ءماجىلىس سارسەنبى كۇنى "زاڭسىز الىنعان اكتيۆتەردى مەملەكەتكە قايتارۋ تۋرالى" زاڭ جوباسىن تالقىلاپ، دەپۋتاتتار ونى العاشقى وقىلىمدا ماقۇلدادى. زاڭ جوباسىندا اكتيۆتەرىن ەرىكتى تۇردە قايتارۋدىڭ بارلىق تالابىن ورىنداعان تۇلعا قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلمايدى. تاعى ءبىر قىزىق جاعداي بۇل زاڭ اكتيۆى 100 ميلليون دوللاردان كەم تۇلعالارعا قاتىستى ەمەس. جىمقىرعان اقشاسىن ەلگە قايتارعان ازاماتتى جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتۋ قانشالىقتى دۇرىس؟ سونداي-اق ەكى-ءۇش قوي ۇرلاعان ادام 7 جىلعا دەيىن سوتتالىپ، 100 ميلليون دوللار جاسىرعان ادامدى جازالاماۋ ادىلەتتى شەشىم بە؟
جاسىرعان اكتيۆىن جاريالاعانعا – راقىمشىلىق؟
استانا قالاسىنىڭ زاڭگەرلەر وداعىنىڭ توراعاسى سەرىك بەركامالوۆ ءماجىلىس قاراعان زاڭ جوباسىن قولدايدى. سەبەبى ول مۇنداي ءتاسىلدىڭ الەمدىك پراكتيكادا بار ەكەنىن ەسكەرتتى.
«زاڭسىز ۇرلانعان اقشانى ەلگە قايتاراتىن بولسا، وعان كەشىرىم بەرۋ الەمدىك پراكتيكادا بار. ونىڭ ۇستىنە ەلىمىزدە سوتتالعاندارعا راقىمشىلىق جاسالىپ، ادامداردى تۇرمەدەن بوساتىپ جاتادى. شەت ەلدە دە، ءبىزدىڭ ەلدە دە امنيستيا قولدانىلادى. مەنىڭ ويىمشا، راقىمشىلىق بەرۋ دۇرىس شەشىم دەپ ويلايمىن. ەڭ باستىسى – شەت ەل اسقان اۆتيۆتەردى ەلگە قايتارىپ، ونى ەل يگىلىگى ءۇشىن پايدالانۋ. سىرتقا كەتكەن اقشانى ەلگە قايتارىپ، ول ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن جۇمىس ىستەسە مەملەكەتكە پايدالى ءىس بولار ەدى. قازىرگى تاڭدا شەت ەل اسقان اقشانى قايتارىپ، ەل يگلىگى ءۇشىن پايدالانۋ وتە ماڭىزدى بولىپ وتىر. سوندىقتان دا مەن بۇل زاڭدى ۋاقىتىندا قابىلدانايىن دەپ وتىرعان زاڭ دەپ سانايمىن. بۇل شارا قاراپايىم ازاماتتاردان باستاپ زاڭگەرلەر اراسىندا دا قولداۋ تاۋىپ وتىر. ويتكەنى بۇل شارا ءوزىنىڭ وڭ ناتيجەسىن بەرەدى. شەتەلدە دە مۇنداي شارالار قولدانىلادى. بۇل ءبىر جاعىنان جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتادى. ەگەر جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتپاسا، ولار ارى قاراي قاراجاتتارىن تىعىپ، اكتيۆتى قايتارۋدىڭ جولىن ءتىپتى قيىنداتىپ تاستايدى»، – دەدى زاڭگەر.
شىنى كەرەك بۇل زاڭ جوباسى قوعام تاراپىنان سىنالىپ وتىر. مىسالى كەيبىر ادامداردا «ءبىز نەعۇرلىم كوپ ۇرلاي بەرەيىك، ەرتەڭ ۇكىمەت ءبىزدى كەشىرەدى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىرماي ما؟ سەرىك بەركامالوۆ مۇنداي قاۋىپتىڭ بار ەكەنىن مويىندايدى. الايدا ول اكتيۆىن شەت ەلگە جاسىرعان ادامدارعا ءبىر رەتتىك راقىمشىلىق جاساعان ءجون دەپ سانايدى.
مۇنداي ءبىر رەتتىك شارالار نازارباەۆتىڭ تۇسىندا دا بولعانى بەلگىلى.
ميلليارد جۇتقان قۇتىلىپ، مال ۇرلاعان تۇتىلا ما؟
زاڭگەر ءالىمجان جۇباتحانوۆ ارىپتەسى سەرىك بەركامالوۆتىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەيدى. ءالىمجان جۇماتحانوۆ زاڭسىز قارجى جىمقىرعاندان ءتيىستى جازاسىن الۋ كەرەك دەپ سانايدى.
«زاڭدى جازاتىن ادامدار عوي. پارلامەنتتە قارالىپ، قابىلدانىپ كەتسە، زاڭدى بولىپ كەتەدى. ال ەندى پارلامەنتتەگى دەپۋتاتتار قارسى بولسا، اتالعان زاڭ جوباسى قابىلدانباۋى دا مۇمكىن. بىراق قازاقستاننىڭ ىشىندەگى لاۋازىمدى تۇلعالار قارجى جىمقىرسا، ونى قىلمىسكەر دەپ تانيمىز. ولارعا ەشقانداي كەشىرىم بەرىپ، راحىمشىلىق جاريالايمىز. ال ەندى شەتەلگە قارجىسىن تىققان ادامدارعا ءبىز كەشىرىم بەرسەك، زاڭ الدىندا ادامدار تەڭ ەمەس بولىپ شىعادى. بۇل جەردە ادىلدىك جوق. كەزىندە اقشانى ۇرلاپ، شەت ەلگە قاشىپ كەتكەن ادامعا كەشىرىم بەرۋ دەگەن اقىلعا سىيمايدى. ەگەر قانداي دا دا ءبىر ادامنىڭ قىلمىسقا قاتىسى بولسا، قىلمىستىق ءىس قوزعاپ، اكتيۆتەرىن قايتارۋ كەرەك. جالپى مۇنداي ادامداردى قازاقستانعا ەكستراديتسيالاۋ كەرەك. مىسالى حراپۋنوۆ، ءابليازوۆ سەكىلدى ۇكىم شىعىپ، بىراق شەت ەلدە جۇرگەن ادامداردىڭ اكتيۆتەرى ەلگە قايتارىلعان جوق. وسى ۋاقىتقا دەيىن قايتارا الماعان قارجىنى بيلىك قالاي قايتارادى؟ قازاقستاننىڭ قازىناسىن توناپ، شەت ەلگە جاسىرىپ قويۋ قىلمىس بولىپ سانالادى. مۇنداي ادامدار مىندەتتى تۇردە قىلمىستىق جازاعا تارتىلۋى كەرەك»، - دەيدى زاڭگەر.
ەگەر شەت ەلگە اقشا جاسىرعان ادامدى جازالماسا بۇل ەل ىشىندەگى ادامدارعا قانداي وي سالادى؟ بيلىكتىڭ بۇل قادامى ازاماتتاردى كوپ ۇرلاۋعا ىنتالاندىرىپ جىبەرمەي مە؟
«ءيا، «ەلدىڭ اقشاسىن ۇرلاپ، شەت ەلگە جاسىرۋعا بولادى ەكەن» دەگەن وي قالىپتاستىرادى. ەگەر مۇنداي قىلمىس بولسا، قىتايدا اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. مەملەكەتتىڭ اقشاسىن جىمقىرعان ادامعا قانشا جىل وتسە دە كەشىرىم بولماۋى كەرەك. ارينە، قىلمىسى ءۇشىن شىن وكىنەتىن بولسا، وعان جەڭىلدىك قاراستىرۋعا بولادى. بىراق تۇتاستاي جازادان بوساتۋ دەگەندى ءوز باسىم تۇسىنبەيمىن. ماسەلەن، قازاقستاننىڭ ىشىندە قارجى جىمقىرىپ، ۇستالعان ادامدار ءار ءتۇرلى جازاعا تارتىلىپ جاتىر. ال ميللياردتاردى ۇرلاعان ادامعا «تىققان اقشاڭدى ەلگە اكەلسەڭ، جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتامىز» دەپ وتىر. ال كونستيتۋتسيادا «زاڭنىڭ الدىندا ءبارى تەڭ» دەپ جازىلىپ تۇر. ناسىلىنە، جىنىسىنا، بايلىعىنا قاراپ، ادامداردى الالاۋعا بولمايدى. شىنى كەرەك، شەت ەلگە اقشا ۇرلاپ، تىققانداردىڭ كوپشىلىگى – كەزىندە نازارباەۆتىڭ ارقاسىندا بايىعاندار. سولاردىڭ وكىلدەرى اقوردادان باستاپ، پارلامەنتكە دەيىن وتىر. سولار «ءبىز اكتيۆتەردى قايتارايىق. ءبىزدى جازادان بوساتىڭدار» دەپ لوببي جاسايدى. ولاردىڭ ىشىندە قايرات بورانباەۆ پەن قايرات ساتىبالدىنىڭ تۋىستارى بار شىعار. ميللياردتاعان اقشانى قاراپايىم ادامدار ەمەس، نازارباەۆقا قاتىسى بار ادامدار ۇرلادى. سوندىقتان دا «وسىنداي زاڭ قابىلداساق، شەت ەلدەگى بايلىعىمىز قايتا كەلەدى» دەپ ادامداردىڭ باسىن قاتىرىپ جاتىر. «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» دەگەندەي قاراپايىم حالىق ونى قايدان ءبىلسىن. ءبىر-ەكى قوي ۇرلاعان ادام 3 جىلدان باستاپ 7 جىلعا دەيىن سوتتالادى. ال ميللياردتاپ ۇرلاعاندارعا ەشقانداي جازا بولماۋى اقىلعا سىيمايدى»، - دەيدى زاڭگەر.
سەرىك جولداسباي
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
