قازاق پوەزيا جانرىندا جانقيارلىقپەن ءوزىن تەك ادەبيەتكە ارناپ جۇرگەن ساناۋلى ۇلتشىل اقىن بار ەكەندىگى كوزى قىراقتى وقىرمان قاۋىمعا بەلگىلى. مىنە، وسى ساۋساقپەن سانارلىقتاي توپتىڭ ىشىندەگى الاششىل باعىتتاعى الاش رۋحتى اقىن قاسىمحان بەگمانوۆ اعامىز. اقىننىڭ قالامىنان تۋعان ءاربىر دۇنيەدەن ونىڭ شەكسىز دۇنيەتانىمى، تالعامى تانىلاتىنى داۋسىز. بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا قوسىلىپ وتىرعان ق.بەگمانوۆتىڭ شىعارمالارى – شىن مانىندەگى بىرەگەي تۋىندىلار.
قاسىمحان بەگمانوۆ – قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى عانا ەمەس، قوعام قايراتكەرى. «قايراتكەر» دەگەن ۇعىم – قاي ماعىناسىنان الساڭ دا، بيىك ءھام ابىرويلى. ابىرويلىلىعى سول – ول ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىن دارىپتەپ، رۋحانياتقا جاناشىر بولىپ، ۇلتتىڭ شىنايى تىرەگى بولادى. ونىڭ قايراتكەرلىگى سول – رۋحتى جىرلار جازۋى، مۇستافا شوقايدىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاۋى، شوقايتانۋعا ۇلەس قوسۋى، قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە ادالدىق تانىتۋى. رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە «ءداستۇر» اتتى ۇلتتىق ەتنوگرافيالىق جۋرنال شىعارىپ، قازاقتىڭ مىناداي الماعايىپ زاماندا ۇمىتىلا باستاعان ءداستۇرىن جاڭعىرتىپ، سالت-ساناسىن ۇلىقتاپ، جاس ۇرپاقتىڭ كەلەشەگى ءۇشىن بايىرعى قازاقتىڭ جازىلماعان «دالا زاڭى» مەن بابالار ينستيتۋتىن قالىپتاستىرىپ، وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنۋى. بابالار ينستيتۋتى دەگەنىمىز – ەجەلدەن بەرگى ۇستانىپ كەلگەن ءداستۇرى، ۇلتتىق مەنتاليتەتىنە ساي وزىندىك ەرەكشەلىگى، ىرىم-تيىمى. كەشەگى قىلىشىنان قان تامعان كەڭەستىك زاماندا قازاقتىڭ ءدىلى مەن ءتىلى، سالت-ساناسى سولاقاي يدەولوگيانىڭ قۇرباندىعىنا شالىنىپ، تسەنزۋرانىڭ قايشىسىمەن تۋرالىپ كەتىپ ەدى. ال، ەگەمەندىك الىپ، ازاتتىق تاڭىنا جەتكەندە، قازاقتىڭ سالت-ساناسىنىڭ تيتتەي بولشەگى عانا قالىپ ەدى. ونىڭ ءوزى نارىق زامانىنا كەلىپ، تاعدىرى تارازىعا تارتىلدى. جاڭا عاسىردىڭ جاڭا بۋىنى – كوسموپوليتتىك اۋرۋعا شالدىقپاسىن دەپ، ءيسى قازاققا «ءداستۇر» دەگەن جۋرنال شىعارىپ، ەسكىلىكتى جوقتاپ، ەسكىلىكتى جىرلادى. شۇكىر، بۇگىنگى كۇنى «ءداستۇر» جۋرنالى – مەرزىمدى باسىلىمدار اراسىندا ءوزىنىڭ تۇراقتى اۋديتورياسى مەن وقىرمانىن قالىپتاستىرعان، ەل ىزدەپ وقيتىن، سۇرانىسقا يە باسىلىمنىڭ بىرەگەيى. تۇركىلىك سارىنمەن ۇلتتىڭ رۋحىن وياتىپ، كەشەگى جىراۋلارداي كەسەك تولعايتىن كوك ءبورى اقىن – تەمىرحان مەدەتبەكتىڭ «ءداستۇر» جۋرنالىنا ادەبي رەداكتور بولىپ كەلۋىنىڭ ءوزى – ۇلى تۇران ۇلدارىنىڭ بەرەكەسى مەن بىرلىگىن دالەلدەدى. تەماعامىز «قازاق اقىندارىنىڭ سالت-ءداستۇر انتولوگياسىن» جاساپ، جۋرنالدىڭ ادەبي مازمۇنىنا ەرەكشە جاڭالىق اكەلدى.
قاسىمحان بەگمانوۆ – ازامات اقىن. قازاق پوەزياسىندا تاريحىندا «ازامات اقىن» دەگەن باعاعا لايىق اقىندار ساناۋلى عانا. مىسالى، «ويان، قازاق!» دەگەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام…» دەگەن سۇلتانماحمۇت تورايعىرۇلى سىندى ارىستاردى تىلگە تيەك ەتۋگە بولادى. بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنان «ازامات اقىن» دەۋگە تۇرارلىق اقىن بولسا، ول – وسى قاسىمحان بەگمانوۆ. قارا ولەڭنىڭ بيىگىنە اينالعان قادىر مىرزا ءالى اعامىز قاسىمحان بەگمانوۆتىڭ «تاشكەنتپەن قوشتاسۋ» ولەڭىن جوعارى باعالاعان ەدى. ءيا، ونىسى شىندىق. اقىننىڭ «تاشكەنتپەن قوشتاسۋ»، «ءتورت قاقپالى تۇركىستانعا تاعزىم»، «مەن وزىمنەن بولە المادىم تۇراندى» دەگەن ولەڭدەرىنەن اقىننىڭ ازاماتتىق كەلبەتىن كورەسىز. ول تۋعان جەرىن جان-تانىمەن ءولىپ-ءوشىپ سۇيەدى. شەتسىز-شەكسىز سۇيەدى. ءيا، ادام بالاسىنىڭ ءبارى ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن ەرەكشە قادىرلەيدى. الايدا، قاسىمحاننىڭ تۋعان جەرىنە دەگەن ماحابباتى وزگەلەردىكىنەن تىم بولەك، ەرەك، الابوتەن. سەبەبى: ونىڭ جۇرەگىندە مۇڭ مەن شەر، نالا بار. مۇڭ مەن شەرى وزەگىن ورتەپ، نامىس-جىگەرىن الاۋلاتىپ، كوڭىلىنىڭ قۇتىسىن سىندىرىپ، جۇرەگىنىڭ تۇبىنەن ازاماتتىق ءسوزىن ولەڭ قىلىپ شىعارادى. مىنە، ولەڭ دەگەن جۇرەكتەگى سەزىمنەن تۋادى دەيتىنىمىز سوندىقتان. جوعارىدا مىسال ەتكەن مىرجاقىپ بابامىزدان بۇرىن قاي اقىن «ويان، قازاق!» دەگەن ەدى، ايتىڭىزشى… مىرجاقىپتىڭ اۋىزىنا «ويان، قازاق!» دەگەن ءسوزدى جاراتقان حاق تاعالا سالعان ەمەس پە! مىرجاقىپتىڭ باسقا اقىنداردان ەرەكشەلەنەتىنى دە وسى.
تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇيىنى، اقىن قاسىمحان بەگمانوۆ شىعارماشىلىعى – ءوزىنىڭ وقىرمانىنا ۇستاز بولارلىق، قوسىمشا عىلىمي-تانىمدىق اقپارات بەرە الاتىن، ساپاسى مەن مازمۇندىق ءمانى، تاقىرىپتىق-يدەيالىق ەرەكشەلەگى زور، اۋقىمدى دا كەڭ ارنالى شىعارمالار. اقىن شىعارماشىلىعىنداعى ۇلتتىق رۋح – وقىرماننىڭ جۇرەگىنە ماڭگىلىككە ورنايتىن ءۇمىت ساۋلەسى. اقىن شىعارماشىلىعى تاربيەلىك ءمانى جاعىنان – جاڭاشىلدىق سيپاتتا ارقاشان قازاق وقىرمانىنىڭ پايداسىنا جارايتىن ماڭگىلىك رۋحاني ازىق. تەك، اعامىزدىڭ كوزى تىرىسىندە، قادىرىنە جەتىپ، ءوز دارەجەسىندە دارىپتەپ ءجۇرمىز بە؟ نەگە باعالى جاۋھاردىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتپەسكە؟ كوكەيدى تەسكەن سان ساۋال...
سايانا سەيتقوجا
