ادامزات بالاسى ۋاقىت پەن كەزەڭ العا تارتقان قيىندىقتارمەن، بۇرىن-سوڭدى بولماعان الەمدىك داعدارىسپەن بەتپە-بەت كەلگەن سايىن اقپارات مازمۇنى مىڭ قۇبىلىپ، جاھاندىق كەڭىستىك جاڭالىقتارىنىڭ كۇرمەۋى كوبەيە ءتۇستى. بۇل – قالىپتى قۇبىلىس. ونىڭ ەكى سەبەبى بار. ءبىرى – اقپارات انتروپولوگياسىنىڭ (اقپارات تا تىرشىلىكتىڭ ءبىر بولشەگى، ۇدايى ەۆوليۋتسيالىق ساناتتا جەتىلىپ نە كەرى كەتىپ وتىرادى) جاراتىلىس قۇبىلىستارى زاڭدىلىعىمەن الەۋمەتتەنۋى. كەلەسى سۇرىپ – تەحنيكالىق ديناميزم. ادام قولىندا ۇستاعان گادجەتتەر مەن سمارتفونداردىڭ ادامعا ءتان، الاقانعا جاپسارلاسقان «ون ءۇشىنشى دەنە مۇشەسىنە اينالۋى».
دەمەك، جەدەعابىل، جىلدام اقپارات تۇتىنۋعا تەحنيكا يگىلىكتەرىنىڭ ارقاسىندا كەڭىنەن جول اشىلدى. ۇلىبريتانيا بىلىمگەرلەرىنىڭ اراسىندا مىنانداي ءبىر جاقسى ۇعىم قالىپتاسقان. ونى العاش ەستىگەندە ءبىز تاڭدانعان ەدىك. كەيىن مانىسىنە بويلادىق. «ەگەر، البەتتە، دۇرىس قولدانسا، ءاربىر بريتان ستۋدەنتىنىڭ قولىندا قورى مول كىتاپحانا ءجۇر» دەگەن لەپەس. لەپەستەن بۇرىن، اقىلعا ازىق بولار ءونىم تۇتىنۋ مادەنيەتىنە جەتەلەيتىن جولدار. وسى ارادا جانە ءبىر كورنەكى مىسالعا ۋىق شانشۋعا تۋرا كەلەدى. تۇرمىستىق مادەنيەتىمىزدىڭ ماڭىزدى «جيھازىنا» اينالعان اقىلدى قۇرىلعىلاردىڭ تۇتاس الەممەن بايلانىسۋ تەتىگىنە اينالۋى. بىردە، باعىما وراي، كەمبريدج پروفەسسورلارىنىڭ ءدارىسىن تىڭداۋ مۇمكىندىگى بۇيىردى. الەم ستۋدەنتتەرىنە وقىلعان اعىلشىنشا ءدارىستىڭ كوشەلى تۇس، كەنەن كەزەڭى ءموبيلدى قوسىمشالار جايىندا ەدى. بولاشاقتا ءموبيلدى قوسىمشالار مەن نەيروجەلىلەردىڭ ماڭىزى ۇستەمەلەنەتىنىن تالقىلادىق. نەگە ءموبيلدى قوسىمشالار مەن اقپارات يننوۆاتسياسىن العا تارتىپ وتىرمىن؟ زادىندا، ءموبيلدى قوسىمشالار – قازىرگى جەدەعابىل-جىلدام اقپارات تاراتۋ مەن ءومىر شىندىعىن كورسەتۋدىڭ الاڭى. ولاردىڭ وقۋ، پىكىر جازۋ، بىرەۋدى بەلگىلەۋ، ءبىر كۇندىك حيكاياڭمەن ءبولىسۋ، قابىلداعان اقپاراتتى بىرىڭنەن-بىرىڭە جولداۋ سىندى تايانىشتارى (فۋنكتسيالارى) جالعان اقپارات تاراتۋ ءۇشىن دە قولايلى ورتا. دەزينفورماتسيا تاراتۋشىلار ادامنىڭ الەۋمەتتىك ورتاسىن، پسيحولوگيالىق «اڭعالدىعىن»، سەنگىشتىگىن ۇتىمدى پايدالانادى.
جالعان اقپاراتتى بولىسۋگە ايعاي-اتتانعا تولى حابار-وشاردى تاراتۋعا جەتەلەيدى، ءتىپتى، بارشامىزعا تانىس جاعداي، Whatsapp-تاعى «تۋىسقاندار چاتىن» الايىق. تاعانى، تايانىشى جوق اقپاراتتاردى جاقىندارىنان ەستىگەن، نە ولاردىڭ جەتەگىمەن وقىعان جاندار ءداپ سول دەرەككە يمانىنداي سەنەدى. ويتكەنى، كىشكەنەدەن «نە ايتسا دا اتاڭدىكى دۇرىس، اعا-اپكەڭدىكى دۇرىس» دەگەن قاساڭ قاعيدا ميعا بەرىك سىڭىرىلگەن ءارى ولاردىڭ سەنىمدى دەرەككوزدەرمەن اقپارات تاراتاتىن «تىسقارى» ادامدارعا قاراعاندا ءوز الەۋمەتتىك ورتاسى، تۋعان اينالاسىمەن ەرتەدەن ىرگەتاسى مىعىم قالانعان بايلانىسى بار. اۋديتورياعا مۇنداي سوقىر سەنىمدى قوعامدىق پىكىر جەتەكشىلەرى (بلوگەرلەر، تانىمال ادامدار، انشىلەر، ماسس مەديادا بەلسەندى كاسىپكەرلەر) دە ۇيالاتادى. ينستاگرامدا وقىرمانى كوپ پايدالانۋشىنىڭ «ايتقانىن زاڭ» سانايتىن ۇلكەن توپتىڭ قالىپتاسقانىن دا كوزىمىز كورىپ ءجۇر. جالپى، جالعان اقپارات جەتەگىندە كەتپەۋدىڭ العاشقى ءالىپبيى – «نە ايتسا دا، سونىكى – دۇرىس» ۇستانىمىنان ارىلۋ. كوز تىككەن اقپاراتىڭنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا دەگەن كۇمان. ادەتتە، جالعان اقپاراتتىڭ ىشكى تابيعاتىنان بىرقاتار ەلەمەنتتەردى اڭداۋعا بولادى. ولاردى قازاقى دۇنيەتانىممەن جىكتەپ كورەيىك. ماسەلەن، دراماتيزم ەلەمەنتتەرىنىڭ شەكتەن تىس مولدىعى (ەموتسياعا، بىرەۋدى قارالاۋعا، اسىرە اسپەتتەۋگە، تەرەڭدىكسىز تالداۋعا، قىزۋقاندى ۇندەۋگە شاقىراتىن ماتىندەر ءبىتىمى), تاراپسىزدىق ماسەلەسى (اق-قاراسىن اقىن ايتپاۋ، ءبىر جاقتى، ءبىر تۇسىن زورايتىپ كورسەتۋگە دەگەن تالپىنىس), سىلتەمەلەر مەن دەرەككوزدەردىڭ ناقتى كورسەتىلمەۋى نە ازدىعى، قوعامدىق پىكىر مەن كونتەرى ۇعىمداردى جالعان اقپارات مازمۇنىمەن اقتاپ الۋعا تىرىساتىن جاڭالىقتار ت.س.س. ادەتتە، جالعان اقپاراتتىڭ استارىندا جالاڭ مۇددە جاتادى. داۋرىقتىرۋ، قوعامدا ەجەلدەن كەلە جاتقان جالاڭ تۇسىنىكتەردىڭ جالعان اقپارات ارقىلى ءتۇبىرىن نىعايتۋ، سوتسيۋم دامۋىنا كەرەعار ساياسات قۇرۋ، ادامي سانانى مانيپۋلياتسيالاۋ، مي مەن تانىم كوكجيەگىندە جاڭىلىس حابار ارقىلى قاساڭ قاعيدا ورنىقتىرۋ جانە اۋديتوريانى ۇرەي ارقىلى بيلەپ-توستەۋ.
قازىرگى اقپاراتتىق كەڭىستىكتە جالعان حابار-وشاردىڭ بىرنەشە تۇرلەرى ورنىققان. دەزينفورماتسيادا اقپارات تاراتۋشى سانالى تۇردە قوعامدى اداستىرۋدى، رەسپوندەنتتى ماسس مەديا الەۋەتىنە ارقالانا وتىرىپ ورعا جىعۋدى ويلايدى. سونىمەن قاتار، جالعان اقپاردىڭ ميسينفورماتسيا دەگەن ءتۇرى بار. مۇندا اقپارات تاراتۋشى اڭداۋسىزدا جالعان اقپارات تاراتادى، كەي جاڭالىقتاردىڭ قىسقا كەسىمىن، ءۇزىندىسىن عانا ۇسىنىپ قويىپ، جاڭىلىس پايىمعا باستايدى. دەگەنمەن، ءومىر ساپاسى مەن ءومىر ءسۇرۋ تالابى وسكەن سايىن اقپاراتتىڭ اق-قاراسىن انىقتاۋ دا كۇردەلەنە بەرەدى. سوندىقتان قازىرگى اقپاراتتىق تىرشىلىك ورتاسى تايقىما تاقىرىپ، تۇرعىسىز تارماققا تولى بولۋى – قالىپتى جاعداي. سايىپ كەلگەندە، اقپاراتتىق كەڭىستىكتە قاپتاعان جەلبۋاز جاڭالىقتاردىڭ قوزعاۋشى سەبەپتەرى – ادامزات بالاسى تاپ كەلگەن قيىندىقتار. ىندەت. بيو-Cاياسات. جاھاندانۋ. اقپاراتتىق سوعىس. مەديادا ورىن العان ءتۇرلى مانيپۋلياتسيالار. قازىر بولاشاق عالىم ەسەبىندە «ديدجيتال فاشيزم» تاقىرىبى بويىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جاتىرمىز. ەلەكتروندى ماسس مەديادا ۋكراينا-رەسەي اراسىنداعى سوعىس باستالعالى ديدجيتال فاشيزم ەلەمەنتتەرىنە تولى فەيك اقپاراتتار، ءتۇرلى ۆيدەو-فوتوسۋرەتتەر قاپتاعانىن بىلەمىز. مۇنداي قوراش قۇبىلىس رەسەي-گرۋزيا اراسىنداعى قاقتىعىستا دا قاتتى بايقالعان.
سوندىقتان سىرتتان كەلگەن جالاڭ اقپاراتقا دەر كەزىندە تويتارىس بەرىپ وتىراتىن، دالەلمەن، دايەكپەن شەتەلدىك مانيپۋلياتورلاردىڭ «قالپاعىن قاعىپ» الاتىن، قاقتىعىستا تاراعان جالاڭ اقپاراتقا قاتىستى كەلەلى پايىم، كەنەن ءسوز ايتاتىن، ديدجيتال ساۋاتى، تاريحي-الەۋمەتتىك تەرەڭ ءبىلىمى، ەتيكا-پسيحولويگيالىق كىرەۋكەسى قالىڭ ماماندارىمىزدى مول جاساقتاعان دۇرىس. اسىرىپ ايتساق، فەيك اقپاراتپەن كۇرەس – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. فەيك-حابارلار تاراتۋشىنىڭ مۇددەسىنە قاراي قۇبىلىپ، تۇروزگەرىسكە ۇشىراي بەرەدى. ءبىزدىڭ قوعامدا ەتيكالىق دۇردارازدىقتى ۋشىقتىراتىن، ەكى ۇلتتىق اراسىنا سىنا قاعاتىن نە ءدىني دوگمالاردى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جالعان وبرازدارمەن شەندەستىرگەن بولاتىن، سالقىن ساناعا ەمەس، قىزۋقاندى ەموتسياعا قۇرىلعان اقپاراتتار (ۆيدەو، فوتو، ءماتىن) ءجيى توبە كورسەتىپ تۇرادى. پاندەميا كەزىندە ءدارىحانالاردا قاجەتتى ءدارى-دارمەكتەردىڭ جەتىسپەۋىن، قوعامداعى ءتۇرلى قىسىم، زورلىق-زومبىلىق ماسەلەسىن، سايلاۋداعى كەلەڭسىزدىكتەر سىندى سوقتالى ماسەلەلەردى ايتۋعا، كورسەتۋگە كەلگەندە كەي بۇقارالىق اقپارات تاراتۋ قۇرالدارىنىڭ ەنجارلىعى، اقپاراتتىق اشىقتىق ساياساتىنىڭ دا اقساۋى فەيك-حابارلاردىڭ العا شىعۋىنا جاپ-جاقسى مۇمكىندىك تۋدىردى.
تۇتاس الەم گالەرەياسىنا قاراي وتىرىپ، فەيك جاڭالىقتارمەن كۇرەسۋدىڭ توتە جولى – ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلىس دەپ سانايمىن. جالعان اقپاراتتى تەكسەرۋدىڭ «Google»، «Yandex» برازۋەرلەرىندە بىرنەشە جولى بار. امەريكادا اقپارات قولدانۋشىلارعا ماقساتتى مۇردە جالعان اقپارات وقىتىپ، كەيىننەن تۇتىنۋشىنىڭ الدانعانىن ايتاتىن، سول اقپارات بويىنشا تەست تاپسىرتاتىن سايتتار بار. بۇل ءادىس ارقىلى امەريكالىقتار اقپارات تۇتىنۋشىنىڭ كوز الدىندا قاي حاباردىڭ جالعان، قاي اقپاراتتىڭ دۇرىس ەكەنىن ايقىنداي الۋىن ماقسات ەتكەن. مەنىڭشە، جالعان اقپاراتپەن كۇرەسۋ ساياساتى تىم تەرەڭدە بولعانى دۇرىس. قوعامدىق ينستيتۋتتار، ءبىلىم وشاقتارىندا «سىني سانانى»، «ينتەللەكتۋالدى كۇش-جىگەردى» كۇشەيتۋ – جالعان اقپاراتقا يلانۋدىڭ تامىرىنا بالتا شاپپاق. نەگىزىنەن العاندا، فەيك-اقپاراتتاردىڭ سيپاتىنا قاراپ ەلدەگى قوعامدىق سانانىڭ ميھتارىن (ولشەمىن), ەكونوميكا دەڭگەيىن، جالپىحالىقتىق ساۋاتتىلىق ماسەلەسىن وڭاي پايىمداۋعا بولادى. ينتەللەكتۋالدى، مىنەز-قۇلقى، ىشكى مادەنيەتى ورنىققان تۇلعانى باسقارۋ نە ءوز ايتاعىڭا ەرگىزۋ قيىن ەكەنى تۇسىنىكتى. شىنايى دەموكراتيا قۇندىلىقتارى ءبىلىم دەڭگەيى جوعارى ۇلت ورتاسىندا قالىپتاسادى.
مەنىڭ ويىمنان ۇنەمى كوشەلى الەۋمەتتانۋشى، كاسىبي پسيحولوگ ابراحام ماسلوۋ «قاجەتتىلىكتەر يەرارحياسى» كەتپەيدى. عالىم سالاۋاتتى قوعام قالىپتاستىرۋدىڭ بىرنەشە ساتىسىن تىزبەكتەيدى. العاشقى ىرگەتاس – فيزيولوگيالىق قاجەتتىلىك (cۋ، تاماقتانۋ، كيىم-كەشەك). كەيىن قاۋىپسىزدىك ء(وز قوعامىڭدا ءوزىڭدى مەملەكەت قورعاۋىندا ءارى قاۋىپسىز ەكەنىڭدى سەزىنۋ). ءۇشىنشى ساتى – الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەردىڭ وتەلۋى (جوعارعى مادەنيەت قالىپتاستىرۋ، ساۋاتتى كوممۋنيكاتسيا). كەلەسىدە – مويىندالۋ (دارىنىنا، جەكە باس ەرەكشەلىكتەرىنە، قارىم-قابىلەتىنە قاراي تۇلعانى باعالاۋ) جانە ەڭ جوعارعى ساتى – ەستەتيكالىق-رۋحاني قاجەتتىلىكتەر (شىعارماشىلىق، عىلىم-ءبىلىم، دامۋ، جەتىلۋ).
ءبىز وسى جوعارىداعى دامۋ ساتىلارىن تولىق قامتىعاندا بارىپ قوعامدىق سانا ىلگەرىلەيدى. جەتىلگەن، ورنىققان قوعامدىق ساناسى قالىپتاسقان ۇلتتا اقپاراتتىق مادەنيەت قالىپتاستىرۋ ىقتيمالدىعى ارتادى. «يدەالدىڭ» جەتەگىنە ەرۋ، وتىرىكشى شىنداي، اقساقتى تىڭداي سۋرەتتەگەن اقپاراتقا يلانۋ ماسەلەسى ءوزدى-وزىمەن شەشىلەدى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعامداعى جەلدەي ەسكەن جالعان اقپاراتتىڭ ۇلەسى كانتتىڭ ايتقان ترانستسەندەنتالدى، مەجەدەن اسقان تۇرىمەن پارا-پار. قوعامدى اقپاراتتاندىرۋ جولىندا بىرجاقتى رەسەي بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ دۇربىسىمەن كوز تىگۋ ءتۇبى جارعا جىعادى. سالاۋاتتى، تولىققاندى اقپاراتتان قاشان دا ۇلتتىق مۇددەنىڭ ءيسى بۇرقىراپ تۇرۋى ءتيىس. حالىقارالىق ۇيىمدار مەن اعىلشىن نە وزگە ءتىلدى شەتەلدىك باق-تارعا سىلتەمە كورسەتۋ دە جولدان جاڭىلدىرمايدى. اقپارات تاراتۋشىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق، لينگۆيستيكالىق، ساياسي ءبىلىمى جوعارى بولعان سايىن جالعان جاڭالىقتان الشاق جۇرەدى. بۇل جەردە قازاق ەلىنىڭ اقپاراتىن ورتا ازيا، باۋىرلاس تۇركى ۇلتتارى ۇدايى نازاردا ۇستاپ وتىراتىنىن ەستەن شىعارماعانىمىز دۇرىس. مەنىڭ ويىمشا، ۇلتتىق اقپاراتتىق كەڭىستىكتى قۇتايتۋعا شىعارماشىل، اناليتيكالىق ويلاۋ ماشىعى مىعىم جاندار ارالاسقانعا عانا دامۋ، ىلگەرلەۋ بولادى. جالعان اقپاراتپەن كۇرەس – بارشامىز ءۇشىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك.
داستان قاستاي
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ وقىتۋشىسى، جۋرناليست
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
