy kezinde bir qazaq jigitine aıtpaq bolǵanmyn. Óleń-taqpaqtar jazyp júretin. Keıinnen bólimshesimen basqa polkke aýysyp ketti de, kóz jazyp qaldym. Odan keıin qalam-qaǵaz ustaıtyn qazaqtardy kezdestirmedim. Tirshiligi basqa qazaqtardy kórip júrmin ǵoı. Biraq olar eshteńe uqpaıtyn qazaqtar. Ári kóringenge aıtýǵa júreksindim. Jasym ulǵaıǵan adammyn, qansha júrerimdi kim bilsin?! Ájemniń kóz jasyn aqtap keteıin eń bolmaǵanda. Sen muny Nıkolaıǵa da aıtpa, ol bilmeıdi. Qazir sender táýelsiz elsińder ǵoı.
Ivan Illarıonovıch maǵan ótinishpen qarap:
— Qalaıda jaz! — dedi.

Erteńinde shaıymyzdy iship, kempir-shalmen qoshtasyp, jolǵa shyqtym. Troıkige deıin jaıaý tartyp keteıin dedim. Kóp alys emes. Kele jatyp sheksiz-shetsiz taıgaǵa qaradym. Birneshe júzdegen shaqyrymdy alyp jatqan ný orman únsiz teńselip turǵandaı. Qyrǵyn taýyp, otqa oranyp jatqan aýyldar, yshqynǵan adamdar, shyńǵyrǵan balalardyń shyryldaǵan daýysy qulaǵyma estilgendeı boldy. Kózime jas tyǵylyp, óksip-óksip jylaǵanym esimde.
Jalǵyz kele jatyp: «Men qalaıda jazamyn!» — dep aıǵaılaǵanym áli oıymda…
Tústen keıin tapsyrylǵan jumysymdy bitirip, poıyzǵa otyryp, Qazaqstanǵa qaıtyp kettim.
Ivan Illarıonovıchtiń tapsyrmasyn oryndaı almaı júrippin. Talaı jyldar ótip ketipti-aý.

Beısenǵazy Ulyqbek, Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń múshesi
"Qazaqstan Zaman" gazeti

Pikirler