سالت-ءداستۇر – ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ باستاۋى

9849
Adyrna.kz Telegram

حالىق دانالىعىندا «ۇلتىڭدى ساقتاعىڭ كەلسە، قىزىڭدى تاربيەلە»،– دەگەن ءتامسىل بار. قىز تاربيەسىنە ەنجار قاراۋعا بولمايدى. بولاشاق جار، كەلىن، انا رەتىندى قازاق حالقى قىزدارىن قۇرمەتتەي دە، تاربيەلەي دە بىلگەن.   قازاقستاندا سوڭعى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك 51775 وتباسى اجىراسىپ كەتكەن. اجىراسقان وتباسىلاردىڭ بارلىعىندا كامەلەتكە تولماعان باللار بار. جارتىلاي وتباسىندا تاربيەلەنىپ، اكەنىڭ نەمەسە انانىڭ مەيىرىمىنە ءزارۋ بولىپ وسكەن باللاردىڭ كوڭىلى جارىم بولىپ وسەتىنىن پسيحولوگ ماماندارسىز اق قازاق حالقى بىلگەن. جەتىمىن جىلاتپاعان، جەسىرىن قاڭعىرتپاعان.   وتباسىن قۇرىپ،قىز ايتتىراردا قىزدىڭ شىققان جەرىنە، تەگىنە ۇلكەن ءمان بەرگەن. حالقىمىزدىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىندە قالىپتاسىپ، قىزداردى ۇلتتىق قارىم-قاتىناس قۇندىلىقتارىنا تاربيەلەۋدە زور ماڭىزعا يە بولعان ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور. «كۇيەۋ كەلتىر، قىز ۇزات تويىڭدى قىل، قىز تانىستىر – قىزىققان جۇرت ىرجىڭشىل» (اباي). ۇزاتىلاتىن قىز ءوز بوساعاسىنان اتتانار بۇرىن تۋعان-تۋىستارىن ارالاپ كورىنەدى. مۇنى ءداستۇر بويىنشا قىز تانىسۋ دەيدى. قىزدىڭ بارعان ءۇيى وعان قۇرمەت كورسەتىپ، جاقسى تىلەكتەر تىلەپ، باعالى كيىم، دۇنيە-مۇلىك، جاقسى تاعامدار بەرىپ اتتاندىرادى. بۇل بۇرىن حالىق اراسىندا وتە جاراستى ءداستۇر بولىپ قالىپتاسقان. وڭ جاقتاعى (ۇزاتىلماعان) قىز توركىندەمەيدى جانە مۇنداي ءسوز ايتىلمايدى.

قالىڭدىقتىڭ تازالىعىن، ارلى-يماندىلىعىن ايشىقتايتىن تاعى ءبىر ءداستۇر قىنامەندە دەپ اتالعان. «قىنامەندە، جار-جار مەن بەتاشار بار، ولەڭسىز سولار قىزىق بولا ما گۇل» دەيدى اباي. بۇل دا ۇلتتىق عۇرپىمىزدىڭ سالتاناتتى دا كوڭىلدى كەشىنىڭ ءبىرى. قۇدا ءتۇسۋ، ۋادە ءپىسىپ، قالىڭ مال تولەگەن سوڭ كۇيەۋدىڭ اتتاستىرعان قالىڭدىعىن العاش رەت كورۋگە كەلگەن تويى قىنامەندە دەپ اتالادى. بۇل «قيناما ەندى» دەگەن سوزدەن شىققان دەگەن دە پىكىرلەر بار. شىعىس حالىقتارىندا قىنامەندە كەشى قىز ابىرويىنىڭ تازالىعىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قالىڭدىقپەن بىرگە بولعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە دە وتكىزىلەدى ەكەن. ءان، كۇي، بي قاتار جۇرگىزىلەتىندىكتەن قىنامەندە جاس-جۇبايلاردىڭ شاتتىق كەشىنە، جاستاردىڭ ماحاببات مۇراتىنا جەتۋ سيمۆولىنا اينالعان.  بۇل دا داستۇرگە باي ەلىمىزدىڭ تاربيەلىك ەرەجەسىنىڭ ءبىر سالاسى.

 

جوعارىدا مازمۇندالعان سالت-داستۇرلەردىڭ قايسىسىن الىپ قاراساق تا ولاردىڭ استارىندا تەرەڭ تاعىلىمدىق ءمان-ماعىنا، مورالدىق-ەتيكالىق قاتىناس قۇندىلىقتارى، ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك تاربيەنىڭ باستاۋ بۇلاعى جاتقاندىعىن بايقاۋعا بولادى.

قىز بالانىڭ بويىنا سىپايىلىق، مەيىرباندىلىق، ادالدىق، سەزىمتالدىق جانە ەڭبەكقورلىق سياقتى قۇندىلىقتاردى كىشكەنتايىنان باستاپ دارىتۋدى حالقىمىز وتە ەجەلدەن قولعا العان. سوندىقتان، قازاق قىزى وزىنە ومىرلىك جولداس، جار تاڭداۋعا ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكپەن، ساقتىق، ۇستانىمدىلىقپەن قاراپ، ونىڭ ماڭىزىن ساناسىمەن اڭعارىپ، جۇرەگىمەن تۇيسىنگەن. بۇل ىستە جەڭىل ويلىلىق، ۇشقالاقتىق، ورىنسىز تاۋەكەلگە جول بەرۋدى ومىرلىك ۇلكەن قاۋىپ دەپ ساناعان. كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتاتىن ۇيلەردىڭ اڭگىمە-جىرى، ءىس-ارەكەتى كوبىنەسە وسى ماسەلەلەردىڭ توڭىرەگىندە بولادى.

قالىڭدىق ءۇشىن دە بولاشاق كۇيەۋىنىڭ مىنەز-قۇلقى، وي-ءورىسى مەن مادەنيەتى، ءبىلىم مەن يناباتتىلىق بولمىسى، جاقسى-جامان ادەتتەرى جايىندا جاقسى ءبىلۋى وتە ماڭىزدى. قىز بالا توي-دومالاق، كوپ ادام جينالعان ورىنداردا كوزگە تۇسەدى، سىنالادى. وندايدا ءوزىنىڭ ۇستانىمدىلىعىمەن، جارقىن ءجۇزدى سىپايىلىعىمەن، سەرگەك سەزىمتالدىعىمەن، ەپتىلىگىمەن، ونەرپاز ءارى سوزگە ۇستالىعىمەن، جاراستى ازىلگە شەبەرلىگىمەن تانىلعان.

ولاي بولسا، بۇگىنگى قىزدىڭ، ەرتەڭگى كەلىننىڭ قولىنان ءىس كەلۋىن حالقىمىز مىندەتتى دەپ ەسەپتەگەن. «سالاق ايەلدىڭ ۇيىنەن ساباقتى ينە تابىلمايدى»، «ولاق ايەل – ويماقشىل»، «انا كورگەن تون پىشەر»، «قىز ەركەم – كەستەسىمەن كوركەم» دەگەن سياقتى ماقال-ماتەلدەر وسىنى بىلدىرگەندەي. كيىم تىگە ءبىلۋ، ءدامدى اس دايىنداۋ سياقتى كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ ىستەرىن ۇساق-تۇيەككە بالاماي، ونى كوڭىلگە قونىمدى ەتىپ ىستەۋ وتباسى تىرشىلىگىن تولىققاندى جاعدايدا كەلتىرەدى ءارى كەلگەن جەرى ءۇشىن – كەلىننىڭ، كۇيەۋى ءۇشىن – ايەلدىڭ قادىرىن اسىرادى.

وتباسىلىق ءومىردىڭ ءسانىن كىرگىزىپ، جىلۋىن، قىزىعىن مولايتاتىن، ءمان-ماعىناسىن ارتتىراتىن، ەرى مەن ايەلىنىڭ ءبىر-بىرىنە ريزاشىلىعىن، سۇيىسپەنشىلىگىن نىعايتاتىن كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەگى قاتىناس قۇندىلىقتارى.

قازاق قىز الاردا ونىڭ قاسيەتتەرىن بىلايشا ساراپتاعان:

  1. قىزدىڭ تەكتىلىگىن ءارتۇرلى جولدارمەن تەكسەرۋ. مىسالى، بويجەتكەننىڭ كوشكەن جۇرتىنا زەر سالىپ قاراۋى مۇمكىن. ەگەر ءۇيدىڭ ورنى شاشىلىپ جاتسا، وندا ول وتاۋدىڭ قىزىنا قۇدا ءتۇسۋ، تۇسپەۋدى ويلاسادى. نەمەسە، قىز كورۋگە كەلگەندە سول شاڭىراقتىڭ كوسەۋىنە كوڭىل اۋدارادى، ەگەر كوسەۋدىڭ ەكى جاعىمەن وت كوسەلسە، وندا «شەشەسى سالاق» دەپ، بويجەتكەندى كورمەي-اق جۇرە بەرەتىن كورىنەدى.
  2. قالىڭدىقتىڭ اقىلدىلىعىنا باسا نازار اۋدارعان. مىسالى، ج.بالاساعۇني بابامىزدىڭ «اقىلدى ايەل ىزدە. ىزدەگەنىڭ ەستى بولسا، ءتورت قۇبىلاڭ تەڭەلەر» وسيەتىمەن ارەكەت ەتكەن. اباي اتامىزدىڭ دا مىنا ولەڭ جولدارىن دا ەستەن شىعارماعان:

جاساۋلى دەپ، مالدى دەپ بايدان الما،

كەدەي قىزى ارزان دەپ قۇمارلانبا.

ارى بار، اقىلى بار، ۇياتى بار

اتا-انانىڭ قىزىنان قاپىل قالما.

قىز بالاعا سىنشى كوپ. باستى ماقسات: ونىڭ بولاشاق قانداي جار، قانداي كەلىن، قانداي انا بولارىنا باعىت-باعدار بەرۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان ونىڭ قوعام مۇشەسى رەتىندە وي-ءورىسىنىڭ تومەن بولماۋى ەسەپكە الىناتىندىعى.

  1. سىنشىلار ءارتۇرلى سىيلىق ۇسىنۋ ارقىلى بويجەتكەننىڭ دۇنيە-مۇلىككە كوزقاراستارىن تەكسەرگەن.
  2. قىزعا جۇمباق شەشكىزىپ، ونىڭ زەيىن-زەردەسىن بايقاعان.
  3. قىزدىڭ اعا-ىنىلەرى، قۇربى-قۇرداستارىمەن قارىم-قاتىناسىنا قاراپ، ونىڭ باۋىرمالدىعى مەن قايىرىمدىلىعىن ەكشەگەن.
  4. كيگەن كيىمى، ىستەگەن ءىسى، سويلەگەن سوزىنە قاراپ ونىڭ ۇقىپتىلىعى، ىسكەرلىگى جانە مىنەز-قۇلقىنان ماعلۇمات الا بىلگەن.
  5. بويجەتكەننىڭ تال بويىنان تابىلۋعا ءتيىستى قاسيەت – سىمباتى مەن كوركى.
  6. بولاشاق وشاق يەسىنە قويار تالاپتىڭ ەڭ ءماندىسى – ىسكەرلىك. حالىق: «ونەرسىز قىزدان بەز، ونەگەسىز ۇلدان بەز»، – دەگەن.
  7. قىزدىڭ سونداي-اق، ەردى كۇتە ءبىلۋ قابىلەتى سىنالعان. ويتكەنى، ءار ايەلدىڭ ەرىن كۇتە ءبىلۋى – باستى مىندەتى.

ءيا، قازاق قىزى ءسوزى سىپايى، ءوزى ادەپتى، سۇڭعاق بويلى جانە تەرەڭ ويلى بولۋعا ءتيىس. ونىڭ ءجۇزى جىلى شىرايلى، ءوزى ۇياڭ ءارى نازىك كەلەدى. سونداي-اق، ءسوزى وتكىر، ءوزى پىسىق، ورەسكەلدىكتى سۇيمەيتىن، بولماشىعا ءپىسىپ-كۇيمەيتىن كەلبەتتىلىك، ىستەسە ءۇيىرىپ، سويلەسە بۇيىرىپ، باۋراپ الاتىن كورىكتىلىك، باپپەن سويلەپ، بيازى كۇلىپ، جاقسى-جاماننىڭ ءجونىن ءبىلىپ تۇراتىن ادەمىلىك، دەنە ءبىتىسى جيناقتى، ءسوزى شىمىر شىرايلىلىق (ي.ساپارباەۆ) – قازاق قىزدارىنا ءتان قاسيەتتەر.

جاھاندانۋ جاعدايىندا ۇلت مادەنيەتىنىڭ نەگىزى سانالاتىن سالت-داستۇرلەردى ساقتاۋ – قىز بالا تاربيەسىندەگى باستى شارتتاردىڭ ءبىرى. سوندىقتان، زامان تالابىنا ساي سالت-داستۇرلەردىڭ ەرەكشە تۇرلەرىن قالدىرماي، مادەنيەت دەڭگەيىندە دارىپتەي بەرگەنىمىز ءجون.

جار تاڭداۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ ماسەلەسىنە حالقىمىز قاي كەزدە دە جەڭىل-جەلپى قاراماعان. بۇل  باعىتتا قالىپتاسقان وزىندىك سالت-ءداستۇر، سان الۋان راسىمدەر بار. ماسەلەن، قىز كورۋگە، جار تاڭداۋعا سونشالىقتى كۇردەلى تالاپ قويعاندا، جۇرتىمىزدىڭ كوشپەلى ەلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە تۋىندايتىن نانىم-سەنىمدەردى باسشىلىققا العان.

وسى تۇستاعى ەرەكشە كوڭىل بولىنەتىن ءبىر جايت – جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ماسەلەسى. قازاقتار ءبىر رۋدىڭ ەكى جاسى بىرىنە-ءبىرى عاشىق بولىپ، اكە-شەشە، تۋىستاردىڭ ايتقانىنا كونبەي، ۇيلەنەتىن بولسا، ولاردى تاس لاقتىرىپ ولتىرۋگە دەيىن بارعان. بۇل تاعىلىق نەمەسە ەسكىلىك ەمەس، كەلەشەك ۇرپاق قامىن ويلاندىراتىن، ونىڭ دەنى ساۋ، زەرەك، اقىلدى بولۋىنا زور جاۋاپكەرشىلىك. ولار قوسىلسا، ۇرپاقتارى نە سوقىر، نە كەرەڭ، نە اقىل-ەسى كەم بولىپ تۋىلاتىنىن حالقىمىز ەجەلدەن بىلگەن. وسى ايتىلعاننىڭ عىلىمي نەگىزدەرى گەنەتيكاعا، اسىرەسە، دارىگەرلىك تەكتانۋ عىلىمىنىڭ قاعيدالارىمەن ۇيلەسەدى.

جەر بەتىندە قانشاما ادام بولسا  ولاردىڭ ءتۇرى مەن ۇلتى دا سان الۋان. سونداي-اق قازاقتىڭ بالاسى قازاققا، نەگردىڭ بالاسى نەگرگە ۇقساپ تۋاتىنى، بالاسىنىڭ اكەسى مەن شەشەسىنە تارتاتىنى دا ءسوزسىز. ويتكەنى، ءار ادامنىڭ وزىنە ءتان بەلگىلەرى (كوز، قۇلاق، بەت الپەتى، ءتۇرى-ءتۇسى ت.ب.), ياعني تەك ارقىلى بەرىلەدى. عىلىم قانى جاقىن تۋىستاردىڭ نەكەلەسۋىنەن ءولىم-جەتىمنىڭ كوبىرەك بولاتىنىن دا انىقتاپ وتىر. ولاي بولسا، وسى كەزگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەن عىلىمي جاعىنان دالەلدەنگەن حالقىمىزدىڭ جاقىن رۋدان قىز الىسپايتىن ادەت-عۇرپىن ادامزات، وركەنيەتتى ەلدەر الدىندا ماقتانىش ەتۋگە تۇرارلىق ۇلتتىق تاجىريبە دەپ قاراۋعا تولىق نەگىز بار.

ادەتتە، ءاربىر بوزبالا ءۇشىن ءوز وتاۋىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرىپ ءۇي بولۋ شاراسى قىز كورۋدەن، جار تاڭداۋدان باستالادى. ۇيلەنەتىن جىگىتكە ونىڭ جاقىن دوستارى، تۋىس-تۋمالارى، قۇدا-جەكجاتتارى، ناعاشى-جيەندەرى، اسىرەسە، جەڭگەلەرى مەن جەزدەلەرى بۇل ىستە قولىنان كەلگەن كومەگىن ايامايدى.

وسىعان وراي جىگىت، الدىمەن، بولاشاق قالىڭدىعى تۋرالى ءار ءتۇرلى مالىمەتتەر قاراستىرادى. ايتالىق، قاي ەلدە، قانشا جەردە، قانداي بويجەتكەن ارۋ بار، جاسى قاي شامادا، بولاشاق قالىڭدىقتىڭ اتا-تەگى، رۋ-تايپاسى، ونىڭ جاڭا جۇرتقا قانداستىق جاقىندىعى، قىز ەلىنىڭ ۇلاعاتتى ادامدارى; باتىر-مىرزالارى، بولىس-بيلەرى، شەجىرە-شەشەندەرى، قىزدىڭ اكە-شەشەسى، ولاردىڭ قادىر-قاسيەتى جاقىن-تۋىستارى، ناعاشى جۇرتى، ولاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى; قىز تاربيەسى، ىسكەرلىگى، شارۋا بەيىمدىلىگى ت.ب. ەسكە الىنىپ ولارعا ەرەكشە ءمان بەرىلەدى.

جىگىت ۇيلەنەر الدىندا اۋەلى وزىنە ۇنايتىن تەڭىن ىزدەيدى. بۇل ءداستۇر «قىز كورۋ»، «جار تاڭداۋ» دەپ تە اتالادى. اتتىڭ جۇيرىگىن ءمىنىپ، ءيتتىڭ العىرىن، مىلتىقتىڭ ءتاۋىرىن ۇستاعان، قۇس اتىپ، يت جۇگىرتىپ، اڭ الدىرتىپ تازا اۋادا  ساۋىق-سايران قۇرىپ وسكەن جىگىت وزىنە ومىرلىك سەرىك بولارلىق، اجار-كوركىنە اقىلى ساي، ون ساۋساعى ونەرلى قالىڭدىق ىزدەگەن. ۇناعان قىزدى اكە-شەشەسىنە ايتىپ، قۇدا ءتۇسۋدى وتىنگەن.

حالىقتىڭ تۇسىنىگى بويىنشا – «تەگىنە قاراپ قىزىن ال»، «كورىپ العان كورىكتىدەن، كورمەي العان تەكتى ارتىق»، «شەشەگە قاراپ قىز وسەر» دەگەندەي كورگەندى، ونەگەلى جەردىڭ قىزىن ايتتىرۋدى ماقسات ەتكەن. «ىرىس الدى – قىز» دەپ ۇققان قازاق «قىزىلدى قىزىنا، ۇزىندى ۇلىنا كيگىزىپ»، وڭ جاققا وتىرعىزىپ، كوپ ونەرىن ۇيرەتىپ، الپەشتەگەن. باليعاتقا تولعان قىز بالا ۇيدە جۇرگەندە باسىنا جۇقا قىزىل ورامال تارتىپ، سىرتتا جۇرسە، قارقارالى تاقيا كيگەن. قىزدىڭ وسى كيىمىنە قاراپ باسىنىڭ بوس ەكەنى بايقالىپ، «قارقارالى قىز»، «قىزىل ورامالدى قىز» اتاعان. بىرىنشىدەن، بۇل قىزداردى كيىم كيۋ ادەپتىلىگىنە باۋلۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان سالت-داستۇرگە كوزقاراستارىن دامىتۋ كوزدەلگەن.

قىزدى كورۋگە كەلگەن جىگىتتىڭ اكەسىنە قىزدىڭ شەشەسى: «قىزدى كىم  ايتتىرمايدى، قىمىزدى كىم ىشپەيدى»، «قىزىمنىڭ ۇناعانى راس بولسا، بەلگى تاستاپ كەت»، – دەيدى. جىگىت اكەسى ءۇيدىڭ تورىنە قامشىسىن ءىلىپ، «قۇدالىقتىڭ باسى وسى بولسىن» – دەپ ءبىر جورعا ات بايلاپ كەتەتىن بولعان. ال جىگىتتىڭ شەشەسى: ۇناتقان قىزىنا سىيعا تارت دەپ جاساپ بەرگەن ۇكىلى تاقيا، سىرعا ساقينالارىن جىگىت بويجەتكەن قىزعا بەرىپ كەتەدى. وسىنداي جورالعىدان كەيىن ول ءۇيدىڭ قىزى – «باسى بوس ەمەس ۇكى تاققان قىز» اتانادى. توردەگى قامشى قۇدا ءتۇسۋ تويى بولعانشا ءىلۋلى تۇرادى. قىز اكەسى ءبىر-ءبىر جارىم جىل جىگىت جاقتان جاۋشى كەلگەنشە كۇتەدى، ەگەر وسى ۋاقىت ىشىندە جىگىت جاقتان ەش حابار بولماسا، قىز اكەسى جىگىتتىڭ اكەسىنە قامشىسىن كەيىن قايتارىپ بەرەدى. ول ۇلكەن داۋ-شار بولىپ، كەيدە جىگىتتىڭ اكەسىنىڭ جاعى، بيلەر سوتى ارقىلى ايىپ تا تولەگەن. اتا-انانىڭ اقىل-كەڭەسىنەن كەيىن بولاشاق كۇيەۋ جانىنا ەڭ جاقىن دوس-جاراندارىن ەرتىپ، قىز ەلىنە اتتانادى. ەل اراسىندا نە كوپ، توي-تومالاق كوپ. ولار قىزبەن تانىسۋعا جاقسى سىلتاۋ. كەيدە «قۇدايى قوناقپىز»، – دەپ، قىز اعالارى ۇيدە جوق كەزدە سول وتاۋلارعا بارىپ قونا جاتىپ، قىزدى سول ۇيدە كەزدەستىرەدى. سونداي-اق قىز كورەتىن جىگىت بەلگىلى جەردىڭ بالاسى بولسا، وعان جولشىباي ءار جەردەن ءانشى، كۇيشى، قوبىزشى دەگەندەي ونەرلى جىگىتتەر قوسىلادى. وندايلاردى بارعان جەرى قول قۋسىرىپ قارسى المايدى، مال سويىپ، قۇرمەت كورسەتەدى. جاستار جينالعان جەردە ءان سالىنىپ، كۇي تارتىلىپ، «قوناق كادەسى» جاسالىنادى. كەيدە ونەرلى جىگىتتەر كوڭىلى جاراسسا، ءبىر اۋىلدا بىرنەشە كۇنگە دەيىن كىدىرىپ قالاتىن كەزدەرى دە بولادى. قىز جىگىتكە ۇناپ قالسا، وعان ءوزى ۋادە بايلاسىپ، كەشىكپەي جاۋشى جىبەرەتىنىن ايتىپ، قىز اۋىلىنان كوڭىلدەنىپ اتتانادى.

جاۋشى – قىز ايتتىرۋعا باراتىن وكىل. جاۋشى ءسوزى – ساۆچى – «ۇلى ءتاڭىرى جىبەرگەن ەلشى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ول ءجون-جوسىق بىلگىش، سوزگە شەشەن، ءازىل-قالجىڭعا  جۇيرىك ادام بولۋى كەرەك. ونىڭ مىندەتى – قىز اكەسىن كوندىرىپ، بويجەتكەنگە قۇدا ءتۇسىپ، قۇدالىققا كەلەر كۇندى بەلگىلەپ قايتۋ.

جاۋشى استىنا اق بوز ات ءمىنىپ، جەڭىل كيىنىپ، شالبارىنىڭ ءبىر بالاعىن ەتىگىنىڭ قونىشىنا تىعىپ، ەكىنشى بالاعىن سىرتىنا شىعارىپ كيەدى. ول – «ساپار ءساتتى بولسىن» دەگەن ىرىم. قىزدىڭ اكە-شەشەسى، جاقىن تۋىستارى جينالعاندا، ەلشى: «سىزدەردە لاشىن بار، بىزدە سۇڭقار بار. سول لاشىندى سۇڭقارعا ىلگىزگەلى كەلدىم»، – دەپ تۇسپالداي سويلەيدى. بۇل دا قارىم-قاتىناس مادەنيەتىنە تاربيەلەۋ، ەتيكەت نورمالارىن ساقتاۋعا باعىتتالعان ۇلگىلەردىڭ ءبىرى.

قىزدىڭ اكە-شەشەسى قۇدالىقتى قابىل ەتسە، قوي سويعىزىپ، باتا جاساتىپ، ەلشىنى سىيلاپ جىبەرەدى. «ات ساتساڭ اۋلىڭمەن» دەگەن، اعايىنمەن اقىلداسايىق. «سىزدەرمەن قۇدا-جەكجات بولۋدان ءبىز قاشپايمىز» دەپ جاۋاپ بەرەدى.

قىز كورۋ ىلعي دا جىگىت ءۇشىن ءساتتى بولا بەرمەيدى. نە جىگىتكە قىز ۇنامايدى، نە قىز جىگىتتى مەنسىنبەيدى. مۇنداي جاعدايدا كۇيەۋ جاعى بۇرىن كورىپ-بىلمەگەن باسقا جاققا اتتانىپ، «قىز كورۋ» ساپارىن ءارى قاراي جالعاستىرۋىنا بولادى. «قىزدى مىڭ ادام كورىپ، ءبىر-اق ادام الادى» دەيتىن اتالى ءسوز وسىدان قالسا كەرەك.

قازاق عۇرپىندا قىز  جىگىتكە ۇناعانىمەن، شىن مانىندە ماسەلەنى ونىڭ اكە-شەشەسى، تۋما-تۋىستارى اقىلداسىپ شەشكەن. ماسەلەن، بولاشاق كەلىننىڭ كەلبەتى مەن كوركى، سىر-سىمباتى قانشالىقتى تارتىمدى بولعانىمەن، ونىڭ اتا-تەگىنەن، ءتالىم-تاربيەسىنەن، مىنەز-قۇلقىنان، كىسىلىك قاسيەتتەرىنەن ازدى-كوپتى اقاۋ بايقالسا، ونداي ارۋ بۇكىل ەلدى دە، جىگىتتى دە ويلاندىرعان. وسى ايتىلعان جاعدايلاردىڭ ءبارى جان-جاقتى ەسكەرىلىپ، ەكشەلىپ بولعان سوڭ عانا جىگىتتىڭ اكەسى ءجون بىلەتىن، ءسوز ۇعاتىن ەڭ جاقىن تۋىستارىنىڭ ءبىرىن قىز ەلىنە ارنايى جىبەرەتىن. مۇنداي ادام، كوبىنەسە، قىز ەلىنىڭ سالتىن، جاي-جاپسارىن جاقسى بىلەتىن كىسى بولۋى كەرەك. ادەتتە، ءوزىنىڭ قايىن جۇرتىنىڭ ىشىندە جۇرگەن، «كۇشىك كۇيەۋلەر» مۇنداي مىندەتتى اتقارۋعا وڭتايلى بولدى. سەبەبى كۇيەۋ جىگىتتىڭ جانە جاڭادان بولاتىن قۇدالاردىڭ جاعدايىن ولارمەن بىرگە ارالاسىپ جۇرگەن جەزدەسىنەن ارتىق بىلەتىن ادام تابىلمايتىن. ونىڭ مىندەتى – قىز اكەسىنىڭ الدىنان ءوتىپ، ونىڭ جىگىت جاعىمەن قۇدا بولۋعا كەلىسىم الۋ.  ەگەر  بويجەتكەننىڭ باسى بوس بولىپ، قىز اكەسى قۇدا بولۋعا كونسە، ءوزىنىڭ مۇمكىنشىلىگىنە قاراي الگى ادامعا سىي-سياپات جاساپ ەلىنە قايتارادى. جاۋشى قاشان، قاي جەردە، جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە قۇدا تۇسۋگە كۇيەۋ جاقتىڭ كەلەتىنى جونىندە كەلىسەدى. ەكى ەل اراسىنداعى ۇلكەن ابىروي قۇدالىقتىڭ ىرگەتاسى، ەڭ الدىمەن، وسىلايشا قالاناتىن. وسىدان بىلاي قاراي ەكى جاعى دا «قۇدا ءتۇسۋ» راسىمىنە قىزۋ دايىندالادى. جىگىت اكەسى اۋقاتتى بولسا، ءوز جاقىندارىن (دوس-جولداستارى، قۇدا-جەكجاتتارى، ناعاشى-جيەندەرى) جيناپ الىپ، ولاردى ەڭ تاڭداۋلىسىن قۇدا تۇسۋگە وزىمەن ەرتىپ اپارادى. بەدەلدى ادامداردىڭ قۇدا ءتۇسۋ راسىمىنە قاتىسۋ ەل اراسىندا ۇلكەن ابىروي-اتاق، دارەجە بولىپ ەسەپتەلەدى. قۇدا ءتۇسۋ راسىمىنە قاتىسقانداردى، ادەتتە، جىگىت اكەسىنىڭ ءوزى باستاپ بارادى. قازاق داستۇرىندە قۇدا – ەڭ سىيلى ادام. «قۇداڭدى قۇدايداي سىيلا» دەگەن ءسوز سوعان وراي ايتىلعان.

ەر-ازاماتتىڭ ومىرلىك سەرىگى، وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى، ۇرپاقتاردىڭ اناسى رەتىندە قازاق حالقى قىز بالا تاربيەسىنە اسا سەرگەك قاراعان. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» سالعان حالقىمىز، ءبىر ۇيدە قىز وسسە اعايىن-تۋىس، كورشى-قولاڭ بولىپ سول قىز بالانىڭ مىنەز-قۇلقىن، ءجۇرىس-تۇرىسىن قامقورلىقپەن قاداعالاپ، شالىس باسۋىنا جول بەرمەگەن.

 

ءماريا مايلىقۇتوۆا

پىكىرلەر