شىركىن! قازاق ويۋلارى، قازاق ءتىلى، قازاق حالقى، قازاقتىڭ قۇندىلىقتارى دەسە ناعىز قازاقشا جىرلاعىم كەپ تۇرادى. ارينە قازاقتىڭ قارا ولەڭىنەن اسا قاتتى حابارىم بولماسا دا، بىراق ارينە كەيدە دەنەم رۋحتانىپ، قاتتى شابىتتانىپ كەتسەم قارا ولەڭدى قالاي شىعارعانىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالامىن. الايدا شۇكىر، جازۋدان قالىس ەمەسپىن. كەرەك بولسا، ەلىمە ارناپ، قۇندىلىقتارىما ارناپ ءبىر توم كىتاپ جازا الماسام دا، ءبىر شىعارما ارناپ جازا الاتىن كۇشىم بار.
مەنىڭ قازاق ويۋلارىما ساف التىننىڭ ءوزى دە تەڭ كەلمەيدىعوي. ەڭ الدىمەن، شۇكىر... ءوز ەلىمىزدىڭ وزىنە ءتان بەلگىسى، نىشانى بار. الەم قازاق ەلىن وسى ويۋىمەن، ويۋلى دومبىراسىمەن جانە ويۋلى كوك تۋىمەن تانيدى. ارينە، ەڭ تانىمالدارىنان باستاۋدى ءجون كوردىم. وسىلاردىڭ ءوزى – اق قازاقتى الەمگە تانىتىپ ۇلگەردى. مىسالى، سپورتشىلارىمىز كوك تۋىمىزبەن الەمدىك ارەنادا شارىقتاماعاندا، ءبىزدىڭ سول كوك تۋىمىزدى بالكىم ەشكىم تانىماستا ما ەدى؟ جاستارىمىز شەتەلدە ءجۇرىپ، دومبىرانى قولعا الىپ شەرتپەگەندە، قارا دومبىرانى بالكىم ەشكىم تانىماستا ما ەدى؟ ۇلتىق مەرەكەمىز ناۋرىزىمىز الەمدىك دەڭگەيدە تويلانباعاندا، ويۋلى كويلەكتەرىمىز بەن تاقيالارىمىز كيىلىپ، كوشە بويىن قازاقتىڭ بۇلبۇل اندەرىمەن ارالاپ، سايراماعاندا شەتەل جۇرتى ويۋ بىلاي تۇرسىن، قازاق دەگەن ۇلت بارىن بىلمەستە مە ەدى؟
تاۋەلسىزدىك زامانى ورناپ، ۇلت قورعانى – ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدا ودان ءارى نىعايا، تانىلا ءتۇستى. ارينە، بۇنىڭ ءبارىنىڭ نەگىزىن سالىپ كەتكەن اتا-بابالارىمىز بولسا، ءىزىن ودان ءارى جالعاستىرۋشى – مىنا ءبىز جاستار بولۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
ءيا، ءبىز ۇلت ءۇشىن كۇرەسىپ ءجۇرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قازىرگى بەيبىتشىلىك زامانىمىزعا دەيىن جويماي، ساقتاپ، ۇرپاققا مۇرا قىلىپ قالدىرىپ كەتكەن اتا-بابالارىمىزعا مىڭ سان رەت العىس ايتساق تا از ەكەنى بەلگىلى. سەبەبى ول كىسىلەردىڭ وسىنداي ەرلىگىن، ەلىنە دەگەن شەكسىز ۇلتشىلدىعىن ەشكىمدە قايتالاي الماسى انىق. ولاردىڭ سول ۇلتشىلدىعىنىڭ كورىنىستەرى ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى – كىتاپتارىمىزدان بەلگىلى.ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قاتارىنا سالت – داستۇرلەرىمىزدى، انا ءتىلىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى، ادەبيەتىمىزدى، جىرلارىمىزدى دا توپتاستىرۋعا بولادى.
ءيا، باسقا ەلدەر سەكىلدى ءبىزدىڭ دە ءوز مەنتاليتەتىمىز بار. مەن بايىرعى زامانعى قازاق حالقىن دا، قازىرگى زامانعى قازاق حالقىندا قاراپايىمدىلىعىمەن جاقسى كورەمىن. جانە باعالمايمىن. ادالدىق پەن اقكوڭىلدىلىك جانە قوناقجايلىلىق اسىرەسە قازاقتىڭ بويىنان تابۋعا بولاتىن كورىنىستەر دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى، الماتى دەگەن ۇلكەن شاھاردا جۇرگەننەن كەيىن دە ماعان قازاقتاردىڭ تەڭ جارتىسى وسى جاقتا جۇرگەندەي بوپ كورىنەدى. جانە وسى قالاداعى قازاقتاردان كوبىنە قوعامدا، قوعامدىق كولىكتەردە دە بايقايتىنىم دا، كۇتەتىنىم دە – قاراپايىمدىلىق.
ماسەلەن، بايقاعانىم بۇگىن قوعامدىق كولىككە ءبىر ۇلكەن اجەي مىنگەلى تۇر ەكەن. ءبىر قولىندا – جول سومكەسى، ءبىر قولىندا – قول سومكەسى. اسىلىندا، قولىنداعى سومكەلەرى اۋىر. بىراق، سول ارادا اجەيگە كومەكتەسەتىندەردە تابىلا كەتتى. جاسى 30 دار شاماسىنداعى قىز بەن 10 دار شاماسىنداعى قىزبالا ەكەۋى، ءبىرى جول سومكەسىن ۇستاپ، ءبىرى اجەيدى قولتىعىنان دەمەپ، قوعامدىق كولىككە وتىرعىزدى. جانە ونىمەن شەكتەلمەي، اجەيگە «قاي ورىندىق ىڭعايلى؟»، «جاقسىسىزبا؟» دەپ اجەنىڭ قاسىندا ونىمەن تانىسىپ، اڭگىمەگە جالعاستى. قالاي قۋانعانىمدى كورسەڭىزعوي! مەيىرىمدىلىك بار ەكەنعو، اللاعا شۇكىر، دەپ وزىممەن – ءوزىم ءماز بولىسىپ، جىميىپ وتىرمىن. مىنە، ناعىز قازاق دەگەن حالىقتىڭ بەينەسى وسى ەمەس پە، وسىنداي قاراپايىمدىلىق پەن مەيىرىمدىلىك ەمەس پە دەگەن ويلار كەلدى.
جالپى، بۇل عانا ەمەس، مەن وسىنداي كورىنىستەردى كوپ كەزدەستىرەمىن. اسىرەسە، قوعامدىق كولىكپەن كوپ جۇرەتىن بولعاندىقتان شىعار، كوبىنە بايقايتىنىم، جاستاردىڭ ۇلكەندەرگە ورىن بەرىپ، سىيلاستىق تانىتۋى. ستۋدەنتتەر، مەكتەپ وقۋشىلارىنا دەيىن ۇلكەن كىسىلەرگە ورىن بەرىپ جاتادى. وسىندايدا قاتتى قۋانامىن.
مىنە، قازاق قوعامىندا وسىنداي كەرەمەت كورىنىستەر ورىن الۋى دا قۇندى دۇنيە. بۇل – ناعىز قازاققا ساي مەنتاليتەت دەپ اتار ەدىم.
قازاقتىڭ قوناقجايلىلىعىن مويىندامايتىن ەل جوق شىعار؟!
مەن كوز كورگەن قاي قازاق بولسىن، قۇشاعىن جايىپ تۇرادى عو، شىركىن! بۇل دا اتا-بابامىزدان ءسىڭىسىپ كەتكەن ەڭ كوركەم، ناعىز بۇكىل ادامگەرشىلىكتى قامتيتىن كورىنىس دەپ ويلايمىن. شەتەلدىك دوستارىم دا قازاقتىڭ قوناقجايلىلىعىنا ءالى كۇنگە دەيىن قىزىعا دا قىزعانا قارايدى.
ۇلتتىڭ قۇندىلىعىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدىسى، ەڭ قازىناسى – ءتىلىمىز دەپ ايتسام ارتىق ايتپاعان بولار ەدىم. ءتىلى جوق حالىق، ءتىلىن قۇرمەتتەمەگەن، بىلمەگەن حالىق – ساقاۋ حالىق. بۇل مەنىڭ ءتىل تۋراسىنداعى وتە اششى ۇستانىمىم.
ءتىل دەگەندە ەڭ الدىمەن، ەل قورعانى، ءتىلدىڭ ناعىز جاناشىرى، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتى باۋىرجان اتامىز بەن بەرگى زامانداعى قازاق ءتىلىنىڭ ناعىز جاناشىرى، ءوزى وزگە ۇل وكىلى بولسا دا، قازاق ءتىلى دەسە جانىن بەرۋگە دايىن تۇراتىن قوعامنىڭ جاناشىرى وعىز دوعان اعامىز ەسىمە تۇسەدى. باۋىرجان اتانىڭ انا تىلىمەن شىرىلداپ، انا تىلىمەن ءومىر ءسۇرىپ، وزگەگە تالاپ ەتىپ تە سويلەتكەن ەڭ تالاپشىل ادام بولعانىن قۇندىلىقتارىمىز كىتاپتاردان وقۋعا، كورىپ بىلۋگە بولادى. ودان بەرىمەن قارايعى وعىز دوعاندى دا ايتپاي كەپتەۋگە بولماس دەپ ويلايمىن. جەر ۇستىندەگى قازاق بىلاي تۇرسىن، اۋەدەگى قازاققا دا ءوز انا تىلىندە سويلەۋدى تالاپ ەتكەن، بىردەن-ءبىر ەل، ءتىل پاتريوتى.
ءيا، بىراق شۇكىر، قازىرگى تاڭدا قىتايىڭا دەيىن قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، وزىنشە تالپىنىپ جۇرگەندىگى دە قۋانتادى. الەم حالقىنىڭ ءوزى قازاقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ، يگەرىپ تە ءجۇر. ارينە، بۇل زور ماقتانىش. ءوز ۇلتىڭمەن قوسا، وزگە ۇلتىڭ دا جارىسىپ، سەنىڭ ءتىلىڭدى ۇيرەنىپ جۇرسە قاتتى قۋانادى ەكەنسىڭ.
قازىرگى تاڭدا تۋعان انا ءتىلىمىز دامۋ قارقىنى، ءوز دارەجەسىن جوعالتپاي كەلە جاتقاندىعىنىڭ دالەلى – قازىر كوشەمىزدە، جەر – جەردە قازاقشا قىزمەت -كورسەتەتىندەر تابىلا كەتەتىندىگى. نەگە ولاي ايتتىم؟ ءيا، سەبەبى بۇدان 7-8 جىل بۇرىن بۇنداي زامان بولماپ ەدى. ياعني، ول زامانداردا قوعامىمىزدا انا تىلىمىزدەن گورى ورىس تىلىمىزدە سويلەيتىندەر دە، قىزمەت كورسەتەتىندەردە قاپتاعان ورىستار ەدى. سول كەزدە قاتتى كۇيىنەتىن ەدىم. بىراق قازىر، شۇكىر. بارلىق جەردە ءۇش تىلدە قالىسپاي قىزمەت كورسەتىلىپ كەلە جاتىر.
ەڭ باستىسى، ءتىلىمىزدىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىمىمىز كۇشەيىپ كەلە جاتىر. تۋعان ءتىلىمىز – ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز دەپ ەسەپتەيتىنىم دە وسىدان شىعار بالكىم؟
قازاق حالقى ەرتەدەن مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن جوعالتپاعان، ساقتاعان، دارىپتەگەن حالىقپىز. ءتىپتى بۇنى شەتەل عالىمدارى مەن زەرتتەۋشىلەرى دە مويىنداپ كەتكەن.
شىركىن، قازاق دەگەن ەرتەدەن سونداي ىرىمشىل، مادەنيەتتى، سالت- داستۇرگە بەرىك، باۋىرىنا باۋىرىن بەرىپ، قىزىن قوناعىنداي سىيلاعان، تاريحىن ساتپاعان، بۇگىنىنە شۇكىر ەتىپ، ەرتەڭىنە ۇمىتپەن قاراعان، قوناعىن تورگە شىعارىپ، سول قوناعىنا قۇشاعىن كەڭگە جايعان – سونداي ۇلى حالىق قوي!
قاراپ وتىرساڭ، ناعىز ۇلتتىڭ بەلگىسى ەمەس پە!؟
ۇلتشىلدىق پەن ۇلىلىلىق تا بار ءبىزدىڭ ەلدە...
ناعىز ۇلىلار كەسىپ وتكەن دارحان دالا دا بار ءبىزدىڭ ەلدە...
ناعىز ۇلتشىلدار ءجۇرىپ وتكەن ۇلى قالالار دا بار بىزدە...
نەبىر شەشەندەر مەن كوسەمدەر قالدىرىپ كەتكەن ونەگەلى وسيەتتەر دە
بار بىزدە...
سونداي شەشەندەردىڭ ارقاسىندا دا ەلىمىز وسىنداي ەڭسەسى بيىك التىن ورداعا
اينالدى ەمەس پە!؟
ونەر دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويمايتىن قازاق جوق شىعار، ءسىرا؟
ەلىمىزدە ءاۋ دەمەيتىن قازاق جوق، دومبىرانى قولعا المايتىن دا قازاق جوق، مىڭبۇرالىپ بيلەيتىن كەربەز قىز بەن ەل قازىناسى – اتقا جانى جاقىن ەمەس جىگىت تە دە جوق، شىعار؟ ءيا، بۇنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە ونەرگە كىرەدى. سوندا كوردىڭىزبە، قازاقتىڭ ونەر سالاسى دا وسال ەمەس.
ونەرمەن اتاعى شىققان قانشاما داڭقتىلار دا جەتەدى بىزدە...
قازاقتىڭ ونەر سالاسى ءوزىنىڭ دەڭگەيىن سوناۋ عاسىرلاردا دالەلدەپ تاستاعان. امىرە اتامىز پاريج بەن گەرمانيانى ارالاپ، ءانىن شىرقاپ، قازاقتىڭ اسقاق ونەرىن الەمگە پاش ەتىپ، الەمدىك ونەردە دە، قازاق ونەرىندە دە ءوز ورنىن ويىپ تۇرىپ الاتىن تۇلعاعا اينالدى. سونداي ونەر مايتالماندارىنىڭ ارقاسىندا قازاق ونەرى ەش ولگەن ەمەس، ءالى جاساپ كەلە جاتىر. سودان بەرى عاسىر وتسە دە، قازاق ونەرىنىڭ جالاۋى ءالى دە جەلبىرەپ، مىقتىلار ونەرىمىزدى دالەلدەپ كەلە جاتىر. ەشقاشان جەڭىلىپ، توقتاعان ەمەس. قازىر دە ەلىمىزدى قانشاما دارىندىلار قاپتاپ ءجۇر. ديماش قۇدايبەرگەنوۆتىڭ مىقتىلىعىن بۇل جەرگە سىيعىزا الماسام دا، الەم ونى جارىسا جازىپ، الەمگە سىيعىزىپ جىبەرگەن. ەلىمىزدە تالانتىمەن تانىلىپ، مويىندالىپ جۇرگەن جاستارىمىز دا جەتەدى.
مىنە، قازاق ونەرى ولگەن جوق. ونەر اتتى قۇندىلىعىمىز ءالى جاساپ تۇر، جالىنداپ تۇر. ەح، قازاقتىڭ قۇندىلىعى بىتپەس، ءسىرا!؟ بىتپەسىن...
بۇرىندا دا بىتپەدى، جويىلمادى. دەمەك بۇگىندە بىتپەدى، بىتپەيدى جانە جويىلمايدى.
ءدامى وتە بولەك، قۇندىلىعىمىز جىلقىدان بولىنەتىن قازاقتىڭ قازىناسى – قازىسى مەن داستارحانىنا ەش الىستاماعان باۋىرساعىن، قازاق ايەلدەرى تامساندىرىپ دايىنداپ، قوناعىنا اسقان سۇيىسپەنشىلىكپەن ۇسىناتىن قازاقتىڭ بەشبارماعىن، ەرەكشە، التىن قولدارىمەن دايىنداپ، ونى بالا دەيسىزبە، ۇلكەن دەيسىز بە، كورشى دەيسىزبە بارىنە ۇسىنا سالاتىن – قاتتى ءارى ءتاتتى قۇرتى، وتباسىنىڭ تاڭعى اسىنا تاڭمەن دايىندايتىن قايماعى مەن كۇنى بويى ءپىسىرىپ، ءتۇنى بويى وتباسىنا تاراتاتىن قازاقتىڭ قارا كوجەسىن ايتپاي كەتپەۋگە بولماس. قازاق شەتەلگە ىستىق ءارى ءدامدى باۋىرساعىمەن كەڭىنەن تانىمال. شەتەلدىكتەر ءدامى بىلاي تۇرسىن، اتىندا ايتىپ ۇيرەنىپ العان، ءدامىن كورمەسە دە قازاقستاندا بارعاندا مىندەتتى تۇردە جەيمىن دەپ ارمانداپ جۇرگەن باۋىرساقتىڭ ءدامى بولەك ەمەس پە!؟ ءتىپتى باۋىرساقتى وزىنشە دايىنداپ، ءسۇيسىنىپ جەمەيتىن ەلدە قالماعان شىعار، بالكىم؟
الەمدىك اسحانالار اراسىندا دا دارالانىپ تۇراتىن ناعىز قازاقشا حالال تاعامداردى دا قازاق ەلىنەن، ياعني ءبىزدىڭ ەلدەن تابۋعا بولادى.
مەن ءجيى باراتىن قازاقتىڭ كيەلى شاڭىراقتارى – ۇلتتىق كىتاپحاناسى، ۇلتتىق تەاترى، ۇلتتىق مۇراجايلارىن دا وسى قۇندىلىقتار اراسىنا ەش ويلانباستان قوسار ەدىم. بۇل ۇشەۋى ءبىر-بىرىنە بىتە قايناسقان، قازاق ەلىنىڭ ەڭ باستى – قازىنالارى. بۇل ءۇش قازىنا بولماسا، قازاق كوزسوقىر، ساۋاتسىز دا بوپ جۇرەر مە ەدى؟ وتكەن عاسىرداعى ۇلى جاۋھارلارىمىز سەكىلدى قازىرگى قازاق جاستارى دا ۇلتتىق كىتاپحانا، ۇلتتىق تەاتر، ۇلتتىق مۇراجاي دەگەن كيەلى جەرلەردىڭ اينالاسىندا كوپ ءجۇرىپ، سولاردى كوپ كورىپ، كوپ وقىپ جۇرسە، بالكىم، بولاشاقتا سول جاستارىمىز دا مۇحتاردىڭ ابايعا ارناپ جازعان توم-توم كىتابى سەكىلدى، سول جاستار دا بولاشاقتا ءبىر-بىرىنە ارناپ ءدال سولاي توم – توم كىتاپ جازىپ جۇرەر ەدى. وندا دەمەك، قۇندىلىقتارىمىز دا ودان ءارى اسقاقتاي تۇسەرى ءسوزسىز.
اباي دەمەكشى، قازاقتىڭ قارا ولەڭدەرىن جىرلايتىن بولسام... جوق، كىتاپ جازۋ كەرەك شىعار. مۇمكىن، جازارمىز... ولار دا وسكەلەڭ ۇرپاققا ارناپ اسىل قازىنالار جازدىعوي!
ۇلت قورعانى بولا الاتىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار دەپ مەن ابايدىڭ قاراسوزدەرىن، ۇلت زيالىلارىنىڭ شىعارمالارىن، قازاق ەلىن جىرعا قوسقان سان ءتۇرلى جىراۋلارىمىزدىڭ جىرلارىن، سوعىس جىلدارىنداعى باتىرلارىمىزدىڭ قانمەن جازىلعان ولەڭدەرىن، جازۋشىلارىمىزدىڭ قازاق قوعامىنىڭ ءومىرىن سۋرەتتەي بىلگەن قيسىندى روماندارىن، اۋەزدى اقىندارىمىزدىڭ اۋەلى قارا ولەڭدەرىن، كۇمبەز كۇيشىلەردىڭ كۇيلەرىن دە اتاي الار ەدىم. سەبەبى، بۇل جوعارىداعى ءار تۇلعانىڭ تۋىندىلارى بولماعاندا، شىققان تەگىمىز بەن رۋىمىزدى، ءتىپتى تاريحىمىزدىڭ قايدان شىققانىن بىلمەي وتىراتىن ەدىك. بەس عاسىر جىرلايتىن سول تۋىندىلاردىڭ دا وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ قولىنا جەتىپ، سولارمەن تانىسۋىنىڭ ءوزى دە سول اتا-بابالارىمىزدىڭ ارمانىنىڭ ورىندالعاندىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى دەپ بىلەمىن.سول ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قازىرگى قوعام جاستارىنا بەرەتىن تاربيەسى تەك قازاقىلىق، ۇلتشىلدىق دەپ ويلايمىن. ءبىز قازاق دەگەن ۇلىلاردىڭ ۇرپاعى بولعاننان كەيىن دە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى اتا-بابالارىمىز كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعانىنداي بىزدە ودان ءارى ساقتاپ، تەك بيىكتە ۇستاۋىمىز كەرەك. تەك قازاقشىلىقپەن ءومىر ءسۇرىپ، سىرتتان كەلگەن قانداي دا بولسىن اعىمدارعا، سىرتتان كەلگەن قانداي دا بولسىن ساندەرگە ەرىپ كەتپەي، ءوز قازاقيلىعىمىز بويىنشا ءومىر سۇرسەك بۇل دا قۇندىلىعىمىزدى ساقتاعانىمىزدىڭ جانە ءوز قۇندىلىعىمىزدى جوعالتپاۋىمىزدىڭ بىردەن-ءبىر ەڭ ادەمى كورىنىسى دەپ سانايمىن.
قۇدايعا شۇكىر، قازىر ەڭسەسى بيىك ورداعا اينالدىق. ءوز زاڭى بار، ءوز تاۋەلسىزدىگى بار، ءوز ءتىلى بار، ءوز باسشىسى بار، ءوز باعىتى، ماقساتى بار ەلگە اينالدىق. بوستاندىق تا بار. بابالار اڭساپ كەتكەن بوستاندىق تا ورنادى.
ابىلايحان داۋىرىندە ەل بولامىز دەپ حاندىق قۇرىلىپ، باتىرلارىمىز قازاق دەگەن ۇلانعايىر جەردى ساقتايمىز دەپ قانىن بەرىپ، ءاليحان اتامىز قازاق دەگەن مەملەكەت بولامىز دەپ جانىن بەرگەن سول كىسىلەر ارمانداپ كەتكەن قازاق ەلى قۇرىلدى. دامىدى. دامىپ تا كەلە جاتىر. وركەندەپ، ودان ءارى جايناي دا تۇسۋدە.
سايىپ كەلگەندە، ءححى عاسىر – جاستاردىڭ عاسىرى دەمەكشى، سول جاستار دا ەلدىڭ قۇندىلىقتارى ءۇشىن ەڭبەك ەتۋى كەرەك. رۋحاني جاڭعىرىپ، ماڭگىلىك ەل بولۋ ءۇشىن قۇندىلىقتارىمىزدى ماڭگىلىك ساقتاپ، وزىمىزدەن كەيىنگى ۇرپاقتارعا ماڭگىلىككە تابىس ەتۋىمىز كەرەك. سەبەبى ۇلتتىق قۇندىلىقتار – ۇلتتىڭ قازىناسى.
ءشارىپ ءايشابيبى مۇراتقىزى
