ەڭ باستى قۇندىلىق - رۋحاني مۇرا
ۇلتتىڭ باستى قۇندىلىعى - رۋحاني مۇراسى. تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي دەگەندى ءار قازاق بالاسى بىلەتىن شىعار. س. قوندىباي، وسى مايقىنى «ءبىرىنشى ابىز» دەپ اتايدى دا، ۇندىاريلىق يامي، اۆەستالىق يما، گەرماندىق يمير، ت.ب. ەجەلگى وبرازدارمەن سالىستىرادى. ب. تىلەۋبەرديەۆ «قازاق ونوماستيكاسىنىڭ لينگۆوكوگنيتيۆتىك اسپەكتىلەرى» كىتابىندا مايقى ءبيدى قازاق اتاۋلى حالىقتىڭ ءتۇپ قازىعى، ۇلى باباسى رەتىندە كورسەتەدى («ءبىرىنشى» بولعانى، اتا مۇرامىزدا بىرنەشە مايقى ەسىمدى تۇلعالار كەزدەسەدى). مايقى بي تۇراننىڭ قىرىق حانىنىڭ ىشىندەگى توعىزىن ءوز قولىمەن تاققا وتىرعىزعان كىسى. ءبىرىنشى الاشانى، حان كوتەرگەن دە وسى كىسى (مايقى بي.2014.82-86ب).
مايقى تۇراننىڭ تاعىنا ب.د.د. 14953 جىلى وتىرعان
بۇلعار كونە جازبالارىنىڭ «دجاگفار تاريحى» ايتۋىنشا: «ءجۇز مىڭ جىل بۇرىن ەۆروپانىڭ سولتۇستىگىن مۇز باستى. ەدىل-ورال ءوڭىرى مۇزبەن باسىلمادى، بىراق اۋا رايى قاتتى بولدى، ادامدار ورال ۇڭگىرلەرىن پانالادى. قىرىق مىڭ جىل بۇرىن مۇز كەتە باستادى، ادامدار تاۋدان ءتۇستى. وتىز بەس مىڭ جىل بۇرىن جەتى تايپا يدەل (جەتى ەل) وداعىنا بىرىكتى. ون بەس مىڭ جىل بۇرىن يدەل مەملەكەتىن قۇردى (ەسكى تۇران دەپ تە اتالعان), ءبىرىنشى كاحانى - دۋلو (دۋلات) تايپاسىنان شىققان ابىزدار ديناستياسىنىڭ وكىلى دجام ء(بىرىنشى مايقى). وسى جازبالاردى قۇتقارعان ف.گ-ن نۋرۋتدينوۆ يدەل (جەتى ەل، جيدەلى بايسىن، تۇران، ت.ب. اتتارى بار) مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى ب.د.د. 14953 جىلى بولدى دەيدى. يدەل ءدى باسقارعان ابىزدار ءوزىن، ءوزىنىڭ تايپاسىن، حالقىن جانە ابىزداردىڭ ءۇش ءتىستى اساتاياعىن «قازاق» دەگەن سوزبەن اتاپتى، بۇل ءسوزدى قاراپايىم ادامدارعا ايتۋعا تيىم سالىنعان، تەك جاناما اتپەن اتاۋعا رۇقسات بەرىلگەن دەپ جازىلادى. ءۇش ءتىستى «قازاق» اتتى تاڭباسى (قازىر «تاراق») باسىنان «كۇننىڭ نۇرى» سانالعان، كۇن، ءتاڭىر سيمۆولى بولعان. قازىرگى تاراق دەگەن اتى دا - كۇن نۇرىنىڭ تارالۋىن كورسەتىپ تۇر عوي!.. كۇن – ءتاڭىردىڭ كوزى دەپ، ءتاڭىر كۇننىڭ كەيپىندە دە كەلەدى دەپ ايتىلعان كونەلىكتەرمەن. ادامدار ءتاڭىردىڭ، كۇننىڭ بالالارى دەپ تە ساناۋ بولعان. بۇ جەردە جيىرماسىنشى عاسىرداعى ماعجان جۇماباەۆتىڭ ولەڭدەرىندەگى «كۇننەن تۋعان بالامىن!» سوزدەرى دە ەسكە ءتۇسىپ كەلەدى-اۋ... يدەل مەملەكەتىنىڭ تۋىندا - ءبورىنىڭ باسى سۋرەتتەلگەن. يا، ا. مارعۇلان (ش.4ت.21ب.) 20 عاسىر اقىنى شاپىراشتى ءسۇيىنبايدىڭ ولەڭىنەن بەرەدى: «ءبورى باسى ۇرانىم، ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم. ءبورىلى بايراق كوتەرسە، قوزىپ كەتەر قايداعىم»...
مارعۇلان جازعان، شاپىراشتىنىڭ جاس ايەلدەرى ۇل تابۋ ءۇشىن قاسقىردىڭ باۋىرى مەن جۇرەگىن قازىردە جەيدى ەكەن!
...قاي حالىقتىڭ وسىنداي تەرەڭ جادى بار، ا؟ ماعجاننان كەلتىرەيىك: «انامىز، ءبىزدى وسىرگەن قايران ورال، موينىڭ بۇر تۇڭعىشىڭا!» يا، «بۇل قازاق قاي ۋاقىتتا ءۇش ءجۇز اتانعان» ءافسانادا مايقى بي ءۇش ءجۇز جىگىتتى ۇلى دالا شىعارىپ، ون ءۇش اقساقال قاسىنا قوسىپ (رۋحاني ازىقتاۋ ءۇشىن!), الاشانى ءۇش ءجۇز بولىپ قالعان قازاققا حان كوتەرەدى. سول ءافسانادا قازاق حالقى الاشا حاننان دا بۇرىن بولعان، بىراق الاشا حاننىڭ ۋاقىتىندا حالقىمىز ءۇش ءجۇز اتاندى، دەيدى... يا، بۇل قالاي بولعان دەسەك؟
...مۇز ءداۋىرىنىڭ ەڭ قاتتىسىندا قازاق تەك باتىسىمىزدا تۇرعان ەكەن - قازىرگى كىشى ءجۇز، تاتارستان، باشقورتستان، ورتا ازيا، قىرىمعا دەيىن جەرلەرىندە، ال باتىس ءسىبىر مۇز استىندا جاتىپتى (ينتەرنەتتە بار), ارقادا - تۋندرا، ادامى از. تەك جەر اشىلعاسىن، جاڭا قونىستارعا ۇلى كوش شىعىپتى، سو كوشتى الاشا ءۇش ءجۇز ون ءۇش ادامنىڭ ءبىرى بولىپ باستاعان ەكەن. ءافسانادا، ءماشحۇر ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ جەتكىزۋىمەن: «ەسەپ سانى ءۇش ءجۇز ون ۇشكە جەتسە، دۇنيەجۇزى جاۋ بولسا، بەتىنە كەلمەيدى دەپ ايتىلعان ءسوز بار دەيدى دەپ» (مايقى بي.2014.85ب.). 313-تەگى ءۇش ءتسيفردىڭ سۋمماسى جەتىنى كورسەتىپ تۇر، جەتى ەلدەن قازاقتىڭ جەتەلگەنىن، جەتىلگەنىن دە، ۇلى ءسوزدىڭ ت.ب. سىرلار جەتكىزەتىنى بار شىعار...
يا، كليمات وزگەرگەسىن، دۋلات-ۇيسىن-جالايىر وڭتۇستىككە كوشتى، ورال ماڭىندا قالعان رۋلاستارى تابىن اتىمەن بەلگىلى بولدى، تاڭبالارى دا ءبىر، تابىننىڭ توستاعانى دۋلاتتا جانە تاراعى (جالايىردا), باشقورت تابىندارىنىڭ ەكىنشى اتى بۇگىن دە - ۇيسىن، تاتارستان مەن باشقورتستاننىڭ ءبىراز جەرلەرى ۇيسىن اتىن ساقتاۋدا: «يز تاتارسكيح شەدجرە سلەدۋەت، چتو مايكى بىل رودوناچالنيكوم پلەمەني ۋيشىن. ەتنونيم ۋيشۋن سوحرانيلسيا ۆ اكتيۆنوم لەكسيكونە ۆ پوۆولجە ي پريۋرالە ۆ ۆيدە گيدرونيموۆ (نازۆاني رەك ي وزەر)» (م.احمەتزيانوۆ.و پرويسحوجدەني توپونيموۆ.كازان.79ب). ورىمبور، اقتوبە وڭىرلەرىندەگى جەرلەردىڭ اتتارىن قاراڭىز: مايقىبۇلاق، مايقىساي، ماق-بالساي، بايشولاق، شولاقساي، جەم، ت.ب. – مايقىنىڭ تۋرا جانە جاناما اتتارى... ۇلى كوشتىڭ تاعى ءبىر مىسالى: نايمان مەن الشىن ءبىر بولعان، بۇگىن دە تاڭبالارى بۇرىش، نايمان شىعىسقا كوشكەن، الشىندار باتىستا قالعان (س.امانجولوۆ. ۆوپروسى ديالەكتولوگي ي يستوري كازاحسكوگو يازىكا)... قىپشاق تا باتىستان كوشكەن، ون بەسىنشى عاسىردىڭ قوبىلاندىسى قوبدا بويىنداعى جيرەن قوپا دا جەرلەنگەن، كونە باباسى قوب اتا (قوبان بي) قاسىندا. قىپشاقتىڭ كوسەۋ تاڭباسى دا سو جەرگى تابىن مەن تاما دا بار... بۇل مۇز داۋىرىندە، ۇش ءجۇز دىك جۇيە قۇرىلعانشا، بۇگىنگى ۇيسىن، قىپشاق، جالايىر، تاراقتى قارتقازاق (جەتى رۋ) بىرلەستىگىندە بولعانىن كورسەتەدى... ب.د.د. 14953 جىلى يدەل (جەتى ەل) مەملەكەتىنىڭ ۇيتقىسى وسى قارتقازاق (جەتى رۋ) بىرلەستىگى بولعانىن كورسەتەدى. جالپى قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىگىنە كەلسەك، جەزقازعاننىڭ تاڭبالى تاسىنداعى جازۋلارىنا قاراساق، قازاقتىڭ مەملەكەتتىگىن (تۇراندى) باستاعان قىپشاق ديناستياسى، ولاردان سوڭ بيلىككە كەلگەن نايمان-الشىن ديناستياسى، ولاردان سوڭ ارعىندار، ب.د،د. 14953 جىلى – دۋلات-ۇيسىن-تابىن ديناستياسى كەلدى. فولكلوريستيكا، ارحەولوگيا، لينگۆيستيكا، گەنەتيكا قازاقتىڭ الپىس مىڭ جىل بۇرىن بولعانىن دا، وتىز سەگىز، وتىز ءتورت مىڭ جىل بۇرىن بولعانىن دا راس ەكەنىن دالەلدەپ جاتىر، كەلەسى ماقالالارىمدا سونى قاراستىرارمىز.
تۇراننان ادامزاتتىڭ التىن عاسىرى باستالدى
...سول جەتى ەل مەملەكەتى حالقىمىزدىڭ جادىندا جيدەلى بايسىن اتىمەن قالدى – التىن عاسىردىڭ جۇماق ەلى تۇرىندە... قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان جەتى ەل!..
الەمنىڭ باسقا حالىقتارى دا ادامزاتتىڭ التىن عاسىرى تۋرالى ايتىپ كەلەدى-اۋ. مىنە، ب.د.د. 7-8 عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن كونە گرەك گەسيودتىڭ ايتقانى قالىپتى: «...پوكولەنيە ليۋدەي زولوتوە. جيلي تە ليۋدي كاك بوگي، سو سپوكوينوي ي ياسنوي دۋشوي، گوريا نە زنايا. سكولكو حوتەلي ترۋديليس، سپوكوينو سبيرايا بوگاتستۆا. ستاد وبلاداتەلي، ليۋبەزنىە سەردتسۋ سچاستليۆىح» (ينتەرنەتتە بار).
تاعى ءبىر كونە گرەك حەريل: «ي ساكي، پاستىري وۆچين، سكيفسكوگو رودا، نو وبيتاتەلي، بوگاتوي پشەنيتسەيۋ ازي، پوسلانتسى تەح كوچەۆىح، چتو سامىە مەج ليۋدەي سپراۆەدليۆىە» ء(ادىلدى!)...
يا، كونە گرەكتەردىڭ سوزدەرى ءبىزدىڭ اتالارىمىز تۋرالى عوي!.. ادىلدىكتىڭ ادرەسىن ىزدەسەك، جيدەلى بايسىن قاعانى مايقىنىڭ ايتقانىن تىڭداڭىز، تۇراننىڭ قىرىق حانىنا: «حان ءادىل بولسا، باسىنان باعى تايمايدى، حالىق تاباندى بولسا، قارا جەردەن كەمە جۇرگىزەدى» (مايقى بي.84ب.)!.. كونەدە كەمە - كۇننىڭ سيمۆولى، «كەمە جۇرگىزەدى» دەگەنى – بۇكىل ادامزاتقا كۇن كورسەتەدى دەگەنى. سوندا ءبىرىنشى مايقى بابامىزدىڭ: «حان ءادىل بولسا، باسىنان باعى تايمايدى، حالىق تاباندى بولسا، بۇكىل ادامزاتقا كۇن كورسەتەدى»!.. رۋحاني ازىعى بار ادام تاباندى بولعان، كوك اتاسىن، تابيعات اناسىن دا ۇمىتپاعان، ارۋاقتى سىيلاعان، ادامزاتتىڭ بىرلىگىن ساقتاعان. ءبىلىمدى تۇتاس ۇستاعان، ءدىن مەن عىلىمعا بولمەگەن. مايقى باستاعان التىن عاسىر ون ەكى مىڭ جىلعا سوزىلىپتى، ب.د.د. 3000 جىلدارىنا دەيىن (ب.د.د. 3102 جىلى، ۇندىلەردىڭ ايتۋىنشا، كالي يۋگا ءداۋىرى باستالىپتى، اتقامىنەرلەردىڭ ابىزدارعا قارسى كوتەرىلىسىمەن. ۇلى دالا دا مىڭ جىل قۇرعاقشىلىق بولىپ، ب.د.د. 1900 جىلدارىندا الىپ تۇران قۇلادى-اي)!..
ادامزاتتىڭ رۋحاني جەتىمدىككە ۇشىراۋى
ب.د،د، ءۇش مىڭىنشى جىلدارىندا تۇران بۇكىلالەمداك يمپەريا بولعانىنا ۇقسايدى، ەۆرازيا مەن افريكانى ۋىسىندا ۇستاعان بولسا كەرەك. مىنە، الىپ ارحەولوگ ە.ن.چەرنىح تىڭ ايتۋىنشا، ەۆرازيالىق كوشپەلىلەر يمپەرياسى سىبىردەن پارس شىعاناعىنا دەيىن سوزىلعان، ەگيپەت پەن شۋمەر، ينديا مەن قىتاي دا سوندا كىرگەن (روسسيسكايا ارحەولوگيا جورنالىن وقىپ زەرتتەگەندەر بۇنى بىلەدى). قۇرعاقشىلىق تۋرالى ۆ.دەمكين، ت.ب.: «…وكولو 5000 لەت نازاد ناچالوس يسسۋشەنيە كليماتا… دوستيگشايا ماكسيمۋما نا رۋبەجە 3 – 2 تىسياچەلەتي دو ن.ە… وكولو 4000 لەت نازاد (2000-ي گود دو ن.ە.!) ۆ ۆوستوچنوەۆروپەيسكيح ستەپياح ۆوزنيك سامىي ماسشتابنىي پالەوەكولوگيچەسكي كريزيس زا پوسلەدنيە 6000 لەت!»… پروفەسسور مورگۋنوۆا ن.ل.: «ۆ تەچەنيە 20 – 18 ۆەكوۆ دو ن.ە. ۆ پوۆولجە ي پريۋرالە پرويسحوديلي بۋرنىە سوبىتيا… ەتوت پەريود ارحەولوگي نازىۆايۋت «سمۋتنىم ۆرەمەنەم» پو پريچينە ناسىششەننوستي سەرەزنىمي پوترياسەنيامي» (ارحەولوگيا ورەنبۋرجيا.65ب).
مەتاللۋرگيانىڭ تاريحشىسى ە.ن.چەرنىح تىڭ ايتۋىنشا كوشپەلىلەر يمپەرياسى (ارحەولوگيالىق اتى «تسيركۋمپونتيسكايا مەتاللۋرگيچەسكايا پروۆينتسيا») ب.د.د. 3300 – 1900 جىلدارى ارالىعىندا جاساعان، كۇش-قۋاتى جەرگىلىكتى حالىق جانە وڭتۇستىك ورال مەن ورتالىق قازاقستاننىڭ مىس كەندەرىنىڭ مەتاللىنا نەگىزدەلگەن. يمپەريا قۇلاعان سوڭ شەتكى ەلدەر وزىنە ءوزى بولىپ قالدى، سولاردىڭ ىشىنەن شۋمەر ەلىن قارايىق، سوندا ەكى ءتىل بولعان، شۋمەر (تۇركى) ءتىلى جانە جەرگىلىكتى سەميت ءتىلى. تاريحشىلار ايتۋىنشا، شۋمەر ءتىلى قىسقا مەرزىمدە تارتىلىپ، سەميت تىلىمەن اۋىستىرىلدى (كەشەگى كسرو مەن ورىس ءتىلىنىڭ جاعدايىنداي). يمپەريا ورتالىعىمەن بايلانىس ۇزىلگەسىن، بۇرىنعى بيلىكتە بولعان ەليتا دا جەرگىلىكتى تىلگە كوشتى... سول ب.د.د. 1900 جىلدار شاماسىندا شۋمەردىڭ استاناسى ۋر قالاسىنان شىققان ابىز قوبىرام نىڭ ەپوپەياسى باستالادى، پالەستيناعا كەلگەندە اتى اۆراام (يبراگيم) بولىپ وزگەرەدى. اۆراام مەن بالالارى شۋمەر ءتىلىن بىلسە، نەمەرەلەرى تەك سەميتشە سويلەپ كەتەدى، بيبليادا بۇنىڭ ءبارى جازىلعان. مويسەيدىڭ (مويشا) حالقىمەن سينايدا جۇرگەنى الاشا نىڭ جاڭا دالادا جۇرگەن حيكاياسىن قايتالايدى. مويشا اتى مايقى مەن الاشا اتىنان قۇراستىرىلعان (قىپشاق اكتسەنتى), مويسەي - مايقى مەن ەليسا دان (وعىز اكتسەنتى). بيبليادا الاشا - ەليسا اتىمەن كورسەتىلگەن، مايقى – ميحايلگە پرووبراز بولعان.
...يا، جاڭا دىندەر قۇرىلدى، بىراق بىرەۋى دە ۋنيۆەرسالدىق، بۋكىل ادامزاتقا كۇن كورسەتۋ ماقساتىنا كوتەرىلمەدى. از بولسا، جاڭا دىندەر قۇلدىقتى زاڭداستىردى!.. بۇنداي نارسە كونەدە بولماعان ەدى. پروفەسسور ن.ا.يۆانوۆ تىڭ «ۆسەوبششايا يستوريا» كىتابىندا 171-ءشى بەتىندە جازعانىن وقىڭىز: «حاراكتەرنوي چەرتوي پوزدنەي درەۆنوستي (رۋبەج 2 – 1 تىسياچەلەتي دو ن.ە.) بىلو پوياۆلەنيە رابستۆا... ناچالي فينيكيتسى، پرودولجيلي گرەكي»!..
ەجەلگىلەردىڭ ايتۋىنشا...
يا، ۇندىلەردىڭ كونە ريگۆەداسى التىن عاسىردى باستاعان ەل سولتۇستىكتە ورنالاسقان يلاۆريتا - «جەتى اتا ەلى» دەيدى. ريگۆەدانىڭ اۆتورلارى وزدەرىنىڭ اتالارىن سول يلاۆريتادان كەلگەن دەپ، ءوزىنىڭ تايپاسىنىڭ اتىن «گو تاما» دەپ اتايدى، حالقىنىڭ اتىن «كۋشيكا» دەيدى (قىتايلار قىپشاقتى «حۋشە» دەپ اتاپتى، اراپتار قازاقتى «كاشەك» دەپتى)!.. مىنە، ريگۆەدا ولەڭدەرىنەن:
«(مى), ليۋدي نارودا كۋشيكا، پريزىۆاەم پەسنيامي...».
«سترەمياس ك سولنەچنومۋ سۆەتۋ، ۆدوحنوۆلەننىە ليۋدي نارودا كۋشيكا
(سۆويمي) موليتۆامي... سوزدالي سرەدستۆو دليا ەزدى»...
«ليۋدي نارودا كۋشيكا پريۆەلي ۆ دۆيجەنيە سۆياششەننۋيۋ رەچ»...
اتقا دا، ارباعا دا ءبىرىنشى مىنگەن قازاق جەرىنىڭ ادامدارى ەكەنى، تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي ەكەنى دە ريگۆەدانى وقىعاندا ەسكە تۇسەدى... مايقى قاعان ءتىل رەفورماسىن وتكىزگەن، قازاق ءتىلىنىڭ، سول قازاق (تۇركى) ءتىلى الەمنىڭ كونە تىلدەرىنىڭ فۋندامەنتى بولعان. ريگۆەدا سونى ايتىپ تۇر، قازىرگى پالەوليتتىك ۇزبەستىك تەورياسىنىڭ (تەوريا پالەوتيچەسكوي نەپرەرىۆنوستي) تۇيىنى دە سول، وڭتۇستىك ورال مەن قازاقستانداعى پالەوليتتە دامىعان كونە تىلدەن دۇنيەجۇزىنىڭ باسقا تىلدەرى شىقتى دەيدى.
...يراندىق اۆەستا كونە اري انام ۆايدجا جەرىن – جۇماق ءتورى دەپتى، سو جەر ەدىل (ۆولگا) وزەنىنەن شىعىسقا قاراي ورنالاسادى دەپ اۆەستانىڭ ەڭ تانىمال مامانى، زەرتتەۋشىسى مەري بويس تۇيىندەيدى (ينتەرنەتتە بار). قازاقتىڭ ۇلى دالاسى بۇل عوي...
ال، فرانتسۋز زەرتتەۋشىسى ەدۋارد شيۋرە «ۆەليكيە پوسۆياششەننىە – وچەرك ەزوتەريكي رەليگي» كىتابىندا الەمنىڭ ۇلى ابىزدارىنىڭ ومىرلەرى مەن ىزدەنىستەرى تۋرالى جازادى (ينتەرنەتتە بار). راما، كريشنا، گەرمەس، مويسەي، پيفاگور، يسۋس، ت.ب. سوندا سۇراق قويادى: «كىم ادامزاتتىڭ ءبىرىنشى ۇستازى بولدى»؟ دەپ... «ابىزداردىڭ پاتشاسى، ەڭ ۇلىسى – قۇدىرەتتىڭ بالالارىنان؟ كىم بولدى»؟.. «يا، پارسىلاردىڭ قاسيەتتى كىتابى زەند-اۆەستا ايتادى-اۋ، بۇل كونە زاڭ بەرۋشى كىسى تۋرالى، يما دەپ ونى اتاپ، زورواستر سونى وزىنەن العاشقى دەپ ايتادى، ول ءبىرىنشى ادام، كىممەن ورمۋزد سويلەستى، يسۋس حريستوس سولاي مويسەي تۋرالى ايتقانداي. فيردوۋسي بۇل زاڭ بەرۋشىنى دجەم دەپ اتايدى».
اۆەستادا: «زورواستر سۇرادى ورمۋزدان، ۇلى جاراتۋشىدان: «كىم ءبىرىنشى ادام، كىممەن سەن سويلەسكەن»؟ ورمۋزد ايتتى: «ول عاجايىپ يما. مەن وعان بۇيرىق بەرىپ ەدىم، مەنىڭ قاراماعىمداعى الەمدەردى كۇزەت دەپ. سوندا يما كۇننىڭ جولىنا ءتۇستى، اريانا ۆايدجا باتىل ادامدارىن بىرىكتىردى... مەن، احۋرامازدا، وعان ەكى قۇرال بەردىم: التىن جەبە جانە التىنداعان قامشىنى»...
ءبىز بىلەمىز عوي، وسى ماقالانى وقىعاندار دا، اريانام ۆايدجا - ۇلى قازاق دالاسى، يما-دجەم بولسا – ب.د.د. 14953 جىلى يدەل-تۇران-جيدەلى بايسىن دى باسقارعان دجام-مايقى!.. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، جەبە مەن قامشى - اتتى اسكەردىڭ قارۋى... جەرى تۋرالى بىلاي ايتىلادى: «...يمانىڭ قيمىلى سول ۋاقىتتارداعى ەۆرازيانىڭ دالالارى، شولەيىت، شولدەردە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ ورتاسىندا بولعان» (گالكين ل. و رولي ەكولوگيچەسكيح فاكتوروۆ ۆ يستوري ۆولگو-ۋرالسكوگو مەجدۋرەچيا ۆ ەپوحۋ برونزى).
ءبىر ادامنىڭ كوپ ەسىمدەرى بولعانى كونە داۋىرلەرگە زاڭدى، بۇلعار جازۋلارىندا سوعان مىسالدار بار، قازاق حالقىندا ءار كىسىنىڭ جاناما اتتارى بولعانىن دا بىلەمىز. يا، مايقى، جەم، يما رۋحاني ازىق فۋنكتسياسىن العا تارتسا، بايقى ەسىمى قۇدايى ادامشىلىعىن كورسەتەدى. «بۇل قازاق قاي ۋاقىتتا ءۇش ءجۇز اتانعان» ءافساناسىندا ون ەكى جاسار الاشا مايقى ءبيدى «بۇقارانىڭ ازىعى» دەيدى. بايا ءسوزى كونەدە «قۇداي» ءسوزىنىڭ سينونيمى بولعان (ج.ارتىقباەۆ). «مايقى بي ءوزى اقساق، ءومىر بويى اربامەن جۇرەدى ەكەن» دەپ افساناداعى ايتىلعانى جىلاندىق تابيلىعى (س.قوندىباي) ابىز، دۋلات تەگى كونەدەگى قىپشاق بىرلەستىگىنەن ەكەنىن كورسەتەدى، سوسىن بايشولاق، شولاق دەپ تە اتايدى... قىپشاقتىڭ سيمۆولى جىلان، وعىزدىڭ سيمۆولى بالىق. الاشا ەجەلگى وعىز بىرلەستىگىنەن (اكەسى قىزىل ارىستان). الاشا حان ماۆزولەيىندە جىلان بالىقتى قۋادى، بۇل ابىزداردىڭ زامانىن كورسەتەدى. وعىز بەن قىپشاق ەكەۋىدە كوك ءبورىنىڭ بالالارى، مىڭجىلدىقتار بويى ءبىر تۇركى حالىق بوپ، ءسىڭىسىپ كەتكەن، تاڭبالار-اۋ سيمۆول رەتىندە قولدانعان. گەوپوليتيكا عىلىمىندا «كونكۋرەنتسيا سۋشي ي موريا» دەگەن ۇعىم بار، جىلان بولسا – «سۋشا» (قۇرلىق) سيمۆولى، بالىق – «مورە» (تەڭىز)... يسۋستىڭ تاڭباسى بالىق. بيبليادا الاشا ەمەس، ەليسا بار. جيدەلى بايسىن قۇلاعان سوڭ حاندار، اتقامىنەرلەر، ىسكەرلەردىڭ - «تەڭىز» زامانى باستالدى عوي. «قوزى كورپەش بايان سۇلۋ» ەپوسىندا سارىباي تەگى قىپشاقتان، قاراباي وعىزدان، قوزىنىڭ ابىزدىلىققا تۋعانىن دا كورسەتىلەدى، باياننىڭ قۇدايىلىعى، شولدەن قىرىق قۇدىق قازاتىن، رۋحانيلىقتان ادا، قودار ىسكەر ءبارىن جەڭىپ شىعادى-اۋ... دالالىقتىڭ كوبىسىندە رۋحاني ازىعى بىتىڭكىرەپ، تەك ماتەريالدىق كۇن كورۋمەن شەكتەلەتىن ءومىر سۇرۋگە، قارىنى توقتىعىنا بالاشا قۋاناتىن دەڭگەيگە ۇمتىلعان كەزەڭدەر، كوپشىلىگى كوككە كوز كوتەرە المايتىن حالگە ۇشىراعاندارى بار. كوك پەن جەردى بايلانىستىراتىن ابىز-ۇستازدار توبىنان ايىرىلعانىنان... قۋلاردىڭ توزاقتارىنا ءتۇسىپ قالاتىن رۋحاني تاربيەسىز قالعان جاستار كوبەيۋدە-اي...
مايقىنىڭ وبرازى قايران قازاقتىڭ جانىنىڭ تەرەڭ تۇبىندە جاتقان اتالار رۋحىن وياتاتىن قۇرال. ارۋاققا سىيىنۋ ءۇشىن ونى ءتۇسىنۋ، ءبىلۋ كەرەك. اتالاردىڭ تاجىريبەسىن بۇگىنگى ارەكەتتەرمەن ساباقتاستىرىپ، بولاشاقتى كورسەتىپ تۇراتىن ستراتەگيالىق ماقساتىمىزبەن العا جىلجۋ كەرەك، باسقا جول جوق. ستراتەگيالىق ماقسات – ۇلتتىق يدەيا، شامشىراق، اتالارىمىز اڭساعان ماڭگى ەل. كۇلتەگىن جازبالارىنداعى: ماڭگى ەل بولار، وتۇكەن قويناۋىنان شىقپاساق... وتەكەن قويناۋى - ءبىرىنشى مايقىدان قالعان رۋحاني مۇرا... دۇنيەجۇزىندە وتەكەن اتتى جەرلەر كوپ، سەرىكبول قوندىباي ايتقانداي، كونە تۇركىلەردىڭ رۋحاني ورتالىقتارى بولعان سولار، ەڭ تانىمالىسى يتالياداعى - ۆاتيكان... دالەلدەردىڭ ءبىرى مىنە، 2013 جىلى يتالياندىق پالەولينگۆيست ماريو الينەي ءدىڭ كىتابى شىقتى: «ەترۋسكي بىلي تيۋركامي» (ەترۋسكىلەر ريم دى كوتەرگەن حالىق!).
...سوندا ءبىرىنشى مايقى - ادامزاتتىڭ ءبىرىنشى ۇستازى، ادامزاتقا العاشقى اقيقاتتى جەتكىزە العان ادام بولىپ تۇر عوي!.. ريگۆەدا اۆتورلارى –وزدەرىن كۋشيكا حالقى گو تاما تايپاسىنان دەسە، اۆەستاداعى زورواستر پايعامبار ءوزىنىڭ تەگى «سپي تاما» دەپ اتايدى. تامالار ەدىلدەن شىعىسقا قاراي بۇگىن دە، ەلەك، جايىق بويىندا ءومىر سۇرەدى!.. ويلايسىڭ، قۇرعاقشىلىق زاماندارىندا يران، ءۇندى ، تاعى باسقا جاقتارعا كوشكەندەر قانداستارىمىز از بولماعان...
قازىرگى دىندەرگە كەلسەك، ولار كونەدە پايعامبارلار بولعانىمەن كەلىسەدى. مىنە، شۋمەردەن شىققان قوبىرام دى پالەستينادا قارسى العاندىعى تۋرالى: «...ەگو ۆسترەتيل مەلحيسەدەك، تسار ساليمسكي، ۆىنەس حلەب ي ۆينو، بلاگوسلوۆيل اۆراما – ون بىل سۆياششەننيك بوگا ۆسەۆىشنەگو… مەلحيسەدەك بىل… پرەدستاۆيتەلەم توگو پەرۆوبىتنوگو سۆياششەنستۆا… ەتو بىلو ۋنيۆەرسالنوە ميروۆوە سۆياششەنستۆو، سلۋجەنيە رەليگي پەرۆوبىتنوگو وتكروۆەنيا، وستاتكي كوتوروگو، كاك زۆەزدى نا تەمنوم گوريزونتە، پرودولجالي سوحرانياتسيا سرەدي مراكا… اۆرام، پرينياۆشي بلاگوسلوۆەنيە وت مەلحيسەدەكا، ەتيم سامىم پريزنال ۆ نەم وسوبوگو پوسرەدنيكا مەجدۋ سوبوي ي بوگوم، سپوسوبنوگو نيزۆەستي نا نەگو بوجەستۆەننوە بلاگوسلوۆەنيە» (ا.پ.لوپۋحين. تولكوۆايا بيبليا. ك گل.13 كنيگي بىتيا). ءدىنتانۋ مامانى دوكتور مادجيد يبن ابدۋل-ازيز ات-تۋركي «ەۆرازيا» جۋرنالىندا (2009.4.88ب.): «وتنوشەنيە كورانا ك پرەدىدۋششيم نەبەسنىم رەليگيام تاكوۆو: 1.پوسلاننيكوۆ ۆسەۆىشنەگو بىلو وچەن منوگو، ي ۆ كورانە ۋپوميانۋتى دالەكو نە ۆسە. ۆسەۆىشني اللاح سكازال: « سرەدي نيح ەست تاكيە، و كوتورىح مى راسسكازالي تەبە، ي تاكيە، و كوتورىح مى نە راسسكازىۆالي تەبە (40:78). 2.كوران پودتۆەرجداەت، چتو ۆسە نەبەسنىە پوسلانيا سۆيازانى مەجدۋ سوبوي ي ۋ نيح ودنا سۋششنوست.پوەتومۋ چەلوۆەك موجەت سچيتاتسيا ۆەرۋيۋششيم تولكو توگدا، كوگدا ون ۆ دوباۆلەنيە ك وستالنىم ستولپام ۆەرى ۆەريت ۆو ۆسە نەبەسنىە پوسلانيا ي پوسلاننيكوۆ، پريحوديۆشيم ك ليۋديام دو مۋحاممادا، ۆ وبششەم، ي س يزۆەستنىمي يز كورانا پودروبنوستيامي».
يا، كونەدە ۋنيۆەرسالدىق رۋحاني ءىلىمنىڭ بولعانىمەن قازىرگى دىندەر كەلىسەدى...
مايقىتانۋدى دامىتۋ، مايقى بي ينستيتۋتتارىن اشۋ كەرەك. ۇلى قىتايدىڭ كونفۋتسي ينستيتۋتتارىنداي...
تورەعالي قازيەۆ
