قازاقستان ارمياسىن 500 مىڭعا جەتكىزۋ تۋرالى باستاما بار. قالاي بولعاندا، قازاق ەلىندە الداعى 7 جىلدا الەمدەگى وزىق اسكەر پايدا بولۋى شارت. بۇل تۋرالى inbusiness.kz حابارلادى، دەپ جازادى "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
رەسپۋبليكادا ساياسي جاڭعىرۋلار ەندى ارميامىزدىڭ قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋمەن قاتار جۇرەتىن بولادى. قازاقستان پرەزيدەنتى وسىنداي مىندەت قويدى.
"اسكەريلەرىمىز زاماناۋي وزىق قارۋ-جاراقپەن جانە اسكەري تەحنيكامەن قامتاماسىز ەتىلەتىن بولادى. اسكەري قىزمەتتىڭ بەدەلىن جانە اسكەريلەرىمىزدىڭ مارتەبەسىن ارتتىرامىز. ۇلتتىق ارميامىزدىڭ ابىروي-ايبىنىن نىعايتامىز. اسكەريلەر قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمنىڭ سيمۆولىنا اينالاتىن بولادى", – دەپ ۋادە ەتتى كەشە مەملەكەت باسشىسى.
ول قورعانىس-ونەركاسىپتىك كەشەندى دامىتۋ شارالارى قابىلداناتىنىن، ياعني قارۋ-جاراق پەن ۇرىس تەحنيكاسىنىڭ ءوندىرىسى جولعا قويىلاتىنىن مالىمدەدى. اقش، ەۋروپا سياقتى دامىعان ەلدەر يەك ارتقان، ۋكراينا سوعىسىندا ءوزىن اقتاعان اۋماقتىق قورعانىس، ياعني "تەروبورونا" قۇرىلىپ، كۇشەيتىلەدى.
بۇدان بولەك وتاندىق اسكەري ءبىلىم بەرۋ ساپاسى جوعارىلاتىلاتىنى ايتىلدى. سونىمەن قاتار قارۋلى كۇشتەردىڭ ءتۇرلى اسكەرىنىڭ مايدان دالاسىنداعى ءوزارا ۇيلەسىمدى قيمىلداۋىنا قول جەتكىزىلمەك.
بۇعان دەيىن اقپارات قۇرالدارىندا حابارلانعانداي، قازاقستان قورعانىس بيۋدجەتىن تاعى 1 ميلليارد دوللارعا كۇرت ارتتىردى. ونىڭ تولىق سوماسى ارينە، قۇپيا. 2023-2025 جىلدارعا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت جوباسىنىڭ اشىق بولىگىنە ۇڭىلسەك، جالپى، قورعانىس سالاسىنا كەلەسى جىلى 1 ترلن 29,8 ملرد تەڭگە باعىتتالماق. سونىڭ ىشىندە وتاندىق قارۋ-جاراق، اسكەري تەحنيكانى جاساۋعا جاۋاپتى مەمورگان – يندۋستريا جəنە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگىنە الداعى جىلى 326 ملرد 610 ملن تەڭگە بولىنەدى. بۇل سوماعا ونىڭ قانداي سوعىس قۇرالدارىن جاسايتىنى جاسىرىن.
بۇدان بولەك، كەلەر جىلى مەملەكەتتە قوعامدىق ءتارتىپتى، قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە، قۇقىقتىق، سوت جانە قىلمىستىق-اتقارۋ قىزمەتىنە 1 ترلن 71,9 ملرد قاراجات جۇمسالادى. جالپى العاندا، كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ، ياعني قورعانىس، قۇقىق قورعاۋ جۇيەسى، ارنايى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ كەلەسى جىلعى جالپى بيۋدجەتى (اشىق بولىگى) 2 ترلن 217 ملرد تەڭگە بولادى.
قازىرگى كەزدە ەلىمىزدىڭ قورعانىس مينيسترلىگى ۇلتتىق ارميانى نىعايتۋ جولدارى مەن امال-تاسىلدەرىنە قاتىستى ۇسىنىس-رەكومەنداتسيالار جيناۋدا. بۇل تۇرعىدا تىڭ اقىل-كەڭەستەر از ەمەس، ولاردىڭ ءبىرازى نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق.
اسكەري ساراپشىلاردىڭ بايلامىنشا، رەسەي جانە ۋكراينا اراسىنداعى قارۋلى جانجال كەڭەس كەزىنەن كەلە جاتقان اسكەري تاكتيكالاردىڭ، ازاماتتاردى، سونىڭ ىشىندە رەزەرۆيستەردى اسكەرگە شاقىرۋ، اسكەري دايىنداۋ جۇيەسىنىڭ ەسكىرگەنىن، جاڭا زامان تالاپتارىنا سايكەس كەلمەيتىنىن پاش ەتتى.
ء"بىزدىڭ ارميامىز دا كەڭەستىك قىزىل ارميانىڭ ءبىر بولشەگى تۇرىندە قالدى، زامانعا ساي جاڭاشا قالىپتانا، قايتا قۇرىلا المادى. سالدارىنان، سونىڭ قاتەلىكتەرىن قايتالاۋى مۇمكىن. سوندىقتان قورعانىس مينيسترلىگى وسى باعىتتا تەرەڭ رەفورمالار جۇرگىزۋ جايىن ويلاستىرعانى ءجون. وسىعان وراي جۇيەنى وزگەرتۋگە باعىتتالعان جاڭا تۇجىرىمدامانى ۇسىنىپ وتىرمىن. ول اسكەرگە ماۋسىمدىق شاقىرۋدان – تۇراقتى اعىندىق-كونۆەيەرلىك شاقىرۋعا كوشۋدى قاراستىرادى", – دەپ ءتۇسىندىردى كونتسەپتسيا اۆتورى، زاپاستاعى اسكەري بايعالي تىلەك.
ونىڭ يدەياسى بويىنشا بۇرىنعى جۇيەدەن، ياعني اسكەرگە شاقىرىلعانداردىڭ 1 جىل بويى اسكەري بورىشىن وتەۋىنەن باس تارتىپ، بۇل قىزمەتتى باسقاشا قۇرعان ءجون.
"اسكەري مىندەتتى ازامات وتان الدىنداعى بورىشىن تىلدىق ماماندىقتار بويىنشا – 18 اي، ال مايدان ماماندىقتارى بويىنشا – 24 اي مىندەتتى تۇردە وتەۋى قاجەت. بىراق بۇل مەرزىم بىردەن وتەلمەيدى: 3 ساتىعا اجىراتىلادى. تىل قىزمەتىنەن اسكەري قىزمەتكە ءىشىنارا جارامسىز ازاماتتار وتە الادى، وتكىسى كەلمەسە، 200 اەك (612 مىڭ تەڭگەدەي) ارميا سالىعىن تولەۋگە ءتيىس. قالعاندارى كەلەسى اسكەري قىزمەت ساتىلارىنان ءوتۋى شارت: ءبىرىنشى فازا 6 ايعا سوزىلادى. وعان باستاپقى اسكەري دايارلىق، جاتتىعۋلار، قارۋ تۇرلەرىنەن اتىپ ۇيرەنۋ، اسكەري تەحنيكامەن تانىسىپ، جۇرگىزۋ سياقتى "جاس جاۋىنگەر كۋرسى" كىرەدى. بۇل امەريكالىق "ۆasic combat training" سياقتى بولۋى قاجەت: وندا drill sergeant, ياعني نۇسقاۋشى-سەرجانتتار اقىرىپ، جاڭا شاقىرىلعان جاس ساربازداردى ۇدايى تىنىم تاپتىرماي قۋالاپ، بويىنداعى بار ارام تەرىن شىعارىپ، شىمىر ەتەدى. سوندا نەبارى 6 اي ىشىندە قارقىندى جاتتىعۋلار ارقاسىندا بۇل جىگىتتەر قاجەتتى اسكەري دايارلىقتان وتەدى، سوعىس جۇرگىزۋ تاكتيكاسىن، اسكەري ونەردى ۇيرەنەدى", – دەدى جوبا اۆتورى.
ايتپەسە، تۇتاس جىل ون ەكى ايعا شاقىرىلعان جاۋىنگەرلەر "دۋح" پەن ء"پىل" بولىپ، "اتالار" مەن "دەمبەلدەردىڭ" تاپسىرماسىن ورىنداپ، جايقالىپ-نايقالىپ جۇرگەندە، كوپ ەشتەڭە ۇيرەنبەيدى. ءتىپتى تانك، بمپ جۇرگىزبەك تۇگىل، اۆتوماتتى قالاي شاشىپ، جيناۋدى دۇرىس بىلمەي ورالاتىنداردىڭ بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. ال ناتو جۇيەسىندە، سونىڭ ىشىندە اقش-تا سولداتتاردى دايارلاۋ بەيبىت ەمەس، سوعىس جاعدايىنداعىداي قۋاتتى قارقىنمەن جۇرگىزىلەدى.
"1-ءشى فازا اياقتالىپ قالعاندا سول ىسىلعان جاۋىنگەرلەر اراسىنان كونتراكتنيك نەمەسە كادرلىق اسكەري قىزمەتشى بولۋعا لايىقتىلارىن ساپقا تارتۋ ءۇشىن ۇگىتتەۋ، رەكرۋتينگ باستالۋعا ءتيىس. مۇنىڭ ءبارى ەرىكتى تۇردە جۇرگىزىلەدى. وسى كىل مىقتىنىڭ اراسىنان ەڭ ۇزدىكتەرىن قوسىمشا سىناق-تەستتەر كومەگىمەن قورعانىس مينيسترلىگى، ىشكى ىستەر ورگاندارى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى تاڭداپ الىپ، ءوز قاتارلارىن جاڭا كادرلارمەن تولىعادى. ەگەر سارباز اسكەري قىزمەتتى تاڭداۋدان باس تارتسا، وندا ونىڭ وتان قورعاۋ بورىشىنىڭ 2-ءشى ساتىسى باستالادى", – دەدى بايعالي تىلەك.
ونىڭ ۇسىنۋىنشا، وسى فازادان تولىق تۇردە (تىل نە مايدان ماماندىعىنا قاراي بىردەن 12-18 اي) نەمەسە ءبولىپ-ءبولىپ وتۋگە بولادى. ياعني تولىق وتكەرۋدەن باس تارتسا، 6 ايدان سوڭ اسكەرگە شاقىرىلعان جىگىت ۇيىنە قايتا الادى.
سونىمەن بىرگە ول 6-9 جىل بويى، جىل سايىن 2 ايعا جيىنعا كەلىپ تۇرۋعا مىندەتتى بولادى. سوندا ورتا ەسەپپەن 30-35 جاسىندا اسكەري مىندەتتى ازاماتتار وتان الدىنداعى بورىشىن تولىق وتەپ بولادى.
جىل سايىنعى جيىن نە ءۇشىن كەرەك؟ 6 اي، نەمەسە 1 جىل اسكەردە بولعان ادام ازاماتتىق ومىرگە ورالعان سوڭ اسكەري ماشىعىن تولىق دەرلىك جوعالتادى. ال جىل سايىن از ۋاقىتقا شاقىرىلىپ تۇرسا، ۇمىتپايدى، شىڭدالا تۇسەدى.
3-ءشى ساتى زاپاستاعى قىزمەتتى قاراستىرادى. وندا دا جاۋىنگەرلەر 40-45 جاسقا دەيىن 2 اپتاعا سوزىلاتىن اسكەري جيىندارعا شاقىرىلۋى مۇمكىن.
"قازاقستاندا قازىر 20 ءوڭىر بار. ونىڭ ارقايسىسىنان ورتا ەسەپپەن 5 مىڭ سولداتتان شاقىرسا، وندا 10 ايعا سوزىلاتىن اعىندىق-كونۆەيەرلىك جۇيەدە ءار ءوڭىردىڭ شىنىققان، ابدەن فورما-قالىبىنا كەلگەن 25 مىڭ جاۋىنگەرى كەز كەلگەن ۋاقىتتا ۇرىسقا كىرۋگە دايىن تۇرادى. سوندا قازاقستاندا سوعىس سالۋعا قابىلەتتى 500 مىڭ جاۋىنگەر وتاندى قورعاۋعا ساقاداي ساي بولادى. ولار جىل سايىن 2 اي بويى قورىنا قارۋ ۇستاپ، اتىپ ۇيرەنەدى، سانالۋان اسكەر تۇرلەرىنىڭ ۇيلەسىمدى شايقاسۋىنا بەيىمدەلەدى، اسكەري تەحنيكانىڭ قۇلاعىندا وينايتىن جاعدايعا جەتەدى. ول بولماعان سوڭ قازاقستان از شوعىر عانا كاسىبي ارمياعا، سونداي-اق اسكەردە ۇيرەنگەنىنىڭ ءبارىن 3-4 جىلدا تارس ەسىنەن شىعارعان ەكس-سولداتتارعا ءۇمىت ارتىپ وتىر", – دەدى بايعالي تىلەك.
ونىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، 6 ايعا سوزىلاتىن جانە ارى قاراي جىلدارعا اجىراتىلاتىن مۇنداي جۇيە اسكەري قىزمەتكە دەگەن جاستاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى. "تۇتاس ءبىر جىلىم بوسقا كەتەدى" دەپ اسكەردەن قاشاتىنداردىڭ سانىن ازايتۋعا ىقپال ەتەدى.
بالاسىنىڭ ناعىز ەركەككە اينالۋىن قالايتىن اتا-انالار جانە شىنىعىپ، شىمىر بولعىسى كەلەتىن بوزبالالار مۇنداي قىسقا، ءارى قارقىندى جاتتىعۋعا قۇرىلعان زاماناۋي اسكەري قىزمەتتى كوكتەمگى-جازعى لاگەر رەتىندە قابىلدايتىن بولادى.
كونتسەپتسيا اۆتورىنىڭ ۇسىنۋىنشا، 1 ساتىدان سوڭ جاۋىنگەرلەرگە ءتۇرلى بونۋستار تاراتۋعا، مىسالى، جۇك كولىگىنىڭ جۇرگىزۋشىسى كۋالىگىن بەرۋگە، بۇعان قوسا، باعدارلاماشى، باسقا دا ماماندىقتار كۋرسىنان وتكەنىن دالەلدەيتىن جانە ازاماتتىق سالالاردا كۇشى جۇرەتىن سەرتيفيكاتتاردى ۇلەستىرۋگە بولادى. سوندا 6 اي اسكەري قىزمەتىن وتەپ قايتقان بوزبالا-جىگىت بىردەن جۇمىسقا ورنالاسا الار ەدى.
ناتيجەسىندە، قازاقستاننىڭ ارمياسى ازاماتتار ءۇشىن "الەۋمەتتىك ليفتىگە" اينالادى.
جالپى، ۇقساس ءتاسىل شۆەيتساريادا قولدانىلادى. الەمدەگى ەڭ اۋقاتتى ەل سانالاتىن الپى ەتەگىندەگى وسى مەملەكەتتە ەر ازاماتتاردىڭ بارلىعى ءۇشىن قارۋلى كۇشتەردە قىزمەت ەتۋ مىندەتتى سانالادى. ول قىزمەت 260 كۇنگە نەمەسە 8,5 ايعا سوزىلادى. ول مەرزىمدى 10 جىلعا ءبولىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى.
9 ميلليونداي عانا ادام تۇراتىن شۆەيتساريانىڭ تۇراقتى ارمياسىنىڭ 220 مىڭعا جۋىق جاۋىنگەرى بار (2004 جىلعى رەفورماعا دەيىن 524 مىڭ بولعان). بىراق ولارعا ميلليونعا جۋىق جاۋىنگەر كەز كەلگەن ۋاقىتتا كومەككە كەلە الادى. سەبەبى شۆەيتساريالىق اسكەري مىندەتتى ازاماتتار اتىس قارۋىن جانە بۇكىل امۋنيتسياسىن ءوز ۇيلەرىندە ساقتايدى. تەك وق-دارىلەر عانا ارنايى ورتاق قويمادا ۇستالادى.
شۆەيتساريادا ارمياعا بارۋدان رەسمي تۇردە باس تارتۋعا بولادى. بىراق بۇل جاعدايدا باس تارتقان ازامات ون جىل بويى ءوز تابىسىنىڭ 3%-ىن ايىپپۇل تۇرىندە تولەپ، اسكەردىڭ ەسەپشوتىنا اۋدارىپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولادى.
بۇل ەل دە بەيبىتسۇيگىش ءارى بەيتاراپ سانالادى. بىراق بىزدەن ارتىقشىلىعى سول، ونىڭ ءدال ىرگەسىندە رەسەي مەن قىتاي سياقتى يمپەرياشىل كورشىلەرى جوق. دەمەك وزىق ەلدەردىڭ ءومىر سىنىنان وتكەن تاجىريبەسىن قابىلداساق، تەك وزامىز.
