قايىربەك دەپارتامەنتتىڭ قابىلداۋىنا جازىلعالى كوپ بولدى. كىرىپ-شىعىپ جاتقانداردىڭ جۇزىنە، ءجۇرىس-تۇرىسىنا قاراپ وتىر. قابىلداۋعا كىرگەندەردىڭ كوپشىلىگى الدەبىر جاقسى كاسىپتىڭ تۇتقاسىن ۇستايتىندارعا ۇقسايدى. كوڭىلدەرى توق ادامدار. قاسىندا كەشەدەن جۇرگەن ءوزى سياقتى ەكى-ءۇش كىسى عانا بار ەكەنىن بايقادى.
قابىلداۋدى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن قاسى-كوزى سۇرمەلەنگەن اپپاق قىز، الدە كەلىنشەك پە، شولاق كويلەكتىنىڭ ىزاسى ءوتىپ بولدى. ءوزى ادەيى ىستەيتىندەي ستولعا الدە ءبىر قاعازدى قاراعان بوپ، ەڭكەيىپ-توڭقايعاندا كەلتە ەتەگىنەن تاڭى جارق ەتەدى. «تفۋ، پاتشاعار! كەلىم-كەتىم ەل-جۇرت بار دەپ ويلامايدى-اۋ. قىزمەتتىك ەتيكا، ادەپ-يبا دەگەن قايدا؟!». ونىمەن قويماي بۇلار جاققا تاناداي كوزىن جارق ەتكىزىپ، توڭكەرىپ قوياتىنىن قايتەرسىڭ. كوزىن تايدىرىپ تەرىس اينالدى.
قاسىنداعى جاستاۋ جىگىت مۇنىڭ ويىن وقىپ قويعانداي قۇلاعىنا سىبىرلادى. «انا وتدەلدەگى مىقتىنىڭ اق توقالى». اق توقال اپپاق بۇعاعى جۇتىنىپ بۇعان قارايدى. بۇلاردان بىردەڭە دامەتەتىندەي، اسەم جىميادى. الدە بۇلاردىڭ جۇيكەسىن سىنايىن دەگەندەي مازاق قىلا ما ەكەن، قۇرعىر. «مۇنافىق!».
مۇنىڭ كوپ ماسەلەسى دە جوق-تى. تەك ءبىراز قارجىسى كەتكەن الگى ابەردين-انگۋس، گولشتينو-فريز دەگەندەردىڭ شارۋاسى بولماسا. توپالاڭ كەلگەندەي مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان كەلگەن ەتتى-ءسۇتتى دەگەن توقال سيىرلار ءار جەردە تەڭكيىپ، توڭقايىپ قالدى ەمەس پە. وزدەرى ەرەكشە كۇتىم كەرەك ەتەتىن مالدىڭ «ەليتاسى» ەكەنىن قايتەيىك، جەم-ءشوپتى دە تالعاپ جەيتىن تويىمسىز تاجال ەكەن. از عانا ۋاقىتتا اينالاداعى قامىس-قۇراققا دەيىن قۇرتتى ەمەس پە. «ودان دا ءوزىمىزدىڭ كۇي تالعامايتىن اقباس سيىرىمىز جاقسى ەدى».
كوز الدىنا ءتۇر-ءتۇسى ءتۇن تۇگەل كۇندىز دە تۇسىنەن شىقپايتىن توقال سيىرلار كىردى. «وزدەرى سيىرعا ۇقساپ كۇيىس قايىرا ما ەكەن؟» ەسىندە ەشتەڭە قالماپتى. باياعى كوشكەندە جۇك ارتاتىن ءمۇيىزى شاڭىراقتاي-شاڭىراقتاي زەڭگى بابا تۇلىكتەرى-اتان وگىزدەردى، جەلىندەرى سىزداپ قىردان تالتاڭداپ كەلەتىن قازاقتىڭ اقباس ماما سيىرلارىن ەسكە الدى. سيىردىڭ اسىلىن-تىنجى، جىلقىنى-قۇتپان، تۇيەنى-جامپوز، قويدى-كەلەپان دەيتىن بۇل قازاق. ءورىس تاڭدامايتىن، ءتولى تەز اياقتانىپ كەتەتىن.
قايىربەكتىڭ كوز الدىنا قازاقتىڭ اق باس سيىرلارى عانا ەمەس، ەجەلگى الىپ تۋرلار، ەرەن كۇشتى بۋففالدار، كۇي تالعاماس بۋيبول، تاس-تاسقا، ىستىق-سۋىققا ءتوزىمدى قوداستار كەلدى. ءيا، وتكەن ەكەن ادامزاتتىڭ ءبىر ءداۋىرى. ساۆانالارداعى قان-جىنعا تويعان اشقاراق ارىستان، تويىمسىز قورقاۋ، جىرتقىشتاردىڭ مارعاۋ زامانى كەلگەندەي.
قازاقتىڭ ءوز مالى قۇرىپ قالعانداي، اۋستريادان اكەلگەن الا باس، كانادادان كەلگەن قاراباس توقال سيىرلار قاپتاپ كەتتى. دالا، قالا توقالدارعا تولىپ كەتكەندەي. ەلگە بەلگىلى باي-باعلان، ءانشى «جۇلدىزداردىڭ» ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى-توقال دا توقال بولدى. قالا بازارلارى، ساۋدا ورتالىقتارىندا جاپپاي شەت ەلدىك «اسىل تۇقىمدى» توقال سيىرلاردىڭ ەتىن الىپ جاتقان اق توقالدار كوز الدىنا ەلەستەپ ءوتتى. قازاقتىڭ مالى عانا ەمەس، ءوز گەنى، مىنەز-قۇلقى دا وزگەرگەندەي. مۇنىڭ كوشپەندى اتا-باباسى سيىردى مال ساناتىنا قوسپاعان قىر شارۋاسى ەدى. ناس، حارام مال دەيتىن. سيىردان گورى، اقبوكەندەي اقتىلى قوي ورگىزدى، كەلەلى تۇيە، ءۇيىرلى جىلقى ايدادى.
ءيا، مىنا زەڭگى بابا تۇلىگىنەن دە ارعى تەكتىلىگىنىىڭ ايباتتى «اي ءمۇيىزىن» كورسەتەتىن حايۋان قالماي بارادى. قازاق توقال سيىر باعىپ، توقال تىرلىككە كوشتى. توقال الۋدى ءسان كورەتىندەي. توقال مىنەزدىلەر تولىپ كەتتى. توقال مىنەز دەپ باقتالاستىق، كۇنشىلدىك، كورە الماۋشىلىقتى دا ايتار ەدى. قازاقتىڭ بارلىق تىرلىگى، ىستەگەن ءىسى، سويلەگەن ءسوزى وسىعان، ياكي ۇساقشىلدىققا قۇرىلعانداي. دۇنيەقوڭىزدىق، قىتىمىرلىق تا سوعان جاتا ما دەيمىن. ءىرى سويلەپ، ءىرى تۋرايتىندار قالماعانداي بۇل زاماندا.
انا، جار، جۇباي، قارىنداس سىندى قاسيەتتى اتاۋلار قالىپ، وسى ءبىر قاساڭ دا جەكسۇرىن ءسوز قوعام اراسىن جاۋلاپ العالى قاشان. قازاققا بۇل قاسيەتسىزدىك، مىنەزسىزدىك قايدان كەلگەن دەسەڭشى. شاماسى وسىنى وزىنە ماقتان كورەتىندەر شىن انادان تۋماعان، اناسىن سىيلاماعان تەكسىزدەر بولار دەيدى بۇل. ەگەر اناسىن، قارىنداسىن بىرەۋ «توقال» دەپ كەمىتسە قايتەر ەدى. نەمەسە ەرتەڭگى ۇرپاعى، بالاسىنىڭ اناسىن «توقال»، وزدەرىن «توقالدىڭ بالالارى» اتاسا شە. ارينە، «توقال» العىشتار بۇل جاعىنا وي جىبەرمەگەنى، ەرتەڭ بۇل اتاۋدى وزدەرىنە قورلىق پەن ماسقاراشىلىق تۇتا قويماعانى انىق. كۇيىتى مەن كۇيىسىن ويلاعان مال تەكتەس ەل ەمەس ەك.
باياعىدا جاۋگەرشىلىك زاماندا دادەن بي باباسى جورىقشى، بارىمتاشى ەرلەردى سوكتى دەگەن ءبىر ءسوز بار. «جاۋدان مال اكەلەم دەپ جىلقىنى بۇزدىڭدار، قۇل اكەلەم دەپ ەلدى، بالانى بۇزدىڭدار». اتا-باباسى ەرىككەننەن كۇڭ ۇستاپ، توقال الماعان.
پايعامبارىمىز عالايكۋماسسالامنىڭ حاديستەرىن ويلادى. قيامەت كۇننىڭ كىشى بەلگىلەرى كەلگەندەي مە دەپ مۇڭعا باتتى. «ەلۋ ايەلدىڭ ءبىر قاراۋشىسى بولادى، نەمەسە بۇزىقتىق، ادەپسىزدىك جايلايدى» دەمەدى مە. تۋىستىق، اعايىندىق قاتىناستىق بۇزىلۋى، ۇلكەندى سىيلاماۋشىلىق بار. ۇرپاقتى تاربيەلەۋدەن، ادامعا ءسوز ۇقتىرۋدان حايۋاندى «تاربيەلەۋ» وڭاي بولماق. يت تە كۇشىگىندە سۇيكىمدى. وسە كەلە ونىڭ قانداي حايۋان بولاتىنى يەسىنە بايلانىستى. مارقۇم اتاسى «قاباعان يت قايىر بايلايدى» دەۋشى ەدى. اۋلاسىندا ءبىر-ءبىر قاباعان يت بايلاعان قايىرسىز بايلار تولىپ كەتتى. بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟! تاعى ءبىر حاديس ءسوزى: «كۇڭ ايەل ءوزىنىڭ قوجايىنىنان تۋماق». نەمەسە كەرىسىنشە. استاپپىراللا! باسىن ۇستاپ كەتتى. ويى سان ساققا بولىنگەن مۇنىڭ كەلگەن شارۋاسى ەندى ەسىنە ءتۇستى.
بۇل اناۋ ۇلى دۇرمەككە ەرىپ «سىباعا» باعدارلاماسىمەن الۋىن السا دا توڭقايىپ قالعان اۋستريالىق «توقالداردىڭ» نە وتەماقىسى، نە سۋبسيدياسى بولا ما، جوق پا بىلەيىن دەگەن دامەمەن كەلگەن ەدى. جەرگىلىكتى اتقا مىنەرلەردىڭ ۇزىن ارقاۋ، كەڭ تۇساۋ ءسوز بۇيداسىنان مەزى بولعان بۇل وسى جەردەن ءبىر-اق شىققان ەدى. «ءبىز نە، توقالدان تۋىپ پا ەدىك». بۇل ونىڭ ادەتتەگى مىنەزى ەدى. ونىڭ ويىن قابىلداۋداعى «اق توقالدىڭ» ءسوزى بۇزىپ جىبەردى.
- باستىق بۇگىن قابىلدامايدى. جەكە باس ماسەلەمەن كەلگەندەرىڭىز ارىز-شاعىمدارىڭىزدى دەپارتامەنتتىڭ سايتىنا جازىپ جىبەرىڭىزدەر.
بۇل سانىن ءبىر سوعىپ قالدى. شىعىپ بارادى. «قاپ، وزدەرىن باني ىسرايل قاۋىمىن مۇسا پايعامبارعا جاساتقانىنداي قارا سيىردىڭ ەتىمەن قاعىپ ۇشىقتايتىن ەكەن. «باقارا (سيىر)» سۇرەسىن اللا تاعالا وسىندايلار ءۇشىن تۇسىرگەن عوي».
*****
قايىربەك ايناعا قاراپ ساقال-مۇرتىن مۇقياتتاپ قىرىندى. بۇگىن كىشى ىنىلەرىنىڭ ءبىرى شاقىرعان شايعا بارماق. شاي دا، توي دا ەمەس، ساداقانىڭ مەزىرەتى دەسەدى. قازاقتىڭ ساداقاسى ارتى توي بولىپ كەتەتىنىن بىلەدى عوي. ىشىنەن ىنىلەرىن سىباپ ءجۇر. «سونشا اسپەتتەپ. سىرعا سالۋعا دا ساداقا جاساي ما ەكەن. سىرعالايتىن مال، اڭ-قۇس بولىپ كەتكەن بە ءبارى. ۇلكەن جۇمىس باستايىن دەپ جاتىرمىن دەيدى اقىماق. دابىرا قىلماي سالاتىن سىرعاسىن قاتىندارىمەن سالىپ كەلمەي مە. نە بولىپ بارادى مىنا دۇنيە». سىرعا تاعۋ، ساقينا سالۋ سانگە شىعىپتى. ونسىز نەكەلەرى باياندى بولمايتىنداي. مىنە، وزدەرى التىن ساقينا سالماسا دا قىرىق جىل وتاستى ەمەس پە. ءتىپتى اتا-بابالارىنىڭ، ارعى انا-اجەلەرىنىڭ تاسقا باسقان «نەكە كۋالىگى» بولماسا دا ۇرپاق ءوربىتىپ، ەل بولعان جوق پا ەدى.
ۇلكەن قالا مەن اۋىلى اراسى ەداۋىر قاشىق ەدى. قازىرگى زامانعى ۇشقىر كولىككە نە بولسىن، باراتىن جەرىنە شارشاماي-اق جەتتى. ىنىلەرىنىڭ الدى كەلىپتى. مۇنى كۇتىپ وتىرعانعا ۇقسايدى. ۇيدەن شىعىپ اعاسىنا سالەم بەرىپ جاتىر. كەلىننىڭ شەشەسى قۇداعاي دا ءوز كەلىن-بالدارىمەن كەلىپ جاتىر. ناعاشى جەڭگەسى ۇل-قىزدارىمەن و دا كەلدى. ەرتەڭگى بارار ءبىر-ءبىر «ءىلۋ»، «ءولى-ءتىرى»، كىلەم، پاكەت، قورجىن ۇيگە كىرىپ جاتىر. اعا-جەڭگەسى «كەلىن بالامىز قۇلاعىنا جاقسى سىرعا الىپ بەرىڭدەر» دەپ كونۆەرتىن بەردى.
شاقىرعان ءبىر-ەكى اعايىندارى سىلتاۋ ايتىپ كەلمەي قالىپتى. ءىشىپ-جەۋدىڭ ارتى «سىرعا سالۋعا» كىم بارادى داۋىنا ۇلاستى. ارينە، ءىنى-كەلىندەرى بالالارى الدىنىڭ تويى باستالايىن دەپ تۇرعانى جانە ءوز ارا كەلىسىپ العاندارى دا كورىنىپ قالدى. شاقىرعان ءىنىسىنىڭ وتىنىشىمەن بۇل «ۇلاعاتتى» ءسوزىن ايتۋى كەرەك.
-ۇيدەگى، تۇزدەگى بوگدە مىنەز-قۇلىقتارىڭدى بۇگىنەن باستاپ وسى جەردە قالدىرىڭدار. بارعان جەرلەرىڭدە كورگەندى ەلدىڭ بالاسى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسۋى كەرەك. بىقسىق اڭگىمەلەرىڭنىڭ كەرەگى جوق. كەردەڭ مىنەز، كوكىرەك كەرۋدى قويىڭدار. ىستەرىڭدى اللا وڭ جولىنا باستاسىن.
بىراق بايبىشەسىنىڭ ءسوزى تەرىس شاپتىرعان تۇيەدەي تىپتەن قيىس شىقتى. ۇيدەن شىعاردا وزدەرى سۇراماسا، شارۋاسى مەن سوزدەرىنە ارالاسپا دەپ ەسكەرتكەنى جايىنا قالدى.
-باراتىندارىڭ بارىپ قالىڭدار. جارىماعاندارىڭ جارىپ قالىڭدار!
بۇلاي ايتپاسا بايبىشە بولا ما، ءتىلىپ ءتۇستى. ەرتەڭگى ۇيلەنەتىن بالا دا وزىنەن كەيىنگى اعالارى ۇيىندەگى وقىعان، قىزمەتتەگى جاستاۋ جەڭگەلەرى بارسا دەگەن ەكەن. ونىڭ ءسوزىن شەشەلەرى قىستىرعان جوق. «بولمايدى». ايتتى، ءبىتتى. جاس بالانىڭ تىلەگىن قولداعان ۇلكەن شەشە-بايبىشەنى كىسى دەمەدى. كوپشىلىك داۋىسپەن كىشى كەلىندەر ءسوزى ءوتتى.
-توقالدارىڭ-اق بارسىن !
بۇل - بايبىشەسى ءسوزى. باستاپقىدا تۇسىنبەي قالدى. توقال ؟ قايداعى توقال ؟ بۇل جەردە قوس-قوستان قاتىن الىپ وتىرعان ەشكىم جوق قوي. ويپىر-اي، ەسىنە ەندى ءتۇستى. قالاي ويىنا كەلمەگەن. ىنىلەرىنە ايتقان اقىلى ءوز باسىنا كەلگەندەي بولىپ، اقىلى التاۋ، ەسى جەتەۋ بولدى. ءبىر اكەدەن تۋعان ەكى-ءۇش ءىنىسى بار ەدى، ءبارى دە ەكى رەتتەن وتباسىن جاڭارتىپ ۇلگەرگەن. وت باسىن بۇزۋ، اجىراسۋ، اليمەنتشىك اتانۋ زامان ۇلگىسى، ءسانى سياقتى. ەندى مىنە، سول ەكىنشى ايەلدەردىڭ بالالارى ءوستى. ءبىلىم، ماماندىق الدى. ءوز قولى اۋىزىنا جەتتى. الدى ءۇي بولماق. اياقتانباق. ىنىلەرىنىڭ ەل قاتارلى ادام بولعانىنا بۇل قۋانىپ ءجۇر. باسقا ويى جوق ەدى. كوڭىلى كول ەدى.
بايبىشەسى ءسوزى باسىن اۋىرتقان بۇل وتىرعاندارعا قارادى. وڭ جاقتاعى ناعاشى جەڭگەسى دە «ەكىنشى» ەكەن عوي. دەمەك ونىڭ بالالارى دا «توقالدىڭ بالالارى». سول جاعىنداعى كەلىننىڭ شەشەسى قۇداعاي دا «ەكىنشى» ەمەس پە ەكەن؟ باسە، اعايىندارى بايبىشەلەرىمەن نەگە كەلمەگەنىن تۇسىنەيىن دەدى. ءيا، قازاق مۇندايدى مەنسىنبەيدى ەكەن. ءوز اعايىندارى اراسىنا وسى ءبىر كەسىرلى الاۋىزدىق، جامان ادەت ەنەيىن بە دەپ ويعا باتتى. مۇنىڭ جولىن كەسپەسە بولماس ءسىرا.
*****
قالاداعى ءسان-سالتاناتى جاراسقان مەيرامحانا. ەكى جاستىڭ ۇيلەنۋ تويى. توردە ۇركەردەي ءبىر توپ وتىر. ماڭعاز مىرزالار، تاكاپپار بايبىشەلەر. وقىعان، توقىعانى بار قاۋىم، ءوز باعاسىن، ورنىن بىلەتىن كىسىلەرگە ۇقسايدى. بۇلار ارينە، توي قىزىعىنا ارالاسا الماي تۇرعان، سىرت كوزگە قىزىقتاۋشى قوناقتار سياقتى كورىنىپ تۇر. وسىناۋ ات توبەلىندەي توپتان وزگە قازاق اراسىندا سول سىرت كوز، الىس اعايىنعا ايدىن دا ايبار قىلار ساليقالى بايبىشە، كوشەلى جىگىت اعاسى كىسىلەر قالماي بارا جاتقانداي.
قاتىنجاندى ىنىلەرىنە قاراپ قايىربەكتىڭ ىزاسى كەلەدى. بۇلاردى مۇرىنىنان نوقتالاپ، جەتەككە جۇرەر جۋاس وگىز قىلىپ ۇيرەتىپ العان. جەتىسپەي تۇرعان ءبىر نارسە بار سياقتى. قازاقتىڭ وت باسىنداعى بەرەكە-بىرلىگىن، تىنىشتىعى مەن سۇيىسپەنشىلىگىن بىردەي ساقتاۋ پارىزى وتاناسى مەن وتاعاسىلارىنا جەتپەي تۇر ەكەن. ەرلى-زايىپتى جۇبايلاردىڭ ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ، رۋحاني، يماني بىرلىگى جاعىنان قولداپ ءجۇرۋى بۇگىندەرى اقساپ جاتقانداي.
تۋعان ىنىلەرى نەسىن ايتاسىڭ، تويدا جانى قالماي شاۋىپ ءجۇر. جاندارىندا جايراڭداعان، ءماز بولعان ەكىنشى ايەلدەرى-«توقالدارى». توي تۋىن كوتەرىپ جۇرگەندەر ارينە، سول «توقالدارى». تويدا سەكەكتەپ، تايراڭداپ بيلەپ جۇرگەن قىز-قىرقىن، جەڭىل-جەلتەك جەلباس جىگىت-جەلەڭنىڭ بارلىعى كوز الدىنا «توقالدىڭ بالالارى» بوپ ەلەستەپ كەتتى. بۇل تويدا تومسىرايىپ وتىرعان بايبىشەلەرگە قاراپ توست كوتەردى.
-توقالداردىڭ تويى قۇتتى بولسىن!
بايبىشەلەر التىن تىستەرى جارقىراپ جىميىستى. ايەلى وعان الا كوزىمەن اتا قارادى. كەنەت ەسىنە ءوزىنىڭ دە اكەسىنىڭ ەكىنشى ايەلىنەن تۋعان بالاسى ەكەنى ءتۇستى. وزىنەن كەيىنگى ءىنى-قارىنداستارى سول شەشەسىنىڭ تاربيەسىن كورگەندەر ەدى. بۇل بولسا ماقپال بايبىشەنىڭ، ياكي اكەسىنىڭ اناسى باۋىرىندا ءوستى. سوندىقتان انا ايەلدىڭ، تۋعان شەشەسىنىڭ بالاسى سانالمايدى.
نەگە ەكەنىن قايدام، بۇنىڭ «توقال» شەشەسى بۇلاردان بولەك تاربيەلەگەن قارىنداسى كىشكەنە كۇنىنەن مەيرىمسىز بوپ وسكەنىن كورىپ جۇرەگى شىمىرىكتى. وعان ءوزى كەيىن ءسابي كۇندەرىندە كۋا بولعانى بار. بالكىم ەكەۋىنىڭ ەكى ۇداي مىنەزدە بولۋى ەكى ۇيدە، ءبىرى نامازحان كەمپىر-شال، ەكىنشىسى اتەيست اكە-شەشە قولىندا بولەك تاربيە العاندىقتان بولار دەپ بەرتىندە ويلاعان. ول كەمپىر-شال دا دۇنيەدەن ءوتتى. اۋلەتتىڭ باسى ءبىر شاڭىراقتا توقايلاستى. ءبىر كۇنى «توقال» شەشەسىنىڭ قىزىن قارعاپ وتىرعان ۇستىنە ءتۇستى. سويتسە «توقالدان» تۋعان قارىنداسى مىسىقتىڭ كوزىن ەندى اشقان وزىندەي ءسۇپ-سۇيكىمدى ەكى مىرشىنىن مويىنىنا تاس بايلاپ سۋعا اعىزىپ جىبەرىپتى. وبال-اي!
ول شەشەسى دە سەكسەننىڭ ۇستىنە كەپ، ءبىر كۇنى گاز ءيىسى ءتيىپ دۇنيەدەن ءوتتى. ءتۇن ىشىندە تۋعان اناى اۋىرىپ جاتقانىن ەستىپ، اق قار، كوك مۇزدا قالادان شەشەسىنە جانۇشىرىپ جەتكەن. جەدەل جاردەم جوق. شەشەسىن كورپەگە وراپ، اۋزىنا ءسۇت تامىزىپ كولىگىمەن كىشى قىزدىڭ ۇيىنە اپارىپ سالعان. سەگىز اي جاتىپ دۇنيەدەن ءوتتى اناسى. باقۇلداسۋ ءۇشىن بۇل تۋعان اناسى جانىنا بارعان. مۇنىڭ قولىن جىلى قولىمەن ۇستاپ وتىرىپ، بار ايتقانى «قايتەيىن ەندى، جارىعىم-اي». ءبارى كەش دەگەنى. باسقا بالالارىمەن سويلەسپەدى.
شەشەسىنىڭ جىلى وتكەننەن كەيىن ءبىر كۇنى ءوزى دە توقسانعا تاياپ قالعان اكەسى شاقىردى. بۇعان ءبىراز نارسە اماناتتادى. اكەلىك وسيەتىن جازىپ قويىپتى. ابىز اكەسىنىڭ وسيەت سوزدەرىنىڭ ءبىرى مىناداي: «مەن بۇرىنعىداي رەت-رەتىمەن سەندەرگە جۇيەلى اقىل ايتۋدان قالىپ قارامىن. بۇدان كەيىن دە كوپ جۇرە الماسپىن. مەن اكەمنىڭ ارۋاعىن ءومىر بويى سىيلاۋمەن ءوتتىم، وتەمىن دە. وسىنى بالالارىم، نەمەرە-شوبەرە، شوپشەكتەرىم، اعايىن-تۋىس تۇسىنسە، ارۋاعىن سىيلاسا مەن ريزا بولار ەدىم. اتا-بابا سۇيەگىنە تاڭبا تۇسىرمەڭدەر. پايعامبارىمىزدىڭ ءبىر-بىرىڭە ءيىلىپ سالەم سالماڭدار دەگەن ءحاديسى جوق. ۇلكەندەرىڭدى سىيلاڭدار. سالەم سالىڭدار. كىشىلەرىڭە قامقور بولىڭدار. بارىنەن دە اعايىن-تۋما، ۇل-قىزدارىم، ۇرپاعىم ۇلكەندەرىن سىيلاپ، ءبىر-بىرىمەن تاتۋ بوپ وتسە دەپ ءبىر اللادان سۇرايمىن». اكە وسيەتىنىڭ جالپى مازمۇنى وسىلاي ەدى. ول وسيەتتەردە بىرەۋلەرى كۇتكەندەي مال-مۇلىك ءبولىسى تۋرالى ەشتەڭە جوق.
بۇل جالعىز ءوزى كىشى ءىنىسىن قاسىنا كومەككە اپ، اكەسى بەيىتىن كوتەرىپ بىتپەي جاتىپ، «توقالدان» تۋعان قىز باستاعاندار مۇلىك ءبولىسىن، مۇراگەرلىك داۋىن باستاپ كەتتى. بۇل اكە اماناتى جۇكتەلگەن ۇلكەن اعا بولعاندىقتان ارتىق سوزگە بارعان جوق. اكەنىڭ الگىندەي وسيەت سوزدەرىن كوبەيتىپ، انا قىزدان باسقالارىنا تاراتىپ بەرگەن. مال-مۇلىك ەمەس، قۇر ءسوز دەدى مە، قانشا جىل، ايلار ءوتتى، ەسكە العان ەشكىم جوق. اكە وسيەتىن الدەبىر بۇرىشقا لاقتىرىپ تاستاعان سىڭايلى. تاعىلىمدى ءبىر ءسوزىن اۋىزعا المايدى. ودان ولار ەشتەڭە ۇتپاعان سوڭ اكە ابىرويىن، اتاعىن قىزعانۋ دەگەندى شىعاردى. اكە-شەشە دە قايتقالى ءبىراز جىل بولدى. اكە-شەشە بارداعى تاتۋلىقتىڭ قيۋىن قاشىرىپ، اۋىز بىرلىكتەرىنە ىرىتكى سالىپ ولاردىڭ الدىندا «توقالدىڭ» قىزى كەلەدى. تۋعان-تۋىستارىمەن ارالاسپايدى. ياپىراي، ءا ! اتا-انا تاربيەسى قايدا كەتكەن....
-مەن دە «توقالدان» تۋعانمىن. توقالدار ءداۋىرى وسى بالالارمەن اياقتالسىن دەپ الىپ قويالىق!
تويدا وتىرعان كورىكتى حانىم، بايبىشەلەردىڭ پاڭدىعىنان ەشتەڭە قالمادى. كەي ءبىرىنىڭ جاساندىلىعىنان ءىز قالماي الىپ قويۋعا كىرىستى. كەنەت مۇنىڭ ەسىنە قايىن اتاسىنىڭ شەشەلەرى ءتۇستى. بايدىڭ قىزى بايبىشەسىنەن بالا بولماي، ەكىنشى العان ايەلىنەن اتاسى تۋعان ەكەن. ايەلىنە سىبىرلاي قويدى. «سەن دە توقاناي توقالدان تۋعانسىڭ». ماناعى ماڭعازدانىپ وتىرعان بايبىشەسى سىلق-سىلق كۇلدى. «ءبيبىجان بايبىشەنىڭ باۋىرىندا وسكەنبىز». ايەلىنە قاتتى ريزا بولىپ كەتتى. ءسوز تاپقانعا قولقا جوق.
*****
«سوزدە قاڭقۋ جامان..» دەگەن راس ەكەن. قاتىننىڭ ءسوزى قانداي جامان. مۇنىڭ ميىن جەپ، قانىن ىشكەندەي. باسىن توقىلداتقان «توق-توق، توقال» دەپ، قۋىس اعاشتى شوقىعان توقىلداق قۇس سياقتى قاڭقۋ ءسوز، قاڭعىعان ويدان قۇتىلا الماي سول قۋىس باسىن توقپاقتاپ جۇرگەنىنە ەكى-ءۇش كۇن بولدى. بۇل ءوزى قايدان، قاشان كىرگەن قاڭقۋ ءسوز ەكەنىن تابا الماي دال. «كەمەل اقىلىڭ جوق بولسا-ءتىلىڭدى تىي» دەمەي مە اتامىز.
ەرتەدە بىرەۋلەر اتا-باباسىنىڭ بەس، نە ون قاتىن العانىن، باي بولعانىن، حانعا بەرگىسىز قارادان شىققانىن ايتىپ بوسەتىن ەدى. سوندا دەيمىن-اۋ، سول ون قاتىننىڭ بىرەۋى عانا بايبىشە، قالعانى توقال بولسا، بۇل قازاقتىڭ وننان ءبىرى بايبىشەدەن، قالعانى توقالدان تۋعان بولماي ما. جەتىسىپپىز. بەزىرەيگەن ۇل، كەكىرەيگەن كەلىن قايدان دەرسىڭ.
شىڭعىس حان ءوز زامانىندا تاق بيلىگىنە تەك بورتەدەن، بايبىشەدەن تاراعان ۇلدارىن تاعايىنداۋ تۋرالى ارنايى جارلىعىن شىعارعان. نەگە؟! ويتكەنى ول ەجەلگى تۇركىلەر ءداستۇرى، قاعاندار زاڭى ەدى. شىڭعىس حان دا ەجەلگى سول داستۇرگە سۇيەنىپ «ياسا» زاڭىن شىعارعان-مىس. سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن تاڭداۋلى قوسىندارىن، وزىنە باعىنعان تايپالار، جۇرتتاردى «شوقال»، «شوقالدار» اتاعان. قازاق شوقال، شوقالاق دەپ تەگىس جەردەگى، نەمەسە سۋ استىنداعى كەدىر-بۇدىردى ايتار ەدى. ماعىناسى-اياق استىنداعى توقال تومپەك. سوندا ءبىز كىمبىز ؟ جارتى الەمدى جاۋلاعان ۇلى قاعاننىڭ تابانى استىنداعى-قۇلى. ال، ساعان «ادامزاتتى ءسۇي، باۋىرىم» دەگەن كىم؟ «توقالدان» تۋعان-ۇلى اتاڭ اباي.
قازاق ەشقاشان بايبىشەدەن كەيىنگىلەردى «توقال» دەپ دۇڭك ەتكىزىپ دورەكى اتاماعان. ەكىنشى، ۇشىنشىلەردىڭ ءوزىن بايشە، بيشە، ءبيبى، حانىم، بيكە، كىشى قاتىن، نەمەسە كىشى شەشە، ءسۇت انا، جەسىر، امەڭگەر، ناقسۇيەر دەر ەدى. ەڭ كەمىتكەندە قىزمەتشى قاتىن، جالشى قاتىن اتاسا، قوعامنان شەتتەتىلگەن، دارەجەسى تومەنشىكتەرىن كۇڭ، كۇڭشە، تۇل قاتىن اتار ەدى. يسلامعا دەيىن دە وزگەلەردە كوپ ايەل الۋشىلىق بولعان. كۇڭ، توقال دەگەندەر جورىقتا ولجاعا تۇسكەن پەندە. قۇنى بولماعان. وعان مۇلىك ەسەبىندە قاراعان. «نيسا» سۇرەسىندە «تەك قانا سوعىستاردا يە بولعان كۇڭدەرىڭ-توقالدارىڭ ادال ەتىلەدى» دەلىنگەنى بەكەر ەمەس.
سول قازەكەڭ جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاپ، اڭىز ەتىپ جۇرگەن ايگىلى ءبىر حاننىڭ ون ەكى قاتىنى بار ەكەنىن بۇگىنگە دەيىن پاش ەتەتىنى، ەتىپ كەلە جاتقانى دا ەستە بولار. باقساق قازاق ءوز شەجىرەسىنە كىرگىزىپ جۇرگەن الگى حانى بايبىشەسى-قاراقالپاق قىزى، قالعاندارى سارت، قالماق، قوجا مەن تۇتقىن قىز بوپ كەتە بەرەدى ەكەن. تەك بىرەۋى عانا قازاق، جەتىنشى، الدە سەگىزىنشى توقالى ەكەن. ول ولقىلىعىنىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن «اتاڭا التى قاتىن الىپ بەرگەن الاشىڭمىن» دەپ بوسەتىنىن قايتەرسىڭ. التى تۇگەل ون قاتىن الىپ بەرسە دە، ءوزى بايبىشەنىڭ بالاسى بولماعان سوڭ بۇل قازاققا نە جورىق. قازاق «توقال سيىر ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ قۇلاعىنان ايىرىلعان» دەپ نەگە ايتقان دەيسىڭ. شىنىندا بۇل الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، كەم سانا جانداردىڭ كەمسىتۋ ءسوزى. بۇل ەندى شەكتەن شىعۋ.
عاسىرلار بويعى شەكتەن شىعۋ، ادامزات قۇقىقتارىن بۇزۋ ءدىل مەن دىنگە جات بيدعات نارسەلەردى، قاراما قارسى فەمينيزم، سالافيزم دەگەندەردى تۋعىزدى. «باقارا (سيىر)» سۇرەسىندە «ادامدار اراسىندا مۇندايلار دا بار، وزدەرى يمانسىز بولا تۇرا «اللاعا جانە اقىرەت كۇنىنە يمان كەلتىرىڭدەر» دەيدى. ولار اللانى جانە يماندىلاردى الداماقشى بولادى. ولار كۇدىكسىز «ءبىز تۇزەتىپ، وڭداۋشىمىز» دەيدى. ءبىلىپ قويىڭىز! البەتتە ولار-بۇزاقىلار، بىراق وزدەرى مۇنى سەزبەيدى» دەگەن ايات بار.
قازاقتىڭ اڭىزى بويىنشا سارىالا قازدىڭ جۇمىرتقاسىنىڭ بىرىنەن قۇماي شىقسا شىعار-اۋ. ال مىناداي ون توقالدىڭ قاي-قايسىنان ەلدى سوڭىنا ەرتكەن تۇلعا، ءدۇيىم كوپتى دۋالى اۋىزىنا ۇيىتقان شەشەن، قول باستاعان باتىر، مىنەزدى ەر بىزدەر تاراعانبىز دەپ قالاي ايتا الار ەكەن. ءبىر-ءبىرىن توقالدىڭ بالاسى، توقالدان تۋعان دەپ كەمسىتىپ جاتسا. سىرقىراعان مۇيىزدەرى بولماسا، ءبۇتىن ءبىرى جوق ەكەن. ءبىرى «سىنعان سىڭار ءمۇيىز» بولسا، ەكىنشىلەرى ول جاعىنا جەتى اتادان بەرى «ۇياتتى» ەكەن قازاق اراسى. توقال تىرلىك، قۇل مىنەزدىلىك، تەكسىزدىك جايلاپ العانى ونسىز دا كورىنىپ تۇرار ەدى. قايىربەك وز اتا-بابالارىنىڭ ارعى ءومىرى تۋرالى كونە كوزدەردەن ەستىگەن اڭگىمەسى تۋرالى تەرەڭ ويعا كەتتى.
شەتسىز-شەكسىز سارى دالا. سۋسىعان قۇم. اپتاپ ىستىق، اڭىزاق جەل. الىستان ارىپ-اشىپ ءتورت-بەس جولاۋشى كەلەدى. ماڭعىستاۋ ەلىنەن قۇدالىقتان، الدە ءبىر جاقسىنىڭ بالاسىنا قالىڭدىق ايتتىرىپ كەلە جاتقاندار ەدى. استىنداعى اتتارى دا، وزدەرى دە قاتتى شولدەگەن. ورتاسىنداعى كۇمىس بەلدىك تاعىپ، نار بورىك كيگەن بەدەلدىلەۋ بىرەۋى جانىنداعىلاردى سوزبەن دەمەپ قويادى. بۇل جاقتاعى ەل كۇن ىسسىدا دا سەڭسەڭ بورىگىن باسىنان تاستامايتىن ادەتى ەدى.
-الدىمىزدا ەل بار، اسىقپاساق وعان دا جەتىپ قالدىق. اتتارىمىزدى سۋارىپ، ءوزىمىز تىنىعىپ الارمىز.
-ءاي، قايدام. بۇل جاقتاعى ەل قۇدىعىنان سۋ بەرە مە ەكەن. مال-جانىنىڭ سۋاتى، قۇدىعى ءۇشىن كۇندە ءبىر قىرىلىپ جاتقان ەل عوي.
-ە-ە، نە بولىپتى. اعايىن، ءارى قانىمىز ارالاسقان اعايىن ەل ەمەسپىز بە. ولار بايبىشەدەن، ءبىز كىشى شەشەدەن تۋدىق قوي. مەن بىلسەم ولارمەن ءبىر اتادان تاراعان قان ارالاسقان تۋىستىعىمىز بار.
ايتقان مەجەلى جەرىنە كەلدى. قۇدىق باسى بايدىڭ ىعى-جىعى مالى سۋارىلىپ جاتىر ەكەن. مالدىڭ الدى سۋ ءىشىپ بولىپ قىرعا كەتىپ جاتىر. استاۋعا ۇمىتىلعان اتتارىن تاك-تاكپەن تەجەپ بۇلار تۇر. مال سۋارىپ جاتقان جالشى قۇلدان جاسى ۇلكەندەۋ كىسى قۇدىق يەسى مىرزالارىنىڭ قايدا ەكەنىن سۇرادى. شەتتە تۇرعان مىجىرايعان جامان تىماقتى كىسىنى يەگىمەن نۇسقادى.
-الىستان قۇدالىقتان كەلە جاتقان كورشى اۋىلدىڭ كىسىلەرى ەدىك. كولىكتەرىمىز شولدەپ تۇر، سۋارىپ الۋعا ۇلىقسات ەتسەڭىز.
تىماقتى باي مىرزاسى كىسىلىگى ناشار ماقاۋدىڭ ءوزى ەكەن. سالەم الىپ، امانداسپاق تۇگەل قاباعى قىرتيىپ ءجوندى ءتىل قاتپادى. بار بولعانى مۇرىنى استىنان بارق ەتتى. «بولمايدى». ءوزى شولدەپ تۇرعان زاتى حايۋان ەمەس پە، باي مىرزاسىنىڭ ماڭقىلداعانىن نە قىلسىن. اۋىزدىقپەن الىسقان سۇر جورعا يەسىنە ءال بەرمەي قۇدىق جاققا سۇزە جونەلدى. قانشا قامشىلاسا دا باس بىلدىرمەگەن اساۋ ات استاۋدان ءبىر-اق شىعىپ ءمولدىر سۋعا باس قويدى. «قاپ، اكەڭدى!»
قۇدىق باسىندا بىلەگىنە باقانىن ءىلىپ، مالدى باسقا ۇرىپ قايىرىپ تۇرعان قايىس قارا قۇلعا ىمدادى. «قۇرت. ولسە قۇنىن بەرەم». جاس كەزىنەن حيۋا حاندارى مەن قازاقتار اراسىندا جورىقتا قولعا ءتۇسىپ، بايدىڭ الىپ كەل، بارىپ كەلىمەن قولبالاسى بولىپ كەتكەن جالشى ءاي-ءشاي جوق، باقانمەن جولاۋشىنى باستان ءبىر سالدى. اۋىر باقان اقسۇر اتتى جولاۋشىنىڭ قاراقۇسىنان وڭباي ءتيدى بىلەم، جورعاسىنىڭ جالىن قۇشىپ سۇلق ءتۇستى. شەتتە تۇرعان سەرىكتەرى «وي باۋىرىمداپ» ات قويدى.
ءبىر رۋ، ەكى اتا اراسىندا الاشاپقىن داۋ، بيلەر سوتى، قۇن سۇراۋ باستالدى. كىسى ولىمىنە قاتىستى قۇن داۋلاۋ ۇزاققا سوزىلدى. «ولتىرگەن قۇلدى ال، ات قۇيرىعىنا بايلاساڭدار دا قۇنىن سۇرامايمىز». كەلىسپەدى. ارالىق تورەلىككە بەدەلدى توبە بيلەر، ەلدىڭ يگى جاقسىلارى ءتۇستى. اقىرى ەكى كىسىنىڭ قۇنىنا كەلىستى. بىتىمگە كەلگەندەي بولدى.
قۇن تولەۋ ۇزاققا سوزىلىپ، ءسوز بۇيداعا سالىندى. كەڭەس ۇكىمەتى كەلدى. ءوز زاڭىن ورناتتى. قازاقتىڭ كوپ ايەل الۋشىلىق، بارىمتاشىلىق جانە قۇن تولەۋ سياقتى تولىپ جاتقان ەسكىلىكتى زاڭدارىن جويدى. بىراق ەل ىشىندە ءىشىنارا جەسىر داۋى سياقتى كونە ءداستۇرى كوپكە دەيىن ساقتالىپ قالدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس سوڭىنا دەيىن جازىلماعان ول زاڭ ارقاسىندا ەل ىشىندە جەسىر قاتىن، جەتىم بالا بولعان ەمەس دەيتىن. وپات بولعان ەرلەرى كەتسە دە جەسىرى ەلدەن كەتپەگەن، جەتىمى قاڭعىماعان. اعايىنى ىشىندە قالعان. مۇيىزدەپ، موقشاعان «توقال» ءسوزى تىپتەن بولماعان.
بۇل جامان ادەت ەل ىشىنە كەيىن كەلدى. سونىمەن بىرگە شىنىن ايتۋ كەرەك، اقساقالدار ينستيتۋتى دا جويىلدى. ەندى ءداستۇرلى وتباسىلىق قۇندىلىقتارعا اۋىز سالۋ، ءدىندى جەلەۋ ەتىپ ىشتەن ءىرىتۋ باستالدى. ءار حالىقتىڭ وزىندىك مىنەز-قۇلىقتارى، سالت-ءداستۇرى بولاتىنى شىندىق. وزگە ەتنوستارعا قاراعاندا قازاق حالقىنا كىشىپەيىلدىك پەن كەڭپەيىلدىك ءتان. بىراق، بۇل ءداستۇرى، قالىپتاسقان ۇلتتىق مىنەز-قۇلقى ۇلكەن وزگەرىسكە ءتۇسۋلى. پەيىلدەر تارىلدى. سونىڭ ءبىرى دىنمەن بىرگە سىرتتان، وزگە قوعاممەن ەنگەن جامان ادەتتەر. ونى تۇزەمەي ۇلت مىنەزى ساۋىقپاسى انىق. ول اۋرۋ قوعامدى ەمدەۋ ءلازىم. «تانىماسىن سىيلاماس» دەگەندەي ۇلكەنگە سالەم بەرۋ قالىپ بارادى.
مىنەز! مىنەزسىز، مىنەزدى دەگەن نەمەنە ەدى؟ پايعامبارىمىز ايتقانداي، ەڭ تازا ءدىن-كوركەم مىنەز. ءا.بوكەيحان دا «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ-مىنەزدەن» دەپ بەكەر ايتپاعان. مىنەزگە قاراپ ۇلتتى تانۋعا بولادى. مىسالى مىنەزسىز ادام دەگەندى ول بىلايشا تۇسىنەر ەدى. مىنەزسىز دەپ ول ەر ادامدا: يمانسىزدىق پەن ەزدىك، ەرىنشەكتىك پەن ەنجارلىق، ىنجىق تا جۇرەكسىزدىك، ەتەك استىنان ارعىنى كورمەيتىن، تۇراپايى دا ۇشقالاقتىق، ۇستامسىز دا كەكشىلدىك، ماقتانشاق تا ماقساتسىز پەندەلەردى تانىر ەدى. ۇرعاشىدا ول: كەسىرلىك پەن مەكەرلىك، ايارلىق پەن اسىرەقىزىلدىق، دۇنيەقورلىق پەن ەكىجۇزدىلىك، سالاقتىق پەن ساراڭدىق سياقتى ەكىنشى جىنىسقا ءتان ءمىن، كەمشىلىكتەر بار. بۇلار-توقال مىنەزدىلەر دەپ تانىلعان. مىنەزگە باي ەر ادامنىڭ دۇنيە تالعامى، باۋىرمالدىلىعى مەن بىرسوزدىلىگى، باتىلدىعى مەن كىسىلىك قاسيەتى، اقىلدىلىعى مەن سابىرلىعى، زەيىندىلىگى مەن زەرەكتىگى بولسا، ايەلزاتىنىڭ مەيىرىمدىلىگى مەن بالاجاندىلىعى، سەزىمتالدىق پەن ەڭبەكقورلىعى، يماندىلىعى مەن يبالىعى، قولىاشىقتىعى مەن قوناقجايلىعىمەن ەرەكشەلەنەر ەدى. مىنە، بۇل ۇلت ۇرپاعىنا كەرەك، جوعالا باستاعان قاسيەتتەر بولاتىن. اتا-باباسىنىڭ «ۇلىڭ وسسە ۇلى جاقسىمەن اۋىلداس بول، قىزىڭ وسسە قىزى جاقسىمەن سىيلاس بول» دەگەن عيبراتتى ماقالدارى وسىندايدا ەسكە تۇسەدى.
اناۋ جىڭعىلدى توعاي اراسىندا، داريانىڭ قىسقا تاراۋىنداعى قاۋىمدا جاتقان اناسى بەيىتى ەسكە تۇسەدى. پەرىنىڭ قىزى بەكتورى مەن ءبورى جورتار قالىڭ تۇلەي جىنىس. ەلسىز توعاي. ناعاشىلارى سيىر باققان كەدەي اۋىل ەدى. مۇنى ءومىردىڭ سوقپاعىنا بورىلەرشە تاربەلەدى. كەيبىر يت مىنەزدىلەردىڭ تايتالاسىندا وسى مىنەزبەن جەڭىپ شىعىپ وتىردى. قاجەت كەزىندە ىمىراعا كەلمەس قاتالدىق تا كەرەك ەكەن. اناسى قۇلپى تاسىندا مۇنىڭ ءبىر اۋىز دۇعاسىنداي ولەڭ جولدارى جازىلعان. بۇل قاۋىم ءبىر كەزدە 30-شى جىلدارى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ شولاق بەلسەندىلەرى ورتەپ جىبەرگەن اتالارى مەشىتى ماڭىندا ەلدى مەكەن بولعانىن كورسەتەر ەدى. قازىر بەلگىسى دە جوق مەشىت اينالاسى تەمىر قورشاۋمەن قورشالىپ، تاقتاتاس ورناتىلعان. ەل جينالىپ اس بەرگەن. ورنىنان كۇلگە اينالعان ءدىني كىتاپتار تابىلعان.
ال، اكەسى، اتا-باباسى داريانىڭ ەكىنشى بەتىندەگى اۋىل توبەسىندە جاتىر. عاجاپ. ءوزىن باققان اناسى مەن دۇنيەگە اكەلگەن، تاپقان اناسى قاۋىمدارى داريانىڭ ەكى بەتىندە جاتىر. داريانىڭ ەكى بەتىندە دە ءبىر ەلدىڭ ەكى مەشىتى بولعان. ەكەۋى دە زامانىندا ءبىر كەپتى قۇشىپ، قۇدايسىزدار قولىمەن قيراتىلعان. تاپقان اناسى ءوزىن ءوز اتا-اناسى قاسىنا جەرلەۋدى اماناتتاعان. ەكى دۇنيە، ەكى الەمدەي. بۇلار اراسى ماڭگى قوسىلمايتىنداي. تاپقان اناسى ماقسات-ارمانى، اماناتى بۇعان تۇسىنىكسىز. باققان انا مەن تاپقان انا تۋرالى ۇكىمدى قۇران اياتتارىن قانشا اقتارسا دا بۇل تابا المادى. انانىڭ اتى قاشان دا انا عوي. «ەگەر اتا-انا ءوزارا كەلىسىپ، كەڭەسۋ ارقىلى بالانى سۇتتەن اجىراتپاقشى بولسا، ولار كۇنا ىستەۋشى بولمايدى». «باقارا» (2)-23 ايات. ەكى اناسى دا بۇعان جاماندىق تىلەمەگەنى انىق. ۇرپاعىن سۇيگەن، تاربيەلەگەن انالارى باقىتتى ەدى. ول ارداقتى جاندارىنا دا ەكى دۇنيەدە دە پەيىش بۇيىرار ەدى. ءيا، جاندارى ءجانناتتا بولسىن! ءبىز تىرىلەر ءوزىمىز ءوزىمىزدى، پەيىل-نيەتىمىزدى تۇزەۋىمىز، ولاردى دۇعامىزدان تاستاماۋىمىز كەرەك. ۇرپاق تاربيەسى ۇلتقا قاشاندا كەرەك.
...قايىربەك ەرتەڭى اتادان قالعان قۇرىعىن سۇيرەتىپ قىرعا كەتتى. انالارى جاتقان داريانى بەتكە الدى. از عانا جىلقىسىن، تۇيەسىن الدىنا سالىپ اتا كاسىبىنە ءبىرجولاتا بەت بۇردى.
قانات نۇرماحانوۆ جاناشۇلى
