2019 جىلدىڭ اقپان ايىندا قىتايدان تاعى ءبىر قازاق «قاشىپ كەلدى». قاشىپ كەلدى دەگەنمەن، بۇل قازاق سايراگۇل ساۋىتباي سياقتى شەكارادان قۇجاتسىز وتكەن جوق. قىتايدىڭ ءوز رۇقساتى بويىنشا گۋانجوۋ قالاسىنان تايلاندقا زاڭدى تۇردە ۇشقان. تايلاندتتان ۆيزاسىز قازاقستانعا قاراي جول تارتقان. وندا دا قازاقستاننىڭ اۋە كومپانيالارىمەن ەمەس، وزبەك ەلىنىڭ ۇشاعىمەن كەلىپ، الماتى اۋەجايىنان قازاقستانعا كىرمەكشى بولعان جەردەن كەدەرگىگە ۇشىراعان. بۇل جونىندە توقتار جاقاش اتتى جۋرناليست حابارلامالار تاراتىپ وتىردى.
قالىمبەك شاعىمان قازاقستانعا كىرە الماعاندىقتان، جۋرناليست توقتار جاقاش جانە قىتايداعى قازاق ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن اتاجۇرت ەركىتىلەرى ازاماتتارىنىڭ كومەگىمەن تاشكەنتكە ۇشادى. تاشكەنت اۋەجايىندا ەكى كۇن تۇرىپ، نەشە ءتۇرلى قويىلىمدار قۇرۋ ارقىلى سوڭىندا تايلاندقا قايتا قايتادى. قالىمبەك تايلاندقا قايتتى دەگەنمەن قازاق قوعامىنا ۇلكەن وت تاستاپ، كۇدىك ارقالاتىپ قايتتى. ونىڭ ءتۇرلى قيسىنسىز قويىلىمدارىن كورگەن قازاق قوعامى دا، جۋرناليستەر دە كەلدى-كەتتىدە ونشا نازار اۋدارا قويمادى. ويتكەنى ول، كوپتىڭ كوڭىلىنە «بۇل قىتايدىڭ تىڭشىسى ما؟» دەگەن ۇلكەن كۇدىك ۇيالاتىپ كەتتى. بۇل تۋرالى توقتار جاقاشتىڭ ءوزى اشىپ جازباسا دا «ونىڭ ەسىمى – قالىمبەك، سويى – شاعىمان. شىڭجاندا تۋىپ-ءوسىپ، قىتاي ۇلتىنىڭ قىزىنا ۇيلەنگەن. ءتورت جاستاعى ۇلى مەن ايەلى ىشكى قىتايدا. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، ويى مەن پىكىرى قاراما-قايشىلىققا تولى، قازاقستان مەن جەرگىلىكتى قازاقتارعا دەگەن سەزىمىن جاسىرا المايتىن اۆانتيۋريستكە كوبىرەك كەلىڭكىرەيدى. ەكى كۇننىڭ ىشىندە گەرمانياداعى ءومىرحان التىننىڭ، الماتىداعى قىدىرالى ورازدىڭ، مەنىڭ جانە كوپتەگەن جاناشىر قازاقتىڭ ميىن شىر اينالدىرىپ جىبەردى. ەڭ قىزىعى، قازىر تاشكەنتتە وتىرىپ، قىتايدىڭ ەلشىسىن ءوزى شاقىرتىپ، بايبالامدى دا سالىپ جاتىر. شىن مانىندە قالىمبەك بۇگىن كۇندىزگى ساعات 16.45-تە ەير-استانا كومپانياسىنىڭ ۇشاعىمەن الماتىعا كەلۋى ءتيىس. ال ەير-استانامەن كەلسە، الماتىدا 72 ساعات جۇرۋىنە رۇقسات. سول ءۇشىن قولىنا جۇرتشىلىق بولىپ جينالىپ، مىنا سۋرەتتەگى بيلەتتى اپەرىپ قويعانبىز. بىراق الەۋمەتتىك جەلىدە ءتۇرلى قويىلىمدار جاساپ جاتقانىن ءبارىمىز كورىپ وتىرمىز» دەپ ءوزى باستاعان ءىستىڭ وزىنە دە تۇسىنىكسىز بولىپ جاتقانىن جەتكىزدى.
ءبىز ونى قىتايدان قاشىپ كەلدى دەپ الاڭداعانمەن، قالىمبەك شاعىماننىڭ قازاقستانعا كەلۋ ويى دا جوق ەكەن. ول جونىندە تاشكەنتتە تۇرىپ تۇسكەن ۆيدەوسىندا قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتىن ديكتاتور دەپ، قازاقستان مەن قازاقستان حالقىنىڭ بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتپەيتىنىن، قىتايدان كەلگەن ءبىر ادامنىڭ ەلدە رەفورما جاساۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، حالىقتىڭ اراسىنا وت تاستاپ ۇلگەردى. ايەلىنىڭ قىتاي ەكەنىن دە ءوز اۋىزىمەن ايتتى. سوندا ول ءوزى سەنبەيتىن ەل مەن حالىققا قالاي نە ماقساتتا قاشىپ كەلەدى؟ قولىندا قىتايدىڭ پاسورتى بار ەكەن، تايلاندتقا زاڭدى تۇردە ءوتىپتى. قىتاي شەتەلگە شىعۋىنا رۇقسات بەرىپتى. سوندا «قاشپاي-اق»، تايلاندتى باسپاي-اق، قازاقستانعا توتە وتپەۋىنە نە سەبەپ بولدى؟ ول گۋانچجوۋ قالاسىندا تۇرسا، شانحايداعى قازاق كونسۋلدىعىنان ۆيزا الۋى ءتىپتى وڭاي ەدى عوي؟ ەلەكتورندى كەزەك الىپ، ۆيزاعا ءوتىنىش بەرسە، ۋاقىتى كەلگەندە ءبىر-اق كۇندە دايىن بولادى ەمەس پە؟ بۇل قادامدى جاساماۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ ماقساتى تەك قاشىپ ءوتۋ عانا ما؟
سوندا ونى «ساياسي تۇلعا»، «قىتايدان قاشقان قازاق» جاساۋدىڭ ارتىندا كىم تۇرۋى مۇمكىن؟ ونى قاشىرۋدىڭ كىمگە پايداسى، كىمگە زيانى ءتيۋى مۇمكىن؟ قىتايدان قاشقان دەسە، ەسىمىزگە سايراگۇل ساۋىتباي تۇسەدى. قازاق ۇكىمەتى سايراگۇلدى بوستاندىققا شىعارعانىمەن ءالى دە قازاقستاندا الىپ قالۋ-قالماۋ ماسەلەسىن شەشكەن جوق، بوسقان مارتەبەسىن بەرۋدەن باس تارتىپ وتىر. ءبىز كوبىندە قانداستارىمىزعا باۋىرمالدىق تۇرعىدان قاراعانمەن، بۇل ىستەردىڭ ارتىندا ۇلكەن ساياسات پەن ساۋدا، ويىن ءجۇرىپ جاتۋلارى ابدەن مۇمكىن. ەستۋگە قاراعاندا، سايراگۇل ساۋىتباي ارقىلى، قىتاي قازاقستانعا ءۇش ءتۇرلى ءتيىمسىز تالاپ قويىپ وتىر دەيدى. 1) قىتاي ازاماتتارى ءۇشىن ۆيزا ماسەلەسىن;
2) قازاقستانعا كەلەتىن قىتايلىق ەڭبەك كۇشتەرىنە ليتسەنزيانى كوبەيتۋدى;
3) مۇناز-گاز سالاسىندا تەڭسىز كەلىسىمدەردى تالاپ ەتىپ وتىر دەيدى.
مىنە بۇل ءۇش تالاپتىڭ دا قازاقستان مەن قازاق حالقى ءۇشىن وتە ءتيمسىز، ۇلكەن زيان اكەلەتىنى بەلگىلى. ءبىر ەمەس، ميلليون سايراگۇلدەردىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلە بولىپ وتىر. سوندا ءبىر سايراگۇل ارقىلى وسىنشاما تالاپتار قويىپ وتىرعان قىتاي قالىمبەك ءۇشىن قانداي تاراپتار قويار ەدى. قۋانىشقا وراي، سايراگۇل ماسەلەسىنەن ساباق العان قر قاۋىپسىزدىك ورگاندارى قىتايدىڭ ويىنىن ءتۇسىنىپ، قازاقستاندى تاعى ءبىر قىسىمنان امان الىپ قالدى.
توقتار جاقاش بۇل ىسكە بەل شەشە كىرىستى. ءالى دە قالىمبەكتىڭ جاعدايىنان ءتۇرلى حابار تاراتىپ وتىرادى. توقتار جاقاشتىڭ بۇل ويىنداعى قازىرگى ناقتى ءرولى بەلگىسىز. ءوزىنىڭ دە قالاي ويىنشى بولىپ كەتكەنىن بىلمەي مە، الدە قازاقتىڭ ۇلتتىق سەزىمىن پايدالانىپ، قىتايدىڭ ارمانىن ورىنداماق بولعان ويىنشىلاردىڭ ءبىرى مە، ول جاعى بەلگسىز. بىراق، ول قالىمبەكتىڭ ءاتاجۇرت ەرىكتىلەرىنىڭ باسشىسى سەرىكجان ءبىلاش، قايرات بايتوللالارمەن ەۋروپالىق قازاق ءومىرحان التىننىڭ قالىمبەكپەن بۇرىننان بايلانىستارى بار ەكەندىگىن جازدى. ول جونىندە سەرىكجان ءبىلاش تا ءوز اۋىزىمەن ايتتى. ءتىپتى قالىمبەكتىڭ قازاقستاندا قالۋ ويى دا جوق ەكەنىن دە اتاپ ءوتتى. تەك قازاسقتاندى ترازيتتىك جول رەتىندە پايدالانىپ، ەۋروپاعا كەتپەكشى ەكەن. ونى دا توقتار جاقاش: «تايلاندقا قىدىرىپ بارىپ، سول جاقتان قازاقستانعا، ودان ءارى ەۋروپاعا كەتۋدى جوسپارلاعان. ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن گەرمانيادا تۇراتىن شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ جەتەكشىسى ءومىرحان التىنمەن حابارلاسادى. ءومىرحان ونى الماتىداعى «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى سەرىكجان بىلاشپەن جانە سول ۇيىمنان ءبولىنىپ شىعىپ، ءوز الدىنا جاڭا ۇيىم قۇرىپ جاتقان قىدىرالى ورازبەن بايلانىستىرادى. قالىمبەكتىڭ الماتى اۋەجايىندا تۇرعانى جايلى العاشقى حاباردى ماعان «اتاجۇرت ەرىكتىلەرى» ۇيىمىنان قايرات بايتوللا حابارلادى»، - دەپ فەيسبۋكتە جازدى. قالىمبەك تە ەۋروپاعا بارىپ، قىتايداعى ايەلى ارقىلى ناقتى دالەلدەر جيناپ، «قىتايدىڭ قىلمىسىن اشاتىنىن» ايتتى.
قىتايدىڭ شەتەلدەردەگى وزىنە قارسى ۇيىمداردى ءوزى قارجىلاندىرىپ، وزدەرىنە قارسى ءتۇرلى وسەك تاراتۋ ارقىلى ەلدىڭ نازارىن باسقاعا اۋداراتىنىن، ءوزى قارجىلاندىرىپ، وزىنە قارسى سويلەپ، وزگە حالىقتىڭ سەنىمنە كىرەتىن تۇلعالاردى قولدان جاسايتىنى، سول ارقىلى وزگە ەلدەرمەن ءتۇرلى ساياسي ساۋدالار جاسايتىنى كوپشىلىككە ءمالىم. سوعان قاراعاندا «قىتايدىڭ قىسىمىنان قاشۋشىلار» مەن ەۋروپاداعى قىتايعا قارسى باتىرلار، قازاقستانداعى قىتايدىڭ قىلمىسىن اشۋشىلاردىڭ ءبارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسىپ، ارەكەت جاساۋى دا سول ءبىر ورتالىقتىڭ تاپسىرماسىنا جۇگىنەتىنىن بىلدىرسە كەرەك. قازاقستان قوعامدى قىتايدىڭ الدىڭعى ويىنشىلارىن بىلە باستاعاندا، شاحانوۆ قاتارلى ۇلت زيالىارىنان باستاپ، قازاق سوتىنا دەيىن بىلىقتارىن اشا باستاعان كەزدە، جاڭا ويىنشىسىن جىبەرىپ، نازاردى اۋدارعىسى جانە جاڭا ساۋلالار جاساعىسى كەلگەن سياقتى.
قىتاي تاعى ءبىر ويىن باستاماق بولدى. «قازاقتى قىتايدان قورعايدى» دەپ جۇرگەن ازاماتتار سول ويىندى جۇزەگە اسىرعىسى كەلدى. ءالى دە تالاي ويىندار بولار. بۇل ويىننىڭ سىرىنىڭ اشىلۋ قىتايعا دا ۇلكەن ساباق. قازاقتىڭ قاۋىپسىزدىك ورگاندارى وڭاي شاعىلار جاڭعاق ەمەستىگىن ءبىلدى.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
