«ۇلتتىق قۇندىلىقتار – ۇلت قورعانى» بايقاۋىنا كەلىپ تۇسكەن ماقالالار
...ءۇرجار اۋىلىنىڭ قاق ورتاسىندا اياعىنا ساپتاما ەتىك، باسىنا پۇشپاق تىماق كيگەن ەڭسەگەي بويلى قازاق كوزىمە وتتاي باسىلدى. «ءداۋ دە بولسا، وتكەندە استانادا شۋ اساۋلاردىڭ ارىنىن باسقان تاتتىمبەت كاپۇلى اعامىز وسى بولار» دەپ، كولىگىنە ءمىنىپ كەتكەلى جاتقان جەرىندە بارىپ سالەم بەردىم. ءدال ءوزى ەكەن. وسىلايشا، «جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى شىعار الدىنان» دەپ، جۇزدەسۋدى ىشتەي ارمانداپ جۇرگەن اعامىزبەن كۇتپەگەن جەردەن كەزدەستىك. بۇركىتشىلەر سايىسىنىڭ قات-قابات شارۋالارىمەن شاپقىلاپ، اسىعىپ ءجۇر ەكەن. «ءبىر-ەكى ساعاتتان كەيىن كەزدەسىپ، كەڭىرەك وتىرىپ سويلەسەيىك، باۋىرىم» دەدى دە، كولىگىنە ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. ايتقانىنداي، ساپتاما ەتىگىن سارتىلداتا باسىپ ەكى ساعاتتان كەيىن قاسىمىزدان تابىلدى.
ءبىر جىلدا 48 تاي ۇيرەتتىم
اڭگىمەشىل ەكەنى بىردەن بايقالدى. جىلقى جايىنداعى تاقىرىپقا ويىسپاس بۇرىن، اۋەلى سوناۋ موڭعوليا جەرىندە، قازاقىلىقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان بايانولگەي ايماعىندا وتكەن بالالىق بۇلا كۇندەرىن ساعىنا ەسكە الدى.
-اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا وسكەن قازاقپىز عوي. جايلاۋعا شىققاندا، جايلاۋدان ەتەككە تۇسكەندە تۇيەنىڭ ۇستىندە كەبەجەدە وتىراتىنبىز. جۋاس تۇيەنىڭ قوس قاپتالىنا ءتورت-بەستەن كىشكەنتاي بالالاردى وتىرعىزىپ قويادى. قانداي عاجاپ، مامىراجاي زامان ەدى! جايلاۋعا شىعىپ بارا جاتقاندا الدىڭنان ءبىر ءۇي كەزدەسسە، سول ءۇيدىڭ ادامدارى ايرانىن الىپ شىعاتىن. قازاقتىڭ كوشى قانداي! جۇكتىڭ ەڭ ءۇستىن سارىالا سىرماقتارمەن باسىپ، ءسان-سالتاناتپەن كوشەتىن ەدى قازاق ول كەزدە. قازاقتىڭ بايلىعى عوي، بۇل - سىرماق. ول ۋاقتا قازىرگىدەي قالى كىلەمدەر جوق. جىلقى بالاسىنا قارشاداي كۇنىمىزدەن ءۇيىر بولدىق. اكەم جۇيرىك ۇستايدى. ءبىر-ءبىر سايدىڭ باسىندا ءبىر-ەكى شالدان جاتادى. وزدەرى سولاي ءبولىنىپ العان. قۇر جاتپايدى، اتتاردى سىنايدى. التى-جەتى جاستاعى كەزىم. تۇيە جۇنىنەن توقىلعان كۇپى ىشىگىم، باسىمدا سەڭسەڭ ەلتىرى تىماعىم بار. قوينىما قارما نان تىعىپ بەرەدى. «سۋدى دالادان تاۋىپ ىشەسىڭ. اكەڭنەن قالما» دەيدى اپام جارىقتىق. سودان شالدىڭ كوزىنە تۇسپەي، بىلدىرمەي سوڭىنان ەرىپ وتىرامىن. قاراڭعى ءتۇسىپ، شاينەككە موسى ءىلىنىپ، شاي ەندى قاينادى-اۋ دەگەن كەزدە ساپ ەتىپ شىعا كەلەمىن. «وي، الگى جىندىڭ كەپتى» دەيدى اكەمنىڭ جانىنداعىلار. كۇن - قاراڭعى، قايتا قۋىپ جىبەرەتىن ەمەس. «بەرى كەل» دەيدى ەرىكسىز. «قالدىرىپ كەتىپ ەدىم ۇيگە. سايتانداي بوپ ساپيىپ قاي ۋاقتا كەلىپ العان؟!» دەپ اكەم ءبىر ۇرسىپ الادى. ءوستىپ ءجۇرىپ وستىك قوي. شالداردىڭ اڭگىمەسىن قۇلاققا قۇيىپ ەرجەتتىك. قازاقيلىق، اتقۇمارلىق سول اكەمىزدەن بەرى قاراي جالعاسىپ كەلە جاتىر عوي، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن تاتتىمبەت كاپۇلى.
اكەسىنەن ءبىر ەلى قالمايتىن تەنتەك ۇلدىڭ اتقا دەگەن قۇمارلىعى، اساۋ ۇيرەتۋگە دەگەن قۇشتارلىعى اۋەلدە قوزى-لاققا شالما تاستاۋدان باستالىپتى.
-باسقانى بىلمەيمىن، جىلقىنى ءوزىم ەرەكشە جاقسى كورەمىن. اكەم جارىقتىق تا جىلقى دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. ءبىر جىلقى كەتىپ بارا جاتسا، ءاي، الدىنداعى تاماعىن دا ىشپەيتىن. سونداي اتقۇمار ادام بولدى. اپام سارلىقتىڭ، ءبىز قوداس دەيمىز عوي، سونىڭ قىلىنان شالما ارقان ەسىپ بەرەدى. اۋەلى قوزى-لاققا شالما تاستاپ ۇيرەندىك. ودان اۋىلدا بۇزاۋ توقتاتپايتىن بولدىق. قولىمىز سودان ماشىقتاندى عوي. ءسويتىپ، بىرتىندەپ جىلقىعا كوشتىك. التىنشىنى ءبىتىرىپ، جەتىنشىگە باراتىن جىلى ءبىر جازدا 48 تاي ۇيرەتتىم. الا جازداي بيەباۋدىڭ باسىندا تايمەن ارپالىستىم. كۇنىنە ءبىر تاي ۇيرەتەم. كۇزدە ساباققا بارعاندا ۇستازىمىز: «جازدا نە ىستەدىڭ؟» دەپ سۇراعانىندا: «48 تاي ۇيرەتتىم» دەپ جازعانىم ەسىمدە. قۇرىق تيمەگەن اساۋدى قۇلاقتان باسۋ - جىگىتتىڭ جىگىتىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن دۇنيە. ءوزىم ءسۇيتىپ ويلايمىن. بىلتىر استانادا اساۋ ۇيرەتۋدەن وتكەن رەسپۋبليكالىق تۋرنيردە قورعالجىڭنان اكەلىنگەن ىلعي قازاقى، جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن، ءمىنىس كورمەگەن جىلقىلاردى ۇيرەتتىك. جۇرتتىڭ ءبارى «مىنالار نەگە كىشكەنتاي؟» دەپ سۇرايدى. تازاقاندى جىلقى موڭكۋشى مە ەدى؟! نە نارسە شىقسا دا، سول كىشكەنتايلاردان شىقپاي پا؟ «جامان ايعىر جاتىرىنا شابار» دەگەن ءسوزدى قازاق بەكەر ايتپاسا كەرەك. تاي شىقتى، بولدى، ۇرعاشىسى بولسىن، ەركەگى بولسىن، ساۋىرلاپ، ۇيىردەن قۋىپ شىعادى قازاقتىڭ ايعىرى. تازاقاندى جىلقىلاردا ونداي بولمايدى ەكەن. وعان كوزىم جەتتى. ءوز بالاسىنا دا شابا بەرەدى. سوندىقتان اباي اتامنىڭ «ادامنان ەستى جانۋار» دەگەن ءسوزى تەكتىلىگىن جوعالتپاعان قازاقى جىلقىلارعا قاراتا ايتىلسا كەرەك، - دەدى دە:
ەلىك باس، تەرىس ەزۋ، ەلەڭ قۇلاق،
ءور كەۋدە، بوكەن تاناۋ، قۇلان سيراق.
تىك باقاي، قىسقا بىتكەن بەرىك بەلدى،
تۇياعى كەرقۇلانعا بىتەر تۇياق.
قۇس توپشى، بارىس سۇبە، جىلان باۋىر،
بوتا كوز، كۇدىر جوتا، بيىك ساۋىر.
كەڭ قۇرساق، جىبەك ءسىڭىر، ءسىلبىسى كەڭ،
ارشىن ءتوس، بۇركىت قاباق، مىنەزى اۋىر.
جەز باقاي، تەسىك وكپە، الما مويىن،
كەڭ ساعاقتى، سەركە سان، جەلكەسى ويدىم.
بىلەۋلەنىپ بۇلشىق ەت بولەك بىتكەن،
اراسى الشاق جاتىر قالعابايدىڭ.
تار مىقىندى، تارتىق جون، تالتاق بۇتتى،
جاراعانى سۇمبىدەي سۇلۋ سىرتتى.
شاشالىعى ءسىڭىرلى، تىك تىلەرسەك،
مىڭنان بىرەۋ شىعادى مۇنداي جىلقى، - دەپ ولەڭدەتە جونەلدى. مۇنىڭ سوڭىن الا تاعى ءبىر-ەكى شۋماق وقىدى. اكەسى كاپ قۇمارۇلىنىڭ جازعان ولەڭى ەكەن.
تاتتىمبەت كاپۇلىن ەڭ العاش استانادا تۇڭعىش رەت وتكەن رەسپۋبليكالىق ات ۇيرەتۋ تۋرنيرىندەگى سۋرەتتەرىنەن كورگەنبىز. جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن، باس بىلمەيتىن تارپاڭداردى قۇلاعىنان باسىپ تۇقىرتىپ، تىرپ ەتكىزبەگەن جىگىت اعاسىنىڭ قاجىر-قايراتىنا قايران قالعانبىز. ءبىر قىزىعى، سول سايىستا ءوزى دە اساۋلاردى ۇيرەتۋگە ىقىلاس تانىتىپ، ۇيىمداستىرۋشىلارعا ەمەۋرىن ءبىلدىرىپتى. «ءىنىم داۋلەتكەرەي مەن رامازان ساتتىباەۆ ەكەۋى: «ەي، تاتتىمبەت، جاسىڭ بولسا 45-كە كەلدى. ۇيات قوي مىناۋىڭ» دەگەن سوڭ رايىمنان قايتتىم. ايتپەسە قورقىپ تۇرعان مەن جوق. امبە الگىلەر تاقىمعا دا تولمايدى ەكەن» دەيدى 46 جاسقا كەلسە دە، قايراتى قايتپاعان اعامىز ميىعىنان كۇلىپ.
بۇل كىسىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، ادەتتەگىدەي ناۋرىز نەمەسە وزگە دە مەرەكەلەر، ءارتۇرلى كونتسەرتتەر، قويىلىمدار كەزىندە عانا ەمەس، ۇلتتىق كيىمدەردى ۇنەمى كيىپ جۇرەدى. اسىرەسە، قىس مەزگىلىندە ساپتاما ەتىگى مەن پۇشپاق تىماعىن، قاسقىر ىشىگىن ۇستىنەن تاستامايدى.
- ۇلى دالا ەلىنىڭ ۇرپاعىمىز دەيمىز. ۇلى دالانىڭ قازاعى قانداي بولدى؟ ۇلى دالا قازاعىنىڭ كيگەن شاپانىنىڭ ءبىر جاق ءوڭىرى جەرگە توسەنىش، ءبىر جاق ءوڭىرى جامىلعى ءرولىن اتقارعان. جاۋگەرشىلىك زاماندا سويىلمەن كوبىنە تىزە مەن شىنتاقتان سوعاتىن بولعان. ساپتاما ەتىك ءبىر جاعى، سوققىدان قورعاعان. ەكىنشىدەن، تىزەڭە دەيىن جاۋىپ تۇرادى، جىلى ۇستايدى. قازاقتىڭ كوبى تىزەدەن كەتەدى عوي. مەن ساپتاما ەتىگىمدى ماشينەمەن جۇرگەندە دە كيە بەرەمىن. ۇيرەنىپ العام. جاي اياق كيىم كيسەم، جەل سوعادى. مەكتەپكە دە كيىپ بارامىن. دەنە تاربيەسىنەن ساباق بەرەمىن عوي. مەكتەپكە كىرگەننەن كەيىن كروسسوۆكامدى كيىپ الامىن. كوپ بالالار تاڭدانا، تامسانا قارايدى، - دەيدى ۇلتتىق كيىمىمەن كوپگە ۇلگى بوپ جۇرگەن كەيىپكەرىمىز.
تۋماعان قۇلىنعا قۇدا تۇسكەن
تاتتىمبەت كاپۇلىنىڭ اتقا دەگەن ايرىقشا قۇمارلىعى اكەسىنەن دارىسا كەرەك. اقىندىعىمەن، اتبەگىلىگىمەن، ۇستازدىعىمەن تانىلعان اكەسىنىڭ اتقۇمارلىعى، جىلقىجاندىلىعى سونشا، ءتىپتى، تۋماعان بيەنىڭ ىشىندەگى قۇلىنعا ساۋدا جاساعان كەزدەرى دە بولىپتى.
-1982 جىلى بولعان وقيعا ەدى بۇل. 12-13 جاستاعى شاعىم. بايكول دەگەن كولدىڭ تەرىسكەي جاعىندا وتىرامىز. سول كولدىڭ جاعاسىندا، كيىز ۇيدە دۇنيەگە كەلگەنبىز عوي ءبارىمىز. وسى جىلى ءبىر ۇلكەن بايگە وتەتىن بولىپ، اكەم كۇرەڭتوبەل جورعا اتىن جاراتىپ، جارىسقا ازىرلەنىپ ءجۇردى. جارىسقا ءدال ءبىر كۇن قالعاندا تاڭەرتەڭ تۇرسا، بىرەۋلەر جورعا اتتىڭ اياعىنا شەگە قاعىپ كەتىپتى. مۇنى كورگەن اكەم كوزىنىڭ جاسىنىڭ كول قىلىپ، قاتتى قامىقتى. كۇرەڭ اتتىڭ نوقتاسىن شەشىپ، قويا بەردى دە، ءوزى ۇيدە جاتىپ الدى. قۇلا اتتى دا بوساتىپ جىبەردى. ءسويتىپ، بىردە-ءبىر بايگەنى جىبەرمەيتىن اكەم جارىسقا بارا الماي قالدى. ەلدىڭ ءبارى تويعا كەتىپ جاتتى. سودان اكەم ءبىر كۇنى تاۋعا شىعىپ كەتتى. 15 كۇندەي ۇيگە كەلمەدى. اپام جارىقتىق: «اكەلەرىڭ كەلمەدى عوي» دەپ قويادى. ءبىر كۇنى كەلدى. قاسىندا كوك اتقا مىنگەن، قوس قاپتالىنا سۋىر تەڭدەگەن، موينىنا مىلتىق اسىنعان حاميتحان دەگەن كىسى بار. شەشەمە: «تاماعىڭدى قامدا» دەدى. داستارقان جايىلدى. ءبىر ۋاقىتتا اكەم انا كىسىگە مىڭ جارىم تەڭگە بەردى. سويتسەم، ءالى تۋماعان بيەنىڭ ىشىندەگى قۇلىنعا ساۋدا جاساپ كەلگەن ەكەن عوي اكەم جارىقتىق. سول بيە كەلەسى جىلى قۇلىندادى. سول قۇلىن كەيىن تالاي الاماننىڭ الدىن بەرمەگەن اتاقتى كوكجورعا ات (اتى – تايقىزىل – ا.ق) بولدى.
سول كەزدە ەل اراسىنا اڭىز بوپ تاراعان بۇل وقيعا تۋرالى:
اكە، سەن قوجاناسىر ەكەنسىڭ عوي،
قۇدا تۇسەتىن قۇلىنعا تۋماعان ءالى، - دەپ جازعان داۋلەتكەرەيدىڭ ولەڭى بار.
سول كوكجورعا اتتىڭ ءبىزدىڭ اۋلەت موڭعوليادان قازاقستانعا كوشكەن كەزدەگى كوزىنەن اققان جاسىن كورسەڭىز عوي. مالدىڭ ءبارىن سوندا قالدىرۋعا تۋرا كەلدى عوي. سونى كەيدە ەسكە تۇسىرگەندە ءوزىمىز دە كوزىمىزگە جاس الامىز، - دەپ تەبىرەنە ەسكە العان تاتتىمبەت اعامىز اكەسىنىڭ جاراتقان جۇيرىكتەرى - الاياق اتتىڭ 31, كوك الا جورعانىڭ 32 رەت بايگەدەن كەلگەنىن، وسى ەكى اتتىڭ باسىن تۋعان ءىنىسى داۋلەتكەرەيدىڭ موڭعوليادان اتامەكەنگە ارنايى الىپ كەلگەنىن ايتتى. ەكى جۇيرىك اتتىڭ باس سۇيەكتەرى قازىر استانادا تۇر. ۇشاققا سالعان كەزدە ونداعىلار: «مىناداي توۆاردى ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرمىز» دەپ قاتتى تاڭعالىپ، باستارىن شايقاعان كورىنەدى. مىنە، جىلقىعا دەگەن، اتا-بابا داستۇرىنە دەگەن قۇرمەت وسىنداي بولسا كەرەك. «وسى جۇيرىكتەر جايىندا «اكەمنىڭ تۇلپارلارى» دەگەن اتپەن كىتاپ جازسام با دەگەن ويىم بار» دەيدى تاتتىمبەت كاپۇلى.
اۋدان ورتالىعىنداعى ءدامحانالاردىڭ بىرىندە بىرەر ساعات اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن «كوكوزەككە ءجۇر. داستارقانىمىزدان ءدام تات» دەپ ۇيىنە شاقىردى. كوز بايلانعان كەز. وڭكيگەن «دجيپپەن» قالىڭ قارعا ورانعان القاپتى قاق جارعان اسفالت جولمەن ىزعىتىپ كەلەمىز.
باعاناعى داستارقان باسىنداعى جىلقى جايىنداعى اڭگىمە كولىكتە جالعاستى. كەيىپكەرىم اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزىپ كەلەدى. جىلقى تۋرالى اڭگىمە ادامدى جالىقتىرماي ما، الدە ايتۋشى شەبەر مە؟ «جانىبەك ءان سالادى، اقسەلەۋ تامسانادى» دەگەندەي، تامسانا تىڭدايمىن.
...ون جاسقا كەلگەن اتتا ويماقتاي ءمىن بولمايدى. ون جاس جىلقىنىڭ ناعىز بابىنا كەلەتىن شاعى. ءبىز قۇنانىندا، دونەنىندە بايگەگە قوسىپ جاتامىز. تاي مەن قۇناندى جارىستىرامىز. «اتتىعا ەرىپ جاياۋدىڭ تاڭى ايىرىلىپتى» دەگەندەي، سودان كەيىن تولىق جەتىلمەگەن جىلقى قولتىعىن دا سوزادى، وكپەسىن دە وشىرەدى. جۋان اتتىڭ اتى – جۋان ات. «بەستىسىندە بەلىن شەش» دەپ قازاق بەكەر ايتپايدى. بەستىسىندە قازاق جىلقىنى جارىسقا قوسپايدى. «بەستىنىڭ بەتىنەن ساقتا» دەيدى. مۇنى نەگە ايتادى؟ بەس جاس - جىلقىنىڭ مۇشەلى. مۇشەلىندە زورىقتىرۋعا، قيناۋعا بولمايدى.
...جۇيرىك اتتى باپتاۋعا ەكى-ەكى جارىم ايداي ۋاقىت قاجەت. اۋەلى ەتىن قاتىراسىڭ. مەيىزدەي بوپ قاتقان جىلقى ەشقاشان ارىمايدى. البارىندى جىلقىلار تەز ارىقتايدى. تاعى ءبىر ەسكەرەر دۇنيە - سەمىز جىلقىنى ارقانداۋعا بولمايدى. مۇنداي جىلقى قوزعالماي تۇرعاننان كەيىن بۇيىردەگى قازىنى دەنەگە جيناپ، توپقازى بوپ قالادى. قازى ۇستىگە قاراي جينالعاننان كەيىن تىنىس الۋى قيىنداپ، جىلقى شابا المايدى. قازاقتىڭ «ءوي، سەنىڭ اتىڭ توپقازى بوپ تۇر. شاپپا» دەپ جاتاتىنى سوندىقتان.
...قىستا جۇيرىك اتتى تويىندىرعان ءلازىم. جىلىك مايىن اعارتۋ قاجەت. جىلىك مايى ۇزدىككەن جىلقى شاپپايدى. قىستاي دەمالىپ تۇرعانى ءجون. اراسىندا ءمىنىپ قويۋ كەرەك، بىراق شاپپايسىڭ. ارا-تۇرا ارپا بەرىپ قوياسىڭ. ودان كەيىن سۇلىمەن قايىراسىڭ. سۇلى اتقا كوپ كۇش بەرمەيدى، سىرتىن عانا سۇلۋلايدى، جۇرەكتىڭ مايىن الادى. جۇرەكتە ماي بولسا، جىلقى شاپپايدى.
تۇلپاردىڭ توعىز ءتۇرى
اكەسىنىڭ قاسىندا كوپ ءجۇرىپ، اقىلىن كوپ تىڭداپ، جىلقىنىڭ قىرى مەن سىرىنا ابدەن قانىققان تاتتىمبەت كاپۇلى اياعىنا جەم تۇسكەن اتتاردى ءوزى ەمدەيدى ەكەن. اتتىڭ اياعىنان عانا ەمەس، قۇيرىعىنىڭ ۇشىنان دا، تاڭدايىنان دا قاندى ءوزى الادى. اياعىنا جەم تۇسكەن جىلقىنىڭ بەلگىسى جەم تۇسكەن اياعىن كوسىپ نەمەسە ءجيى-ءجيى سۇرىنە بەرەتىن كورىنەدى. جىلقىنىڭ تالاق دەگەن دە اۋرۋى بار. - قازاق سيىرعا اشۋلانعان كەزدە «قاراسان كەلگىر»، جىلقىعا «تالاعىڭ تۇسكىر» دەپ قارعاپ جاتادى. تالاق بولعان جىلقىنىڭ كوكباۋىرى ءىسىنىپ كەتەدى. ءبىز شانشىساڭ، امان قالادى. مەن شانشي الامىن. اكەمنىڭ ۇيرەتكەندەرى عوي، - دەيدى اتبەگى.
جاستايىنان سان الاماندا بايگەگە شاپقان كەيىپكەرىمىز ناعىز جۇيرىك اتتا سىن بولمايتىنىن، ولپى-سولپى كەلەتىنىن ايتادى.
اكەسى كاپ قۇمارۇلى «ىرعايلى جارتاس» اتتى كىتابىندا:
ويدى قىستاپ، قىر كۇزەپ،
ساقتانعان جەل وتىنەن.
قىسىر ءسۇتى بوي تۇزەپ،
اردا ەمىپ جەتىلگەن –
ءسۇت جۇيرىكتەر كەلىپتى.
جاز جىبەرىپ، كۇز ءمىنىپ،
اپاي ءتوستى جايلاعان.
جىلىك مايى ۇزدىگىپ،
ارىپ جونى تايماعان –
ەت جۇيرىك تە كەلىپتى.
قىسقا مويىن، ارشىن ءتوس،
كۇدىرگە شاپسا مايرىلماس.
ءارى مىقتى، ءارى مەس،
التى اي مىنسە ارىماس –
مۇز بۇيرەك تە كەلىپتى.
قىل ساعاقتى ساندالگەر،
سىلاڭ اياق، كەرىم سال.
شاماسى بار اۋدەمجەر،
سۇڭعاق مويىن، نازىك بەل –
ۇشقىرىڭ دا كەلىپتى.
سابا قۇرساق، سالما ءتوس،
جازىق ساۋىر، تارتىق بەل،
كەڭ ماڭدايلى، كەشكىل باس،
جەلىپ كەتسە جەتپەس جەل –
كۇدىرىڭ دە كەلىپتى.
سەركە ساندى، قوي بۇيرەك،
كۇدىر جوتا كۇرەڭشە،
ءارى جۋاس ءھام جۇردەك –
تىقىرشىماس مىنگەنشە –
ساندالىڭ دا كەلىپتى.
قىزدىرا الماس اۋدەمجەر،
قۇلجا مويىن توڭىرەك،
قازان ساۋىر، قاقپان بەل،
جەلىپ كەتسە جەتپەس جەل –
شومبالىڭ دا كەلىپتى، - دەپ جۇيرىك اتتى 9 توپقا بولەدى.
جورعا بولاتىن جىلقى جەتى كۇنگە دەيىن اياقتانبايدى
1986 جىلى جازدا موڭعوليانىڭ بايانولگەي ايماعىندا قاتتى جاڭبىر جاۋىپ، سۋ تاسىپتى. جاڭبىر باسىلعاننان كەيىن جۇرت اعىسى قاتتى قوبدا وزەنىنىڭ ارالىندا قالىپ قويعان جىلقىلاردى ايداپ كەلۋ ءۇشىن حاۋاننىڭ فايزوللاسى دەگەن سۋدا بالىقشا جۇزەتىن جىگىتتى جۇمسايدى. ارالعا جەتكەن فايزوللا جىلقىلاردى ءبىر-بىرلەپ سۋعا قاراي ايدايدى. سۋعا الدىمەن تۇسكەن ساقا بيەلەر قۇلىندارىن قورعاشتاپ، يەگىنىڭ استىنا الىپ، وزدەرى وزەننىڭ اعىس جاعىنا شىعىپ، جاعاعا شىعىپ جاتادى. ءبىر مەزەتتە سۋعا تۇسكەن قۋلىق بيەنىڭ قۇلىنىن اعىس اعىزىپ الا جونەلەدى. وسى كەزدە تورتوبەل ايعىر كومەككە ۇمتىلادى. اعىپ بارا جاتقان قۇلىندى قۋىپ جەتىپ، تاناۋىمەن جانتالاسا جاعاعا قاراي يتەرەدى. جارقاباققا جاقىن كەلگەنىمەن، وزەننىڭ تەرەڭ ءيىرىمى جاعاعا شىعۋعا بوي بەرمەيدى. وسى كەزدە ادام ايتسا سەنگىسىز وقيعا ورىن الادى. تورتوبەل ايعىر قۇلىندى جەلكەسىنەن تىستەپ الىپ جاعاعا لاقتىرادى. ءسويتىپ، وزىنەن تاراعان قۇلىندى امان الىپ قالادى.
-بۇل – شىن بولعان وقيعا. بايانولگەي ايماعىنداعى قوبدا وزەنىنىڭ شەجىك دەگەن جەرىندە بولعان. ونداعى جۇرت ءالى كۇنگە دەيىن اڭىز قىلىپ ايتادى. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ بۇگىنگى كۇنى ءبىز ءوز ۇرپاعىمىزعا وسى جىلقى قۇرلى، مال ەكەش مال قۇرلى مەيىرىم تانىتا الماي، دارەتحاناعا تاستاپ، كولىكتىڭ تەرەزەسىنەن لاقتىرىپ جاتقان جوقپىز با؟ قۇلىنى ءۇشىن جانىن قيۋعا دەيىن بارعان ايعىردىڭ ارەكەتى اليمەنت تولەمەي قاشىپ-پىسىپ جۇرگەن اكەلەرگە ۇلگى ەمەس پە؟ وسىنىڭ ءبارىن ويلاساڭ، مىنا جالپاق جالعانعا سىيماي كەتەسىڭ. «ءىش قازانداي قاينايدى، كۇرەسەرگە دارمەن جوق»، - دەپ كەشەگى تاقىم تولتىرىپ ات ءمىنىپ، اۋىز تولتىرىپ ءسوز ايتۋدى مارتەبە ساناعان قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ ۇساقتالىپ، قاتىگەزدەنىپ كەتكەنىن قىنجىلا جەتكىزدى.
بىردە ءبىر ءۇيىر جىلقى جوعالىپتى دەسەدى. ىلە-شالا قۋعىنشىلار دا جوعالعان جىلقىنىڭ سوڭىنان ىزگە تۇسەدى. ولاردىڭ اراسىندا ءبىر جاۋىرىنشى بولعان ەكەن. جاۋىرىنعا قاراپ وتىرىپ ايتىپتى دەيدى: «بۇلار توقتامايدى. ىشىندە مەن سەكىلدى ءبىر جاۋىرىنشى-باقسىسى بار. ءبىر اقىل ايتايىن. «تەگىس اتتارىڭنان ءتۇسىپ، اتتارىڭدى تەرىس تاعالاپ، تەرىس ەرتتەپ مىنىڭدەر» دەيدى. سەرىكتەرى ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندايدى. سوندا جىلقىنى ايداپ بارا جاتقان جىگىتتەردىڭ ىشىندەگى جاۋىرىنشى: «قايتىپ كەتتى بۇلار. ءبىر قىسىردىڭ تايىن سويىپ، وسى جەردە دامىلدايىق» دەيدى جاۋىرىنىنا كوز سالىپ، كوڭىلى جايلانعانداي بولىپ. الايدا بۇل قۋانىشى ۇزاققا سوزىلمايدى. قىسىردىڭ تايىن ەندى جەگەلى جاتقاندا قۋعىنشىلار ۇستىنەن كەپ تۇسەدى. سوندا قۋعىنشىلاردىڭ اتتارىن تەرىس تاعالاپ، ەرتوقىمدارىن تەرىس ەرتتەپ مىنگەنى الگى جاۋىرىنشىعا تەرىس تۇسكەن ەكەن. قايتىپ كەتتى دەپ ويلاعان.
وسى اڭگىمەنى ايتىپ بەرگەن تاتتىمبەت اعامىز: «قازىر جاۋىرىنعا، ايعا، كۇنگە قاراپ بولجايتىن مۇنداي ادامدار جوق دەۋگە بولاتىن شىعار. قازاق مال شارۋاشىلىعىمەن بىتە قايناسىپ ءوستى عوي. ولە جاتقان قازاعىڭ كۇننىڭ جاۋاتىنىن، اۋا-رايىنىڭ بۇزىلاتىنىن، اي مەن كۇننىڭ قورالانىپ، قۇلاقتانعانىن جاقسى بىلگەن. «اي قورالانسا، ايىرىڭدى سايلا، كۇن قورالانسا، كۇرەگىڭدى سايلا دەيدى قازاق. كۇن قورالانسا، كۇن سۋىتادى، اي قورالانسا، كۇن جىلىنادى. قار جاۋادى. قازىر ينتەرنەت دەگەن بالەنى تاۋىپ الدىق قوي. بۇرىنعى اجەلەرىمىز قايدا، اتالارىمىز قايدا؟ ءبارىن ايتىپ وتىراتىن. ول كىسىلەر دە ازايىپ كەتتى. «ەسىك الدىندا توبەڭ بولسا، ەرتتەپ قويعان اتپەن تەڭ، اۋىلىڭدا قارتىڭ بولسا، جازىپ قويعان حاتپەن تەڭ» دەگەن زاماننان كەتىپ بارامىز عوي. ماپەلەپ وسىرگەن اكە-شەسىن قارتتار ۇيىنە اپارىپ تاستايدى. اندا اپارىپ تاستايدى، مىندا اپارىپ تاستايدى. قاراپ تۇرساڭ، سونىڭ ءبارى شەنەۋنىكتەر، وقىعان-توقىعان ازاماتتار، - دەپ قۇنى كەتە باستاعان قۇندىلىقتارىمىزعا قاتىستى دا ويىن ءبىلدىردى.
اتتىڭ سىرىنا قانىق ازامات ءوزى دە جۇيرىك جاراتادى. جاقىندا قوماقتى قارجىعا جارتىلاي تازاقاندى جورعا ساتىپ اكەلىپتى. جورعا دەمەكشى، جورعانىڭ دا جۇرت بىلمەيتىن قىرى مەن سىرى كوپ ەكەن.
-جورعا – وتە سەزىمتال، كىرپياز جانۋار. يەسىنىڭ ايالاپ، ماپەلەپ مىنگەنىن قالايدى. جورعا ءوز يەسىنىڭ مىنەز كورسەتىپ، تىزگىنىن ءبىر سىلكىگەنىنىڭ ءوزىن ءۇش جىلعا دەيىن ۇمىتپايدى دەسەدى. مىقتى جورعا بولاتىن جىلقى تۋعان كەزدە ءۇش-ءتورت، كەيدە جەتى كۇنگە دەيىن اياقتانبايدى. كەيبىرەۋلەر مۇنى جاماندىققا جورىپ، «كەم تۋعان ەكەن» دەپ بىلمەستىكپەن باۋىزداپ تاستاپ جاتادى. قاتتى جورعا بولاتىن جىلقى جەتى كۇنگە دەيىن ەكى ادىم الا الماي، ەنەسىن قاسقىر سەكىلدى الدىڭعى ەكى اياعىمەن تۇرىپ ەمەدى ەكەن. اياقتارى مايماقتاۋ كەلەدى. ماسەلەن، اكەم تۋماي جاتىپ قۇدا تۇسكەن قۇلىن تۋعان كەزدە ءۇش كۇنگە دەيىن اياقتانباي، ارتقى ەكى اياعىن كوتەرە المادى. جورعا دەگەنىڭىز - جىلقىنىڭ كەمتارى. ەكى جىلقىنىڭ ءبىرى جورعا بولا بەرمەيدى. سيرەك كەزدەسەدى، - دەيدى ءوزى دە تايپالتىپ جورعا مىنگەندى جاقسى كورەتىن كەيىپكەرىمىز.
P.S. تاتتىمبەت كاپۇلى ءۇرجار اۋدانىنىڭ كوكوزەك اۋىلىندا تۇرادى. سونداعى ورتا مەكتەپتە دەنەشىنىقتىرۋ پانىنەن ساباق بەرەدى. جۇيرىك ات قانا جاراتپايدى، بۇركىت تە ۇستايدى. تەرى يلەيدى، ات تاعالايدى، قامشى، ومىلدىرىك، قۇيىسقان، جۇگەن ورەدى. تاڭدى تاڭعا ۇرىپ قيسسا-داستان ايتاتىن ونەرى دە بار. جاقىندا وبلىس تاريحىندا تۇڭعىش رەت ءۇرجار اۋدانىندا وتكەن بۇركىتشىلەر سايىسىن ۇيىمداستىرۋعا دا ۇيىتقى بولعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. ۇلى مۇحاڭنىڭ الكەي مارعۇلانعا قاراتا ايتقان «ءبىر ءوزى ءبىر اكادەميا» دەگەن ايگىلى ءسوزى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. اتاقتى جازۋشىنىڭ بۇل ءسوزىن ءبىر بويىنا سان ونەردى سىيدىرعان تاتتىمبەت كاپۇلى سەكىلدى ازاماتتارعا ايتسا دا، جاراساتىن سەكىلدى.
ازامات قاسىم
