قازاق ايەلدەرى قاي كەزدە دە باسەكەگە قابىلەتتى. بۇل پىكىردى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ۇلتتىق كوميسسيا توراعاسى ايدا بالاەۆا tengrinews.kz سايتىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى، دەپ حابارلايدى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى.
سۇحباتتا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق، كامەلەتكە تولماعانداردىڭ ءوز-وزىنە قول جۇمساۋى، قازىرگى قازاقستاندىق ايەلدەردىڭ ءيميدجى جانە ولاردىڭ ساياسات پەن قوعامدىق ومىردەگى ءرولى تۋرالى ءسوز قوزعالدى. سونداي-اق، ول ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانى جۇمىسىمەن دە تانىستىرا ءوتتى.
“2022 جىل جالپى العاندا وڭاي جىل بولعان جوق، تاريحىمىزدىڭ جاڭا كەزەڭىن اشقان ەڭسەرۋ جىلى بولدى. مۇنداي كونسۋلتاتيۆتىك-كەڭەسشى ورگانداردىڭ ميسسياسى قانداي ەكەنىن ەسكە تۇسىرەيىك.
ءبىزدىڭ كوميسسيا ايەلدەر مەن وتباسى ىستەرىمەن شەكتەلمەيتىن بىرقاتار ماڭىزدى فۋنكتسيالاردى ورىندايدى. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدا كوپتەگەن بايلانىستى ماسەلەلەرمەن توعىسامىز - جاسوسپىرىمدەردىڭ وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋىنان باستاپ، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا دەيىن، گەندەرلىك يميدجدەن ساياساتتاعى ايەلدەردىڭ وكىلدىگىنە دەيىن. بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعى، وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇدايى نازارىندا جانە ولاردىڭ شەشۋ جولدارى ونىڭ ەرەكشە باقىلاۋىندا.
سوندىقتان، ەڭ الدىمەن، جۇمىسىمىزدى كوميسسيانىڭ ساپالىق قۇرامىن تۇبەگەيلى جاڭارتۋدان باستادىق. جانە ولار بىردەن ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلسەندى بولىگىنە بەت بۇردى. ولار گەندەرلىك جانە وتباسىلىق ماسەلەلەردى ىشتەي ءبىلىپ قانا قويماي، جاعدايدى جاقسى جاققا وزگەرتۋگە شىن جۇرەكتەن تىرىساتىن ادامداردى شاقىردى.
كەلەسى قادام ۇلتتىق كوميسسيانىڭ قىزمەتىن جەتىلدىرۋ بويىنشا شارالاردىڭ تۇتاس كەشەنىن قابىلداۋ بولدى. ونىڭ ىشىندە جاڭا تاسىلدەر مەن جۇمىس رەگلامەنتىن بەكىتۋ، مۇنداعى نەگىزگى كورسەتكىش تيىمدىلىك بولدى. جاعدايدى جەرگىلىكتى جەرلەردە زەردەلەۋ جانە ماسەلەلەردى شەشۋ ۇدەرىسىنە جەرگىلىكتى قوعامداستىقتى تارتۋ ءۇشىن وڭىرلەرگە تۇراقتى نەگىزدە ساراپشىلىق توپتاردىڭ ساپارلارىن ۇيىمداستىرۋدان باستادىق. ستراتەگيالىق جانە باعدارلامالىق قۇجاتتاردى ازىرلەۋدە ساراپتامالىق قولداۋ كورسەتۋ تەتىگى ازىرلەندى. بيىل وڭىرلەردە بالا قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل لاۋازىمدارى ەنگىزىلىپ، وتباسىن قولداۋ ورتالىقتارى اشىلدى.
بۇل شارالار مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ، بيزنەس قاۋىمداستىق پەن ازاماتتىق ينستيتۋتتاردىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. ال مۇنىڭ ءبارى، مەنىڭ ويىمشا، ۇلكەن جانە قاجىرلى جۇمىستىڭ باستاماسى عانا”،- دەدى ايدا بالاەۆا.
ودان بولەك ايدا عالىمقىزى كوميسسيانىڭ حالىقارالىق دەڭگەيىنە دە توقتالا كەتتى. ايتۋىنشا، قازاقستان بۇۇ باس اسسامبلەياسىنان باستاپ ەقىۇ/دياقب-عا دەيىن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ گەندەرلىك باستامالارىنىڭ جاۋاپتى قاتىسۋشىسى رەتىندە ءوزىن ارقاشان كورسەتىپ كەلەدى.
ء“بىزدىڭ ۇلتتىق كوميسسيا قابىلداعان شارالاردىڭ جانە ەل پرەزيدەنتىنىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا 2022 جىلى قازاقستان دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ گەندەرلىك تەڭدىك كورسەتكىشتەرىن جاقسارتىپ، 80-ورىننان (2021) 65-ءشى ورىنعا (2022) كوتەرىلدى.
بۇل ناقتى ناتيجە جانە ونىڭ استارىندا كوپتەگەن ءىس-شارالار جاتىر. ءبىز كوپ جىل ىشىندە العاش رەت گەندەرلىك تەڭدىك سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن ەڭ بەدەلدى حالىقارالىق قۇرىلىم – «بۇۇ-ايەلدەر» ۇيىمىمەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىككە پراكتيكالىق قادام جاساي الدىق. ماۋسىم ايىندا قازاقستانعا ۇلتتىق كوميسسيانىڭ شاقىرۋىمەن كەلگەن بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ كومەكشىسى – بۇۇ ايەلدەر ۇيىمىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى انيتا بحاتيامەن ەكىجاقتى كەزدەسۋ ءوتتى. بۇل تەك ەلىمىزدەگى گەندەرلىك قوزعالىستىڭ عانا ەمەس، جالپى ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ تابىسى دەپ ويلايمىن.
ناتيجەسىندە، الداعى 2023 جىلدىڭ وزىندە قازاقستان ورتالىق ازياداعى ايەلدەر ديالوگىنا – ورتالىق ازيا ايەلدەرىنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ومىرگە قاتىسۋىن كەڭەيتۋگە ارنالعان الاڭعا توراعالىق ەتەدى. ءبىز ءۇشىن ىنتىماقتاستىقتىڭ كەڭ كەلەشەگى اشىق، ءبىز جۇمىس تاجىريبەمىزبەن بولىسۋگە، كومەك كورسەتۋگە جانە بىرلەسكەن گۋمانيتارلىق جوبالارعا قاتىسۋعا دايىنبىز”، دەدى ول.
ۇلتتىق كوميسسيا ايەلدەردىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرۋ تاقىرىبىن ۇنەمى كوتەرىپ ءجۇر. بۇل باعىتتا 2022 جىلدىڭ قازىناسىنا ءتۇسۋى مۇمكىن ناقتى ناتيجەلەرى قانداي؟ بۇل سۇراققا دا ايدا بالاەۆا تولىق جاۋاپ بەردى.
“بىرىنشىدەن، بۇل مەملەكەت قاتىساتىن كومپانيالاردا باسشى لاۋازىمداردا ايەلدەردىڭ 30% وكىلدىگىن ەنگىزۋ; ەكىنشىدەن، «سامۇرىق-قازىنا» قورى كومپانيالارىنىڭ ديرەكتورلار كەڭەستەرىندەگى، بايقاۋشى كەڭەستەرىندەگى جانە اتقارۋشى ورگاندارىنداعى ايەلدەردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان «گەندەرلىك تەڭدىك» جوباسى; ۇشىنشىدەن، ۇلتتىق كوميسسيانىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان «توميريس» اقپاراتتىق-اعارتۋشىلىق جوباسى بەلسەندى ايەلدەردى ماقساتتى تۇردە وقىتۋ جانە سايىپ كەلگەندە، ساياساتكەر ايەلدەردى دايارلاۋ ارقىلى باسقارۋشىلىق الەۋەت پەن ساياسي مادەنيەتتى ارتتىرۋعا ارنالعان.
ەل ەكونوميكاسىنداعى ايەلدەردىڭ ءرولىن بولەك اتاپ وتكىم كەلەدى. اعىمداعى جىلى سەرىكتەستىك جاعدايلارىن كەڭەيتۋ جانە ايەلدەر باستامالارىن جۇزەگە اسىرۋدى جەڭىلدەتۋ بويىنشا باسىمدىقتار بەلگىلەندى، تسيفرلىق ەكونوميكاداعى ايەلدەردىڭ مۇمكىندىكتەرىن دامىتۋ جانە ايەلدەر مەن بالالارعا ارنالعان الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ءىت-جوبالاردى تاجىريبەگە ەنگىزۋ ماسەلەلەرى جاڭارتىلدى. ۇلتتىق كوميسسيا تەحنو ايەلدەر قاۋىمداستىعى جانە BTS Education كومپانياسىمەن بىرلەسىپ، ەلەكتروندىق كوممەرتسيا مەكتەبىن اشىپ، 1400 قازاقستاندىق قولونەرشىلەرگە حالىقارالىق جانە قازاقستاندىق نارىقتاردا ەلەكتروندى كوممەرتسيانى ساتۋدى ۇيرەتۋ بويىنشا تەگىن كۋرستار وتكىزدى. ايەلدەر مەن قىزداردىڭ تسيفرلىق داعدىلارى مەن قۇزىرەتتەرىن دامىتۋ ءۇشىن وڭىرلەردە جەرگىلىكتى ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن كوللەدجدەر بازاسىندا تەحنو قىزدار كلۋبتارى اشىلدى”،- دەدى مينيستر.
سونىمەن قاتار، ول ەلىمىزدە ساياساتكەر ايەلدەر مەن ىسكەر ايەلدەر كوبەيىپ كەلەدى، بۇل ايەلدەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ايقىندايتىنىن كورسەتەتىنىن دە اتاپ ءوتتى.
“قازاقتا «ايەل ءبىر قولىمەن بەسىكتى، ءبىر قولىمەن الەمدى تەربەتەدى» دەگەن ماقال بار. بۇل ايەلدەردىڭ جاسىرىن مۇمكىندىكتەرى مەن امبەباپ قاسيەتتەرىن اشاتىن تۇسىنۋگە ارنالعان وتە تەرەڭ جانە كەڭ سۋپەرتەزا. ءوز كەزەگىمىزدە ۇلتتىق كوميسسيادا ءبىز دە ونى بەلسەندى تۇردە دامىتىپ، زاماناۋي ايەل بەينەسىن ىلگەرىلەتۋگە تىرىسامىز جانە ءبىزدىڭ ايەلدەر زياتكەرلىك نارىقتىڭ بارلىق دەرلىك سپەكترىندە، سونىڭ ىشىندە عىلىمدا، بيلىك بلوگىندا جانە IT سالاسىندا باسەكەگە قابىلەتتى ەكەنىن دالەلدەيمىز.
بىراق، سونىمەن بىرگە، ايەلدەرىمىز ءوز تابيعاتىندا ءداستۇرلى مىنەز-قۇلىق ەرەجەلەرىن قۇرمەتتەۋ مەن زامان كوشىنە ىلەسۋگە دەگەن ۇمتىلىستى ۇيلەسىمدى ۇيلەستىرە وتىرىپ، وتباسىلىق داستۇرلەردى، رۋحاني-ادامگەرشىلىك باعدارلاردى ساقتاۋشىلار ەكەنىن ۇمىتپايمىز”،- دەدى ول.
قازاقستاندا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق پەن كامەلەتكە تولماعاندار اراسىندا ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ دەڭگەيى جوعارى. بۇل كورسەتكىشتەر وتباسىلىق يدەالدى جانە ونداعى ايەلدەردىڭ ءرولىن ءبىرشاما بۇزادى. بۇل الەۋمەتتىك دەرتپەن كوميسسيا قالاي كۇرەسەدى؟ وسى ماسەلەلەر بويىنشا قانداي دا ءبىر شەشىمدەرگە قول جەتكىزىلدى مە؟
“وكىنىشكە وراي، بۇل ماسەلەلەر بۇگىندە جۇيەلى سيپات الىپ بارادى. تەرىس كورسەتكىشتەردىڭ ءوسۋى بايقالادى. سوندىقتان ءبىز ولاردى جۇيەلى تۇردە، ماقساتتى تۇردە جۇمىس ىستەگىمىز كەلەدى. وسىلايشا، ۇلتتىق كوميسسيا قوعامنىڭ تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋ، ايەلدەر مەن بالالاردىڭ قۇقىقتارىن ساقتاۋ قاجەتتىلىكتەرى بويىنشا جۇيەلى جۇمىس قۇردى.
وسى ماقساتتا بالالارعا قاتىستى زورلىق-زومبىلىق فاكتىلەرىنە جەدەل دەن قويۋدىڭ ارنايى الگوريتمى ازىرلەندى.
بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى سۋيتسيدكە قاتىستى. ەندى ارەكەت ەتۋ، ناقتى شارالار قابىلداۋ ماڭىزدى. ءبىز ەڭ قىمباتىمىز – بالالارىمىزدان ايىرىلىپ جاتىرمىز. سوندىقتان كوميسسيانىڭ الدىندا جاھاندىق مىندەت تۇر – پروفيلاكتيكالىق ءىس-شارالار كەشەنىن قالىپتاستىرۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن ىزدەستىرۋ، سونداي-اق ۋاكىلەتتى ورگانداردىڭ بالالاردىڭ ءسۋيتسيدىنىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان ءىس-ارەكەتتەرىندەگى پروبلەمالىق ايماقتاردى انىقتاۋ جانە شەشۋ.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرمالارى اياسىندا بالانى قورلاۋدىڭ (قورقىتۋدىڭ) الدىن الۋ ەرەجەلەرى ازىرلەنۋدە، ينتەرنەتتەگى زاڭسىز كونتەنتكە قارسى ستاندارتتار ەنگىزىلدى. بالالاردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن، ونىڭ ىشىندە پسيحولوگيالىق سالاۋاتتىلىعىن جۇيەلى باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بالالاردىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ يندەكسى قابىلداندى.
انا مەن بالا ءولىمىن ازايتۋ ماسەلەلەرى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ ەرەكشە باقىلاۋىندا. كوميسسيا مۇشەلەرى پەرزەنتحانالاردى، پەريناتالدىق ورتالىقتاردى ارالاۋ، قاراپايىم دارىگەرلەرمەن جانە بوساناتىن ايەلدەرمەن تىكەلەي بايلانىس جاساۋ بارىسىندا انا مەن بالا ءولىمىنىڭ ءوسۋ سەبەپتەرىن جان-جاقتى زەردەلەۋ ءۇشىن وڭىرلەرگە شىقتى. بۇل جۇمىسقا اكۋشەرلىك، گينەكولوگيا جانە پەريناتولوگيا سالاسىنىڭ ماماندارى، ەلىمىزدىڭ مەديتسينالىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بەلگىلى عالىمدارى تارتىلدى”،-دەپ جاۋاپ بەردى.
وتكەن جىلى ۇلتتىق كوميسسيا بىرنەشە قىزىقتى جوبالاردى جۇزەگە اسىردى.
«مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق بايقاۋى، رەسپۋبليكالىق اكەلەر فورۋمى سىندى ءداستۇرلى جوبالار ءبىزدىڭ مىندەتتى ىستەرىمىزگە اينالىپ ۇلگەرگەنىن بىلەسىزدەر. ولاردان بولەك، ۇلتتىق كوميسسيانىڭ باستاماسىمەن بيىل العاش رەت سازگەرلەر مەن اقىندار اراسىندا بالالارعا ارنالعان جاڭا اندەر مەن پوەتيكالىق شىعارمالاردى تۋدىرۋ ماقساتىندا «جاس ورەن» رەسپۋبليكالىق بايقاۋى ءوتتى. بايقاۋعا 204 جۇمىس قاتىستى. جوبا بالالارعا ارنالعان وتاندىق شىعارمالاردى تانىمال ەتۋ، بالالار رەپەرتۋارىن تولىقتىرۋ، قازاقستاننىڭ بالالار كومپوزيتورلارى مەن اقىندارىنىڭ شىعارمالارىنىڭ قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان.
سونداي-اق، 6 باعىت بويىنشا ەرەكشە ءبىلىم بەرۋدى قاجەت ەتەتىن جانە اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا ارنالعان «شۋاقتى الەمى» شىعارماشىلىق فەستيۆالى العاش رەت وتكىزىلىپ، وعان بارلىق وبلىستاردان 140 بالا قاتىستى. فەستيۆال وتە تانىمال بولدى، بۇل ماسەلەمەن اينالىساتىن بارلىق مۇددەلى ۇيىمدار مەن ساراپشىلاردى شوعىرلاندىرۋعا مۇمكىندىك بەردى، ول رەسپۋبليكالىق كۇن تارتىبىنە دە ەنگىزىلدى”،- دەپ جۇمىس ناتيجەسىمەن بولىسە ءوتتى.
ۇلتتىق كوميسسيانىڭ كەلەر جىلعا قويعان جوسپارلارى دا از ەمەس.
“ ۇلتتىق كوميسسيانىڭ قىزمەتى ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان جاڭا مىندەتتەر مەن رەفورمالاردى ەسكەرە وتىرىپ قۇرىلاتىن بولادى. بۇل – ءبىز ايتىپ وتكەن باسشى لاۋازىمدارداعى ايەلدەر وكىلدىگىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن 30 پايىزعا دەيىن ارتتىرۋدان باستالاتىن جۇيەلى ماسەلەلەردىڭ تۇتاس بلوگى. بۇل تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ، كامەلەتكە تولماعاندار اراسىنداعى ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋ، ايەلدەر مەن بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ، انا مەن بالا ءولىمىن ازايتۋ ماسەلەلەرى. ولار ۇلتتىق كوميسسيانىڭ كۇن تارتىبىندەگى باسىمدىق بولىپ قالا بەرمەك.
سونىمەن قاتار، جەرگىلىكتى جەرلەردە ايەلدەر مەن وتباسىلاردى قورعاۋ سالاسىنداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى زەردەلەۋ جانە شەشۋ ماقساتىندا ۇلتتىق كوميسسيانىڭ كوشپەلى وتىرىستارىن وتكىزۋ تاجىريبەسىنە ەنگىزۋ جوسپارلانۋدا. وتباسى ينستيتۋتىن نىعايتۋعا، رۋحاني-ادامگەرشىلىك جانە وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋعا شىعارماشىلىق باستامالاردى تاربيەلەۋگە باعىتتالعان جوبالار جۇزەگە اسىرىلاتىن بولادى.
2023 جىلى ءبىز جاڭا دامۋ تراەكتورياسىنا قادام باسىپ وتىرمىز، ويتكەنى پرەزيدەنتتىك رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر. وسىعان سايكەس ۇلتتىق كوميسسيانىڭ جۇمىسى تۇزەتىلەتىن بولادى”،- دەدى ايدا بالاەۆا.
ايتا كەتەيىك، ايدا عالىمقىزى - اياۋلى انا، اسىل اجە. ول سۇحبات بارىسىندا جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە قانداي قاعيدالاردى ۇستاناتىنىن دا ايتا كەتتى.
“ قاراپايىم لەكسيكادا «دۇرىس تاربيە» دەگەن ۇعىم بار. ءوز باسىم مۇنى كەز كەلگەن ار-وجدانى مول وتباسىنىڭ تۇپكى جەمىسى – بويىنداعى بار قاسيەتى بار جاقسى ادام مەن لايىقتى ازامات دەپ تۇسىنەمىن. ونىڭ ۇستىنە، ءاربىر وتباسىندا سالاۋاتتى پسيحولوگيالىق احۋال، قامقورلىق، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن قولداۋ اتموسفەراسى بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءبىر-بىرىنەن ءلاززات الۋى، تاجىريبە الماسۋى جانە وڭ ەنەرگيامەن تولتىرىلۋى ماڭىزدى.
ءاربىر وتباسىندا ءوزارا تۇسىنىستىكتىڭ ەرەكشە اتموسفەراسىن قۇرۋعا، دامۋ ەرەكشەلىكتەرى مەن دارىندىلىعىن انىقتاۋعا جانە بالالاردىڭ ءوز بولاشاعىن دامىتۋعا جانە قۇرۋعا ۇمتىلۋىنا قولداۋ كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن وزىندىك داستۇرلەرى بولۋى كەرەك.
ال، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر رەتىندە وتباسىنداعى دۇرىس تاربيە مەملەكەتتىڭ يدەولوگيالىق ميسسياسىن ورىنداۋعا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەتىنىنە سەنىمدىمىن. ويتكەنى، ادام مەن ازاماتتىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى، ۇلكەندى سىيلاۋ، وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ەڭبەكسۇيگىشتىك، بىلىمگە قۇشتارلىق، ۇستانىمدى ۇستانۋ، جاۋاپكەرشىلىك، كۇيزەلىسكە توزىمدىلىك، جاساي ءبىلۋ قابىلەتى وتباسىندا قالىپتاسادى. دوستارى مەن توپتا جۇمىس ىستەۋگە باۋليدى”،- دەپ ءسوزىن قورىتىندىلادى.
