Äkımdıktıŋ tapsyrmasymen Cheliabinsk qalasyna jaqyn ornalasqan Troisk qalaşyǧyna attanyp kettım. Audan äkımdıgınde qyzmet ısteitınderdıŋ eŋ jasy kışısı bolǧandyqtan ba, aptasyna bırneşe ret keide Kökşetauǧa, keide Astanaǧa ıssaparmen menı ǧana jıberıp tūratyn.
Endı mıne, özım eşqaşan baryp körmegen Cheliabinsk oblysynyŋ Troisk qalasyna bet aldym.
Qalaǧa kelgen soŋ, qalalyq äkımdıktı köşedegı adamdardan sūrastyra jürıp tauyp aldym. Hatşy qyzdy qolqalap jürıp, qala basşysyna kıruge rūqsat aldym. Işke kırıp, diplomatymnan hat alyp, özın Aleksei Anatolevich İlin dep tanystyrǧan qala merıne ūstattym.
Hatty alyp oqydy da: “Men orman şaruaşylyǧymen habarlasyp, kelısımge keleiın, sonan soŋ jauap berermın. Sız bır-ekı kün qalada bola tūrarsyz, nemese osynda ısteitınderdıŋ bıreuınıŋ üiınde bolyŋyz, qonyŋyz, — dedı jyly jymiyp. Söittı de, qoŋyraudyŋ nüktesın basyp, hatşy qyzdy şaqyrdy.
— Alina, sen Nikolai Berezindı şaqyryp kelşı, — dedı jūmsaq ünmen.
Köp ūzamai esıkten orta boily, tolyqtau sary jıgıt kırdı.
— Nikolai, myna jıgıt Qazaqstannan, Aqmola oblysynan kelıp otyr. Jalpy, bızdegı orman şaruaşylyǧy daiyndaǧan taqtailaryn aluǧa niet bıldırgen eken. Soǧan myna jıgıttı aldyn ala tapsyrys beruge jıberıptı. Bırer kün senıŋ üiıŋde bola tūrsyn. Kelgen qonaq qoi, qonaqüilerge jıbermei-aq qoiaiyq, — dedı.
Sonymen, ūiymdastyru bölımınıŋ jetekşısımen, keşke üige qaittyq. Nikolaidyŋ menen ekı-üş jas ülkendıgı bar eken. Tūrǧan üiı Troiskınıŋ tübındegı Dubovka degen auylynda körınedı. Qaladan üş şaqyrym jer. Köbıne velosipedpen jüretının aitty.
Men elımızdegı, ol Reseidegı jaǧdaidy söz etıp üiıne keldık. Üiı ülken, aǧaştardan qiyp salynǧan, ädemı-aq. Bastyqtary menı emın-erkın demalsyn dep ädeiı osy üige jıberdı-au deimın. Ainalasynyŋ bärı kökpeŋbek orman. Qiyryna közıŋ jetpeidı.
«Taiga dep osyny aitady eken-au», — dep oiladym ıştei. Bıraq būl bır ǧana şetı ǧoi.
Darbazadan kırgende auladan orystyŋ eŋgezerdei şalyn körıp, jaqyndap kelıp qol alysyp amandastyq.
— Ty kazah? — dep sūrady şal. Men basymdy izedım.
— Ego zovut — Beisengazy, iz Kazahstana, — dedı anadaidan Nikolai velosipedın qoiyp jatyp. Üige kırıp, şeşesımen tanysyp, şäi ışıp, esık aldyna demaluǧa şyqtym. Artymnan bırazdan soŋ şal keldı. Özın İvan İllarionovich dep tanystyrǧan bolatyn. Ūstalyqpen ainalysatyn körınedı. Bız otyrǧan demalatyn oryn keŋ, körkem etıp jasalynǧan-aq. Degenmen myna ataidyŋ türı orystan görı aziialyqtarǧa köp ūqsaŋqyraidy. Qanynda Sıbırdegı ūsaq halyqtardyŋ bırınıŋ qany bar-au dep oiladym ıştei.
— Nu kak, tam u vas? — dedı mahorkasyn tartyp otyryp.
— Bırqalypty, eptep jürıp jatyrmyz, — dedım orysşalap. — Sızderdıŋ tūryp jatqan jerlerıŋız qandai ädemı, Taiganyŋ şetı, auasy taza.
Şal bırdeŋe esıne tüskendei, menıŋ türıme oilana bıraz qarap otyrdy.
— Mamandyǧyŋ kım? — dep sūrady älden uaqyttan soŋ. Äkımdıkte ısteitınımdı bıledı, şäi üstınde aitqanmyn.
— Mamandyǧym — jurnalist, — dedım.
— Eto horoşo, — dedı. Ol Taiga jaqqa ūzaq qarady. Nikolai demalaiyn dep divanǧa jata ketken, ūiyqtap qalǧan bolar. — Iа toje kazah, — dedı şal maǧan qarap. — Moia prababuşka chistokrovnaia kazaşka byla.
Men qazaqşa tüsınemın ärı söileimın de. Tek qazaqtarmen kezdeskende ǧana. Jasym seksennıŋ altauyna keldı.
Şal qazaqşany azdap būzyŋqyrap söilese de, mūndaidy kütpegen menı aŋ-taŋ qaldyrdy.
— Menıŋ atalarymnyŋ tūsynda, osy Taiganyŋ ışınde qazaq auyldary öte köp tūrady eken, köp bolǧanda orystardan da köp. Taiganyŋ ışı örıp jürgen mal.
İvan İllarionovich ap-anyq qazaqşa söilep otyr.
— Sen bılesıŋ be, «Taiga» sözı qystaqta şöp jinaǧanda tailap jinaudan (şöp orǧanda tyǧyzdap, jan-jaǧynan bailap tailau) şyqqan. Ekı-üş atpen nemese ögızben bırneşeuden qystaqtaryna kök şöptıŋ üstımen syrǧanatqandai etıp tartyp otyrady eken. Söitıp, mol qyp qys qystaularyna jinap alatyn. Osy jyl saiynǧy tailap jinaudan (bırneşe ǧasyr osy ormandy dalany meken etken el-jūrt qoi) mynau qalyŋ toǧai Taiga atalyp ketken deidı jūrt menıŋ bala kezımnen.
Işımnen mümkın şynynda da solai şyǧar dep oiladym. Şal eşteŋenı qaldyrmai qazaqşa söilep otyr. Men orysşany tüsınemın ǧoi desem de bolmady, qazaqşa söileuden auytqymady.
— Osy Troiskıde jetı myŋdai qazaq tūrady, ışındegı tanys qazaqtarmen qazaq tılınde söilesıp, amandasamyn. Keide äŋgıme-düken qūramyz. Sen jurnalispın deisıŋ ǧoi, men saǧan myna oqiǧany aitaiyn, tyŋdap al, keiın elıŋe barǧanda mümkın jazarsyŋ. Būl, ärine, bırer ǧasyr būryn bolǧan oqiǧa ǧoi. Bärı ūmytylǧan. Bıraq qalaida jaz, elıŋ bılsın, tüsındıŋ be?
Şal tızemnen qysyp qaldy, qoly äleuettı eken.
— Mūny menen basqa osy maŋaida köp eşkım bılmeidı. Tek, ūmytpa ärı erınbe! Menıŋ äkem aituşy edı, senıŋ ataŋ äskeri kazak bolǧan dep. Atam bylai deitın körınedı. Osy öŋırge orystar alǧaş kelıp ornalasyp jatqan kez eken, bekınıster, qorǧanystar salyp degendei. Maŋaidaǧy tolyp jatqan qazaq auylynyŋ kısılerı keide şapqynşylyq jasap, bekınısterdı būzyp, endı kelıp qonystanyp jatqandardy qyryp ketıp otyrǧan. Köşım handyǧynyŋ tūrǧyndary ǧoi jäne keiınnen kelgenderı bar. Osydan keiın-aq aq patşadan bızdıŋ atamandarymyzǧa jarlyq tüsken körınedı. Bükıl Sıbırdı tolyp jatqan qyrǧyz-qaisaq auyldarynan bosatu kerek delıngen älgı jarlyqta. Atalarymyz otriad-otriadqa bölınıp, ärı ışkı jaqtan kelıp jatqan orys otriadtary qosylyp, solardyŋ bärı daiyndyqtan ötkızılıp, kımderdıŋ qai baǧytty qazaqtardan tazalaityny belgılenıp, qaǧazǧa tüsırılıp, naqtylanǧan körınedı. Sodan qandy qyrǧyn bastalǧan da ketken.
Ärbır otriadqa künıne bırneşe auyldy tūrǧyndarymen bırge typ-tipyl etu tapsyrylǧan. Aiauşylyq bolmasyn dep qataŋ eskertılgen körınedı. Auyldardy qorşauǧa alu taŋerteŋgı alakeuımde, sondai-aq, keşqūrym jūrt orynǧa otyrǧanda aǧyndaǧan şabuyldar bastalǧan. Üiler, qystaqtar — bärı örtelgen. Eŋkeigen şal men eŋbektegen balalar otqa laqtyrylǧan. Erkekter, äielder — bärı atylǧan, aiausyz şabylǧan. Tek qyzdar men jas kelınşekterdı äskerler bölısıp alyp otyrǧan. Mūndaǧy äskerler äielsız, otbasynsyz kelgender ǧoi. Bırneşe jüzdegen auyldar otqa oranyp, külı ǧana qalypty. Sol şabylǧan auyldyŋ bırınen atam bır qyzdy atyna öŋgerıp alyp kelgen körınedı. Osy qyzdan menıŋ äkem tudy, men äkemnıŋ jalǧyzymyn. Menı sol qazaq äielı — äjem ǧoi ösırgen. Aldyna salyp, öz tılınde öleŋ aityp, ara-arasynda kemseŋdep jylap otyruşy edı. Men jylama dep köz jasyn sürtetınmın. Ol kezde eşteŋe tüsınbeitınmın, — dep, şal közıne jas alyp, tereŋ kürsındı. — Östıp, qanşama auyldardy örtep jäne adamdardy qyruǧa bola ma eken? Eŋ qūrymaǧanda, qazırgı qazaq jerıne qarai aidap, köşırıp jıberse bır särı ǧoi. Bala, men aitqan osy oqiǧany ūmytpa, — dedı şal iyǧymnan qysyp. — Osy oqiǧany tyŋdaǧan, estıgen sen jalǧyz ǧana adamsyŋ. Qūdaiym senı saqtasyn! Elıŋnıŋ bırazy qalai qyrylǧanyn halqyŋ bılsın! Būl tarihqa kırgızılmegen, kezınde aituǧa qataŋ tyiym salynǧan oqiǧalar. Men Ūly Otan soǧysy kezınde bır qazaq jıgıtıne aitpaq bolǧanmyn. Öleŋ-taqpaqtar jazyp jüretın. Keiınnen bölımşesımen basqa polkke auysyp kettı de, köz jazyp qaldym. Odan keiın qalam-qaǧaz ūstaityn qazaqtardy kezdestırmedım. Tırşılıgı basqa qazaqtardy körıp jürmın ǧoi. Bıraq olar eşteŋe ūqpaityn qazaqtar. Ärı körıngenge aituǧa jüreksındım. Jasym ūlǧaiǧan adammyn, qanşa jürerımdı kım bılsın?! Äjemnıŋ köz jasyn aqtap keteiın eŋ bolmaǧanda. Sen mūny Nikolaiǧa da aitpa, ol bılmeidı. Qazır sender täuelsız elsıŋder ǧoi.
İvan İllarionovich maǧan ötınışpen qarap:
— Qalaida jaz! — dedı.
Erteŋınde şaiymyzdy ışıp, kempır-şalmen qoştasyp, jolǧa şyqtym. Troiskıge deiın jaiau tartyp keteiın dedım. Köp alys emes. Kele jatyp şeksız-şetsız taigaǧa qaradym. Bırneşe jüzdegen şaqyrymdy alyp jatqan nu orman ünsız teŋselıp tūrǧandai. Qyrǧyn tauyp, otqa oranyp jatqan auyldar, yşqynǧan adamdar, şyŋǧyrǧan balalardyŋ şyryldaǧan dauysy qūlaǧyma estılgendei boldy. Közıme jas tyǧylyp, öksıp-öksıp jylaǧanym esımde.
Jalǧyz kele jatyp: «Men qalaida jazamyn!» — dep aiǧailaǧanym älı oiymda…
Tüsten keiın tapsyrylǧan jūmysymdy bıtırıp, poiyzǧa otyryp, Qazaqstanǧa qaityp kettım.
İvan İllarionovichtıŋ tapsyrmasyn oryndai almai jürıppın. Talai jyldar ötıp ketıptı-au.
Beisenǧazy Ūlyqbek, Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ müşesı "Qazaqstan Zaman" gazetı
