الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن ء"دىن مەن ءداستۇر" جوباسى اياسىندا "ادىرنا" ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى حالقىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن ناسيxاتتاۋدا ءبىرشاما ءىس شارالار وتكىزدى.
جاقىندا ءانشى-كۇيشى، كومپوزيتور، تاريxشى-ەتنوگراف، ونەرتانۋشى، جازۋشى، كينوگەر، ستسەناريست ەرلان تولەۋتايمەن ساپارعالي بەگالين اتىنداعى مەملەكەتتىك بالالار كىتاپحاناسىندا تاماشا ءبىر كەزدەسۋ وتكەن ەدى.
ۇلتىمىزدىڭ ماقتانارلىق رۋحاني قۇندىلىقتارى كوپ. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى. بۇل كەزدەسۋ قازاق ۇلتىنىڭ سالتتارى تۋرالى تاقىرىپ اياسىندا ءوربىدى. قازاقتا سالت-داستۇرلەر كوپتەپ سانالادى. ارقايسىسىنىڭ ماڭىزى مەن ورنى دا ەرەكشە. مىسالى: «شىلدەحانا»، «تۇساۋ كەسۋ»، «ارىزداسۋ»، «اساتۋ»، «اشامايعا وتىرعىزۋ»، «ات-تون ايىپ تولەۋ»، «اۋليە ارالاۋ»، «بەسىككە سالۋ»، «بەسىكتى الاستاۋ»، «جەتى اتانى ءبىلۋ»، «مويىنعا بۇرشاق سالۋ»، «مۇشەل جاس»، «ساۋىن ايتۋ»، «سۇيەك جاڭعىرتۋ»، «جىلۋ جيناۋ»، «سىڭسۋ»، «بالاعا ەسىم بەرۋ»، «يتكويلەك كيگىزۋ»، «بال اشۋ»، «بالا اسىراپ الۋ»، «بادىك ايتۋ»، «باسىرە»، «باۋىرعا سالۋ»، «قىز كورۋ»، «قۇدا ءتۇسۋ»، «جاساۋ دايىنداۋ»، «بەتاشار»، «ۇرىن بارۋ»، «ايتتىرۋ»، «باتا بەرۋ»، «تويباستار ايتۋ»، «تويتارقار ايتۋ»، «تاساتتىق»، «ەنشى بەرۋ»، «ەستىرتۋ»، «جوقتاۋ ايتۋ»، «توقتاۋ ايتۋ»، «كوڭىل ايتۋ»، «كورىمدىك بەرۋ»، «ءسۇيىنشى سۇراۋ»، «جامبى اتۋ»، «امەڭگەرلىك»، «جەسىر داۋى»، «جىلۋ جيناۋ»، «كوتەرمە»، «قۇن تالاپ ەتۋ»، «قوناق كۇتۋ»، «بالانى قىرقىنان شىعارۋ»، «ورامال تاستاۋ»، «تامىر بولۋ»، «شاپان جابۋ»، «قالىڭ مال بەرۋ»، «توقىم قاعار»، «قۇيرىق مايلاۋ»، «تىرناق الدى»، تاعىسىن تاعىلار. قازاقتىڭ سالت ءداستۇرىنىڭ سانى ناقتى قانشا ەكەنى بەلگىسىز. مىسالى تەك تويلاردىڭ تۇرلەرى قانشاما دەسەڭىزشى! مىسالى «قۇيرىق بوتقا»، «باۋىر اياق»، «تىرناق الدى» ت.ب.
ەرلان تولەۋتاي قازاق سالت-داستۇرلەرى تۋرالى كوپتەگەن قىزىق اڭگىمەلەر ايتتى. عالىم ناقتى دەرەكتەر كەلتىرە وتىرىپ ءسوز سويلەدى. مىسالى دەدى ول، جازۋشى ءسابيت مۇقانۇلى «ءومىر مەكتەبى» شىعارماسىندا تويدىڭ «بەسىككە سالار» دەگەن ءتۇرى تۋرالى بىلاي دەپ جازعان: «بەسىككە سالار» اتالاتىن تويعا ارناۋلى قوي سويىلدى دا، سيبانعا قاراعان ءۇش اۋىلدىڭ قاتىن-قالاشى تۇگەل شاقىرىلادى. بەسىككە بولەر الدىندا بالاعا «يتكويلەك» اتالاتىن، ارقا جاعى جىرىق كويلەك كيگىزەدى دە، (ول – بالا «يت»، «راحيتتا» اتالاتىن اۋرۋعا شالدىقپاسىن دەگەن ىرىم) بالانى جەتى كەمپىردىڭ تاقىمىنان وتكىزىپ اپ، سودان كەيىن، تۋعان بالالارى تۇراقتى بولعان كەمپىر عانا بيلەيدى... ودان كەيىن، «ەتىنە جارا تۇسسە تەز جازىلادى» دەپ، قىرىق كۇن تۇزدى سۋمەن عانا شومىلدىرادى ەكەن، «دەنەسى تىعىز جانە وڭتايلى بوپ وسەدى» دەپ، قىرىق كۇنگە دەيىن، بەسىكتەن شەشىلگەن سايىن «سىلاۋ ماي» اتالاتىن، تورتاسىنان ايىرىلعان مايمەن دەنەسىن تۇگەل سىلاپ، «ءوس، ءوس!..» دەپ، قىرىق كۇنگە دەيىن بەسىكتىڭ قاسىنا شام جاعىپ قويادى ەكەن.
قىرىق كۇن تولعاندا، بالانىڭ «يت كويلەگىن» شەشىپ الادى دا، ءيتتىڭ موينىنا كيگىزىپ، اۋىلدى جاعالاي قۋادى دا، سودان كەيىن كويلەكتى يت موينىنان الىپ، ورتەپ جىبەرەدى، بالانى ودان كەيىن بولەردە قىرىق قاسىق سۋمەن شومىلدىرىپ، ول سۋدى قىرىق قاتىنعا تۇكىرتىپ، ادامنىڭ اياعى باسپايتىن جەرگە توكتىرەدى ەكەن...»
«سۇيىنشىدەن كوڭىل ايتۋعا دەيىن» اتتى كىتاپتا «تۇساۋكەسەر» سالتى تۋرالى جازىلعان: «كەيدە اتا-انا جاس ءبۇلدىرشىنى قاز-قاز تۇرا باستاعاندا:
الا ءجىپتى ەسەيىن،
تۇساۋ قىلىپ كەسەيىن.
كانەكي ءجۇرشى بوپەشىم،
ءتاي-ءتاي بوپەم،
ءتاي بوپەم...
دەپ «ءتاي-ءتاي» (تۇساۋكەسەر) جىرىن ايتاتىن ساتتەر دە بولادى».
عالىم داستۇرلەردىڭ بايىرعى زاماننان كەلە جاتقاندارى تۋرالى وسلايشا ناقتى دەرەكتەر تۋرالى ايتا وتىرىپ جۇرتشىلىققا قىزعىلىقتى تۇردە باياندادى. «ەنشى الۋ» سالتىنىڭ بايىرعى رۋحاني قۇندىلىق ەكەنىن «قوبىلاندى باتىر» جىرىنان ءۇزىندى وقىپ دالەلدەدى:
قوبىلاندى بالا كەلەدى،
كوكتىمگە سالەم بەرەدى:
«ەنشىسىن ءبولىپ قۇرتقاعا،
ءبارىن دە بەرىپ جاتىرسىڭ،
بەرگەنىڭ ماعان نە؟» - دەدى.
بۇل ۇزىندىدەن ءبىز ءنشى بەرۋ سالتى «قوبىلاندى باتىر» جىرىنىڭ بايىرعى زاماندا پايدا بولعانىن جانە ءتۇرلى-ءتۇرلى بولعانىن بالە الامىز دەدى عالىم:
كوكتىم ايماق اتاسى:
«شىراعىم بالام كەل! – دەيدى.
بەرگەنىم ساعان ءبىل، دەيدى،
توبەڭدە تۇرعان ءتورت بۇلىت
ەنشىڭ بالام، سول، - دەيدى.
جاز بولسا، شىعار كۇن جاقتان،
قىس بولسا، شىعار جەل جاقتان
شىراعىم، بالام، سەن، - دەيدى،
تاپسىردىم سەنى سوعان – دەپ،
ەندى اتىڭا ءمىن»، - دەيدى.
عالىمنىڭ ايتۋى بويىنشا وسىنداي سالت-داستۇرلەر قازاقتا بارشىلىق. عالىم ەرلان تولەۋتاي اڭگىمەسىن ارى قاراي ءتۇرلى سالتتار تۋرالى ايتا كەلىپ تاعى دا تاعى دا كەرەمەت مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ ءوربىتتى. ارۋاققا سىيىنۋ، تۋرالى دا ايتتى. باسقا دا سالتار مەن جھن-جورالار تۋرالى ايتۋدى دا ۇمىتپادى. ات باپتاۋ، ات تۇلداۋ، امەڭگەرلىك، ساۋىن ايتۋ، سىباعا تاراتۋ، سالەمدەمە جولداۋ، جارىس قازان، كىندىك شەشە، ءتىل-كوزدەن ساقتانۋ، ت.ب. سالتتار تۋرالى كەرەمەت سوزدەر ايتتى.
عالىم قازاق سالتتارى تۋرالى شەتەلدىك عالىمداردىڭ ەستەلىگىن دە قىزىقتى دا ناقتى وقيعالار نەگىزىندە دالەلدەپ بەردى.مىسالى: قاراپايىم قازاقتار حان، تورە-سۇلتاندارمەن امانداسقاندا ولاردى «الديار» دەپ اتاپ، ەكى قولىن كەۋدەسىنە، نەمەسە تىزەرلەپ تۇرعاندا وق قولىن وڭ تىزەسىنە قويۋى شارت بولعان. تورەمەن جول ۇستىندە كەزدەسىپ قالعان جاعدايدا قاراپايىم قازاق اتىنان ءتۇسىپ ءبىر تىزەسىن بۇگىپ امانداسۋى كەرەك بولعان. ال تورە وڭ قولىن ونىڭ يىعىنا قويىپ: «امان با؟» دەپ جاۋاپ بەرەتىن.
حاندار ەلشىلەردىڭ يىعىنا دا قولىن قويعان. 1756 جىلى كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلحايىردىڭ ورداسىندا بولعان ەلشى دجون كەستل بىلاي دەپ ەستەلىك قالدىرعان: «تەز وتكەن ءۇش ساعاتتاي ۋاقىت العان قابىلداۋ بارىسىندا حان مەنىڭ يىعىما قولىن قويدى. كەيىن بىلۋىمشە بۇل ادامدى سيلاۋدىڭ ەڭ ۇلكەن كورىنىسى ەكەن».
«توقتاۋ ايتۋ» سالتى تۋرالى عالىم مىناداي ءبىر قىزىق مالىمەتپەن ءبولىستى: عالىم شوقاننىڭ اتاسى ءۋالي حان قايتىس بولعاندا بايدالى شەشەن جوقتاۋ ايتپاق بولعان ايعانىم حانشاعا: ءسىز جوقتاۋ ايتپاقسىز، ال مەن سىزگە توقتاۋ ايتايىن دەپ ولەڭمەن بىلاي دەيدى::
– قايرات دەگەن قىران بار،
قايعىعا تىزگىن بەرمەيتىن.
قايعى دەگەن جىلان بار،
وزەكتى شاعىپ ورتەيتىن.
ءۇمىت، سەنىم تىلەك بار،
قۋانتىپ، قۋات الدىرار.
جىلاۋ دەگەن ازاپ بار،
قۋارتىپ وتقا الدىرار.
مەن قايعىڭدى قوزعاعالى كەلگەم جوق،
قايراتىڭدى قولداعالى كەلدىم.
بۇنداي سوزدەردى ەستىگەن ايعانىم حانشا شەشەنگە حاننىڭ كوكسىرعاناق دەگەن اتىن سىيعا تارتقان.
وسىنداي قىزىقتى دا مازمۇنى تەرەڭ اڭگىمەلەردى جينالعان كوپشىلىك ۇيىپ تىڭدادى. عالىمنىڭ اۋزىنان ەستىگەن اڭگىمەلەگەن عالىنىڭ مىنا مالىمەتتەرى كىمدى دە بولسا بەي-جاي قالدىرماعانى انىق. ەرلان تولەۋتاي «باتا بەرۋ» سالتى تۋرالى دا قىزىقتى ەتىپ بايانداي ءبىلدى. اتاقتى اڭىراقاي شايقاسىندا ەرلىگىمەن اتى شىققان قويگەلدى باتىرعا تولە بي بىلاي دەپ باتا بەرگەن ەكەن:
اتالى ۇلدىڭ ءسوزى بايان-دى،
اتاسىز ۇلدىڭ ءسوزى شايان-دى.
اتالى ۇل قويگەلدىم،
ەل ءۇشىن نەدەن اياندى؟!
جەلكەسىن ءۇزدى سۇم جاۋدىڭ،
دەگەندە قاتەر تاياندى.
ولجا اپەرگەن ەرىڭە
سايالات ەلىم ساياڭدى!
قويگەلدىم، جاي قولىڭدى،
اللا وڭعارسىن جولىڭدى!…
اتا جولىن قۋعان ۇل
الاشقا امسە پانا بول!
ۇلدارىنا اعا بول!
قىزدارىنا پانا بول!
قويگەلدىم امسە قىران بول،
ەل-جۇرتىڭا ۇران بول!
جوڭعارلارعا قارسى جورىققا اتتانباق بولعان رايىمبەككە اناسىنىڭ بەرگەن باتاسىن دا عالىمنان ەستىگەن كوپشىلىك ءدان ريزا بولدى:
قولىڭدى جاي قۇلىنىم،
جاردەم بولسىن قۇدايىم.
مەدەت تىلەپ پىرلەردەن،
جاراتقانعا جىلايىن.
عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن،
اداسسا جولعا سالىپ ءجۇر،
سىرتىڭنان قورعاپ باعىپ ءجۇر…
جاۋعا اتتانىپ باراسىڭ،
اناڭنىڭ قۇرتتىڭ شاراسىن.
قالماقتان كەكتى الدىرىپ،
جازعايسىڭ كوڭىل جاراسىن.
سەسكەنبەي ءجۇر شىراعىم،
اتاڭا جەتىپ باراسىڭ.
جاراتقان يە قولداسىن،
جولبارىس بولسىن جولداسىڭ!
ەرلان تولەۋتايدىڭ ايتۋىنشا قازاق باسقا حالىق وكىلدەرىنە دە، ءتىپتى قاراقشىلارعا دا باتا بەرەتىن بولعان. مىسالى دومالاق انا اۋليە اتانعان نۇريلا ماقتىماعزامقىزى ءوز اۋىلىنا كەلە جاتقان قاراقشىلاردى كورىپ كەمپىردىڭ كيىمىن كيىپ وتىرا قالادى. ءجون سۇراعان قاراقشىلارعا جىلقىعا دا جىلقىشىلارعا دا تيمەۋىن ەسكەرتەدى. بىراق ولار دومالاق انانىڭ ايتقانىن تىڭداماي جىلقىنى قۋىپ كەتەدى دە تاسىپ جاتقان بورالداي وزەنىنىڭ تايازداۋ جەرىنەن وتپەك بولعاندا سۋعا كەتىپ قالا جازداپ ارەڭ دەگەندە جاعاعا شىعادى. سودان سوڭ دومالاق انانىڭ تەگىن ادام ەمەستىگىن سەزىپ قايتىپ بارىپ كەشىرىم سۇرايدى. سوندا دومالاق انا:
– ەندەشە قولدارىڭدى جايىڭدار!
قۇداي وڭداسىن، ارۋاق قولداسىن!
ادال ءجۇرىپ، ادال تۇرىڭدار
الدارىڭنان جارىلقاسىن! –
دەپ باتا بەرىپتى.
عالىمنىڭ بىلگىرلىگىنە تاڭ قالعان كوپشىلىك ونىڭ ءدىن ماسەلەرى تۋرالى ايتقانىنا دا ۇلكەن كوڭىل قويىپ تىڭدادى. قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى قوعامنىڭ شىرقى بۇزىلماس ءۇشىن كەرەكتى كۇندەلىكتى تۇرمىستا ارقاشان باعىت-باعدار كورسەتىپ وتىرعان بعدار شام ىسپەتتى بولعان. ال، ەندى الەمدە ورىن الىپ جاتقان بۇگىنگى كۇردەلى جاعدايدا حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارى رۋحاني جاڭعىرۋعا ءوزىنىڭ وڭ سەپتىگىن تيگىزەتىنى انىق.
"ادىرنا" پورتالى
