شەشە دەگەن بالانى ومىرگە اكەلىپ قانا قويمايدى، ونى اسىراپ، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي جەتىلدىرەدى. جاراتۋشىعا ءتان بويىندا ومىرگە اكەلۋشى، تۋدىرۋشى، تۋىنداتۋشى انالاردىڭ قامقورلىعىنسىز، شەكسىز مەيىرىمگە تولى انالاردىڭ ماحابباتىنسىز بۇل الەمنىڭ كەسكىن-كەلبەتىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى دە قورقىنىشتى.
ءبىز وسى جولى قازاقتىڭ، ءتىپتى ارعى تۇرىك داۋىرىندەگى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ تاريحتاعى وزىندىك ەرەكشەلىگى، جالپى جاۋاپكەرشىلىك دەڭگەيى، قوعامداعى الەۋمەتتىك ورنى قانداي ەدى دەگەنگە تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە قىسقاشا جاۋاپ بەرۋدى ماقسات تۇتىپ وتىرمىز.
پارسىلاردىڭ پاتشاسى كيردىڭ قان تولى ىدىسقا باسىن سالعان سوناۋ تۇمار، زارينالاردان باستاپ، بوپاي حانىمعا دەيىن، ءتىپتى ودان دا بەرى ءاليا مەن مانشۇك، حيۋاز وسپانوۆاداي انالارىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك ەرلىكتەرى جاس تولقىنعا اڭىزداي كورىنەدى.
جاقىندا، 2017 جىلى سەرەگين ن.ن.، تيشين ۆ.ۆ. ەسىمدى قوس عالىمنىڭ «ورتالىق ازياداعى تۇرىكتەردىڭ الەۋمەتتىك تاريحى» اتتى تاماشا عىلىمي ەڭبەگى جارىق كوردى. سوندا بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ايەلدەرىنىڭ الەۋمەتتىك ستاتۋسى تۋرالى ارنايى ءبولىم بار. كىتاپتا شەشەلەرىمىزدىڭ اسكەري ونەرگە وتە جەتىك بولعاندىعى كوپتەگەن ناقتى دەرەكتەرمەن سيپاتتالادى. ءبىر جەرىندە عالىمدار بىلاي دەيدى:
«ۆ «كيتاب-ي دەدەم كوركۋت» ەست ەپيزود، كوگدا پودوشەدشي ك سۆادەبنومۋ ۆوزراستۋ سىن نا ۆوپروس وتتسا، كاكۋيۋ جەنۋ ون حوچەت، وتۆەتيل: «وتەتس، پوكا يا ەششە نە ۆستال سو سۆوەگو مەستا، پۋست ونا ۆستانەت; پوكا يا ەششە نە سەل نا سۆوەگو بوگاتىرسكوگو كونيا، پۋست ونا ساديتسيا; پوكا يا ەششە نە وتپراۆيلسيا ك نارودۋ كروۆوجادنىح گياۋروۆ، پۋست ونا وتپراۆلياەتسيا، پۋست پرينوسيت منە گولوۆۋ». رياد سۆيدەتەلستۆ پوزۆولياەت سۋديت و توم، چتو جەنششينى ۋ كوچەۆنيكوۆ ۆ ۆەرحوۆوي ەزدە ي سترەلبە يز لۋكا نە ۋستۋپالي مۋجچينام ي ۆ وپرەدەلەننىح سلۋچاياح پرينيمالي ۋچاستيە ۆ بوەۆىح دەيستۆياح».
ايگىلى «بابا قورقىت تۋرالى كىتاپتا» دا ايەل ادامنىڭ شاپشاڭدىعى، شاباندوزدىعى، باتىرلىعى، جاۋىنگەرلىگى ۇلگى تۇتىلاتىندىعى اڭعارىلادى.
قىتاي دەرەكتەرىندە ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ داستۇرىندە تۇرمىستاعى ايەلمەن قارىم-قاتىناسقا تۇسكەن ادام ءولىم جازاسىنا كەسىلەتىنى، ال باسى بوس بويجەتكەنمەن بايلانىسقان ەر ادام ايىپپۇل تولەپ، سوعان ۇيلەنۋگە ماجبۇرلەنەتىنى جازىلعان (ليۋ ماوتساي، 2002, س. 19, 20; Taşağıl A.، 2003a, s. 112). بۇل دا ايەل زاتىنىڭ ابرويىن قورعاۋعا، ار-ۇياتتان اتتاماۋعا نەگىزدەلگەن زاڭ بولسا كەرەك. ءبىز مۇنى كوشپەلى بابالارىمىزدىڭ ار-ۇياتتى بارىنەن بيىك قوياتىن اسىل تەكتىلىگىن اڭعارتاتىن دەرەك دەپ بىلەمىز.
ارحەولوگتاردىڭ زەرتتەۋىنشە، ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ جەرلەۋ ورىندارىندا ايتارلىقتاي ەش ايىرماشىلىق بولا بەرمەيدى (ەۆتيۋحوۆا ل.ا.، كيسەلەۆ س.ۆ.، 1941, س. 100; گاۆريلوۆا ا.ا.، 1965, س. 28; كۋبارەۆ گ.ۆ), تەك وندا قويىلاتىن زاتتاردا عانا ەرگە جانە ايەلگە ءتان وزگەشەلىكتەر كەزدەسەدى. بۇل دا ايەلدەردىڭ ەر كىسىلەرمەن تەڭ دارەجەدەگى الەۋمەتتىك جاعدايىن ايشىقتايدى.
مەركى جەرىندەگى كونە تۇرىكتەرگە ءتان تاس مۇسىندەردىڭ باسىم بولىگى ايەلدەرگە قويىلعانىن ارحەولوگ ايمان دوسىمباەۆا ءوز ەڭبەكتەرىندە دايەكتەپ جازدى. ال ءبادىز تاستار مەن بالبال تاستار ءوز وتباسىنا عانا ەمەس، قوعامعا ىقپال ەتكەن ءىرى تۇلعالارعا بەلگى رەتىندە قويىلعانىن ەسكەرسەك، وڭتۇستىك وڭىردە ايەلدەردەن بيلىك وكىلدەرى ءجيى شىققانىن اڭعارۋعا بولادى. ەگەر ايەل كىسىلەردىڭ ورنى تومەن بولسا، ايشا بيبىگە، ءتىپتى ونىڭ كۇتۋشىسى، كەيىن شىراقشىسى بولعان بابادجا حاتۋنعا كەسەنە تۇرعىزىلار ما ەدى؟
ماركو پولونىڭ جازبالارىندا قايدۋ حاننىڭ ايجارىق دەگەن باتىر قىزى بولعانى تۋرالى ارنايى جازىلادى. ايجارىقتىڭ باتىرلىعى سونشا، ونىمەن جەكپە-جەكتە ەشكىم شاق كەلمەيدى ەكەن. نەبىر باتىرلاردىڭ تاۋانى شاعىلىپ، رۋحى ءتۇسىپ قايتادى دەسەدى. ال ءوزى بولسا، «اكە، مەنى جەكپە-جەكتە جەڭگەن جىگىتكە عانا تۇرمىسقا شىعامىن» دەپ شارت قويىپتى. اكەسى سوعان كەلىسىپتى. بىراق ەشكىم دە الىسقاندى الىپ جىعار، قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن قىزدان اسىپ تۇسە الماعان. «بىردە ءبىر حاننىڭ وتە كورىكتى ۇلى، ابرويى اسقاق حانزادا دا كەلىپتى. قايدۋ حانعا دا ول ۇناسا كەرەك. اكەسى «وتىرىك جەڭىلىپ قالا سال» دەگەندى يشارالاپ جەتكىزىپتى. ايجارىق ونى دا جەڭىپ شىعىپ، جىگىت مەسەلى قايتىپ ەلىنە ورالىپتى. اقىرى قىزىنىڭ جاسى ۇلعايىپ، وڭ جاقتا ۇزاق وتىرىپ قالعان سوڭ ءوزىنىڭ باس قولباسشىسىنا قوسقان ەكەن» دەيدى ماركو پولو. ەرتەگىلەردە باتىرلار سىنعا ءتۇسىپ، سۇيگەنىنە قول جەتكىزۋ جولىندا نەبىر قيىندىقتاردا وتەدى ەمەس پە؟ بۇل دا سول ەرتەگىلەردى ەرىكسىز ەسكە تۇسىرەدى. قاراپ تۇرساڭىز، قاي اتا-انا ءوز بالاسىنىڭ جامان بولعانىن قالايدى. قايدۋ حاننىڭ قىزىنا تاڭداۋ جاساۋعا ەرىك بەرگەنىن، سونىمەن بىرگە بولاشاعىنا الاڭداعان قامقورلىقتى كورەمىز، جالپى قىز بالاعا ەرەكشە قۇرمەتتى اڭعارامىز.
كەيىنگى قازاقتاردا جاۋمەن كەسكىلەسكەن شايقاس اياقتالعان سوڭ انالارىمىزدى اتقا مىنگىزىپ، ەر كىسىشە كيىندىرىپ، كوكپار تارتقىزعان ەكەن دەگەن اڭگىمە بار. بۇل جاۋدىڭ پسيحولوگياسىنا اسەر ەتىپ، «مىنالار دەمالۋدىڭ ورنىنا شارشاماي كوكپار تارتىپ جاتىر» دەگەن وي تۋدىرىپ، ۇرەيىن ۇشىرعان. كەلەسى شايقاستا جاۋ جاعى مىندەتتى تۇردە جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. ويتكەنى، بويلارىن بيلەگەن ۇرەيدەن ايىعا الماي رۋحى تۇسەدى. مۇنىڭ ءبارى دە شەشەلەرىمىزدىڭ ەل مەن جەردى قورعاۋداعى جاۋاپكەرشىلىكتى ەرلەرمەن تەڭ دارەجەدە ارقالاي العانىن كورسەتەدى.
كەڭەس وداعى كەزىندەگى ەكىنشى دۇنيەجۇىلىك سوعىستا باۋىرلاس حالىقتاردىڭ ىشىندە، جالپى ورتا ازيادا ءاليا مەن مانشۇكتەي باتىر قىزدار قازاقتان عانا شىققان ەكەن. نەگە؟ سەبەبى، ەل مەن جەردى قورعاۋ قانىندا بار قاسيەت ەدى.
بايىرعى تۇرىكتەردە دە، كەيىنگى قازاقتاردا دا كوپ ايەل الۋ ءداستۇرى بولدى. بۇل ايەل زاتىن كەمسىتۋ، تومەندەتۋ ەمەس، ولاردىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى ءتۇسىنىپ، دەموگرافيالىق ماسەلەلەردى بىرلەسىپ شەشىپ، بولاشاق اسكەر دايىنداۋ ىسىنە ات سالىسۋى ىسپەتتى. مىسالى، قاپتاعان قىتايعا قارسى سەلدىرەگەن از سانمەن سوعىسۋ – قيىننىڭ قيىنى. ءبىزدىڭ وسى كۇنگە دەيىن قۇرىپ كەتپەي ساقتالىپ قالۋىمىز دا سول امەڭگەرلىك ءتارىزدى جەسىرىن جىلاتىپ، جەتىمىن قاڭعىرتپايتىن الەۋمەتتىك داستۇرلەردىڭ ارقاسى بولار.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، باتىر انالار عانا ەمەس، جيرەنشەنىڭ وزىنە قىسىلعاندا جول تاۋىپ بەرەتىن قاراشاشتاي اقىلدى شەشەلەر، ايگىلى ءبىرجان سالمەن تىزگىن قاعىستىرىپ ايتىساتىن ساراداي اقىندار تۋعان قازاق ەلىنە نەبىر تالانتتى قىزدار ومىرگە كەلەرىنە بەك سەنىمدىمىن. تەك باتىس جاقتان كەلىپ جاتقان شەكتەن تىس بەيادەپتىك پەن شىعىستان كەلىپ جاتقان شەكتەن تىس تۇمشالاۋ، شەكتەۋلەردەن ساق بولساق دەيمىز. 19 عاسىردا سىرتتان كەلگەن تاتار مولدالارى قازاق قىزدارىنىڭ قۇقىعىن شەكتەپ، بايلارعا قىزداردى اقشاعا ساتۋ جورالعىسىن دىنمەن راسىمدەگەن سۇمپايى كورىنىس بەلەڭ الادى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ مىڭ جىلدىق داستۇرىنە دە داق ءتۇستى، كىرلەدى.
قايران، شەشەلەرىم-اي، اڭقىلداعان انالارىم-اي. ءسال جاقسى جاڭالىققا جۇرەگى جارىلارداي شەكسىز قۋاناتىن، ءسال اۋىرتپالىققا جۇرەگىنە سالماق سالا ۋايىمدايتىن باسقا تاعى كىم بار ەكەن؟ ءماشھۇر ءجۇسىپ «راسىندا دا، ادام مەن حاۋا-انانى قۇداي جاراتتى. بىراق ودان تۋعان بالانى قۇداي جاراتقان جوق» دەيدى. ءبىزدى جاراتقان شەشەلەرىمىزگە مىڭ دا ءبىر تاعزىم!
ارمان سەرىكۇلى،
«ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق
بىرلەستىگىنىڭ ديرەكتورى
