Ult minezi-urpaqtan

2978
Adyrna.kz Telegram

Qaıyrbek departamenttiń qabyldaýyna jazylǵaly kóp boldy. Kirip-shyǵyp jatqandardyń júzine, júris-turysyna qarap otyr. Qabyldaýǵa kirgenderdiń kópshiligi áldebir jaqsy kásiptiń tutqasyn ustaıtyndarǵa uqsaıdy. Kóńilderi toq adamdar. Qasynda kesheden júrgen ózi sııaqty eki-úsh kisi ǵana bar ekenin baıqady.

Qabyldaýdy uıymdastyryp júrgen qasy-kózi súrmelengen appaq qyz, álde kelinshek pe, sholaq kóılektiniń yzasy ótip boldy. Ózi ádeıi isteıtindeı stolǵa álde bir qaǵazdy qaraǵan bop, eńkeıip-tońqaıǵanda kelte eteginen tańy jarq etedi. «Tfý, patshaǵar! Kelim-ketim el-jurt bar dep oılamaıdy-aý. Qyzmettik etıka, ádep-ıba degen qaıda?!». Onymen qoımaı bular jaqqa tanadaı kózin jarq etkizip, tóńkerip qoıatynyn qaıtersiń. Kózin taıdyryp teris aınaldy.

Qasyndaǵy jastaý jigit munyń oıyn oqyp qoıǵandaı qulaǵyna sybyrlady. «Ana otdeldegi myqtynyń aq toqaly». Aq toqal appaq buǵaǵy jutynyp buǵan qaraıdy. Bulardan birdeńe dámetetindeı, ásem jymııady. Álde bulardyń júıkesin synaıyn degendeı mazaq qyla ma eken, qurǵyr. «Munafyq!».

Munyń kóp máselesi de joq-ty. Tek biraz qarjysy ketken álgi aberdın-angýs, golshtıno-frız degenderdiń sharýasy bolmasa. Topalań kelgendeı muhıttyń arǵy jaǵynan kelgen etti-sútti degen toqal sıyrlar ár jerde teńkıip, tońqaıyp qaldy emes pe. Ózderi erekshe kútim kerek etetin maldyń «elıtasy» ekenin qaıteıik, jem-shópti de talǵap jeıtin toıymsyz tajal eken. Az ǵana ýaqytta aınaladaǵy qamys-quraqqa deıin qurtty emes pe. «Odan da ózimizdiń kúı talǵamaıtyn aqbas sıyrymyz jaqsy edi».

Kóz aldyna túr-túsi tún túgel kúndiz de túsinen shyqpaıtyn toqal sıyrlar kirdi. «Ózderi sıyrǵa uqsap kúıis qaıyra ma eken?» Esinde eshteńe qalmapty. Baıaǵy kóshkende júk artatyn múıizi shańyraqtaı-shańyraqtaı Zeńgi baba túlikteri-atan ógizderdi, jelinderi syzdap qyrdan taltańdap keletin qazaqtyń aqbas mama sıyrlaryn eske aldy. Sıyrdyń asylyn-tynjy, jylqyny-qutpan, túıeni-jampoz, qoıdy-kelepan deıtin bul qazaq. Óris tańdamaıtyn, tóli tez aıaqtanyp ketetin.

Qaıyrbektiń kóz aldyna qazaqtyń aq bas sıyrlary ǵana emes, ejelgi alyp týrlar, eren kúshti býffaldar, kúı talǵamas býıbol, tas-tasqa, ystyq-sýyqqa tózimdi qodastar keldi. Iá, ótken eken adamzattyń bir dáýiri. Savanalardaǵy qan-jynǵa toıǵan ashqaraq arystan, toıymsyz qorqaý, jyrtqyshtardyń marǵaý zamany kelgendeı.

Qazaqtyń óz maly quryp qalǵandaı, Aýstrııadan ákelgen ala bas, Kanadadan kelgen qarabas toqal sıyrlar qaptap ketti. Dala, qala toqaldarǵa tolyp ketkendeı. Elge belgili baı-baǵlan, ánshi «juldyzdardyń» eki sóziniń biri-toqal da toqal boldy. Qala bazarlary, saýda ortalyqtarynda jappaı shet eldik «asyl tuqymdy» toqal sıyrlardyń etin alyp jatqan aq toqaldar kóz aldyna elestep ótti. Qazaqtyń maly ǵana emes, óz geni, minez-qulqy da ózgergendeı. Munyń kóshpendi ata-babasy sıyrdy mal sanatyna qospaǵan qyr sharýasy edi. Nas, haram mal deıtin. Sıyrdan góri, aqbókendeı aqtyly qoı órgizdi, keleli túıe, úıirli jylqy aıdady.

Iá, myna Zeńgi baba túliginen de arǵy tektiliginiiń aıbatty «aı múıizin» kórsetetin haıýan qalmaı barady. Qazaq toqal sıyr baǵyp, toqal tirlikke kóshti. Toqal alýdy sán kóretindeı. Toqal minezdiler tolyp ketti. Toqal minez dep baqtalastyq, kúnshildik, kóre almaýshylyqty da aıtar edi. Qazaqtyń barlyq tirligi, istegen isi, sóılegen sózi osyǵan, ıakı usaqshyldyqqa qurylǵandaı. Dúnıeqońyzdyq, qytymyrlyq ta soǵan jata ma deımin. Iri sóılep, iri týraıtyndar qalmaǵandaı bul zamanda.

Ana, jar, jubaı, qaryndas syndy qasıetti ataýlar qalyp, osy bir qasań da jeksuryn sóz qoǵam arasyn jaýlap alǵaly qashan. Qazaqqa bul qasıetsizdik, minezsizdik qaıdan kelgen deseńshi. Shamasy osyny ózine maqtan kóretinder shyn anadan týmaǵan, anasyn syılamaǵan teksizder bolar deıdi bul. Eger anasyn, qaryndasyn bireý «toqal» dep kemitse qaıter edi. Nemese erteńgi urpaǵy, balasynyń anasyn «toqal», ózderin «toqaldyń balalary» atasa she. Árıne, «toqal» alǵyshtar bul jaǵyna oı jibermegeni, erteń bul ataýdy ózderine qorlyq pen masqarashylyq tuta qoımaǵany anyq. Kúıiti men kúıisin oılaǵan mal tektes el emes ek.

Baıaǵyda jaýgershilik zamanda Dáden bı babasy joryqshy, barymtashy erlerdi sókti degen bir sóz bar. «Jaýdan mal ákelem dep jylqyny buzdyńdar, qul ákelem dep eldi, balany buzdyńdar». Ata-babasy erikkennen kúń ustap, toqal almaǵan.

Paıǵambarymyz ǵalaıkýmassalamnyń hadısterin oılady. Qııamet kúnniń kishi belgileri kelgendeı me dep muńǵa batty. «Elý áıeldiń bir qaraýshysy bolady, nemese buzyqtyq, ádepsizdik jaılaıdy» demedi me. Týystyq, aǵaıyndyq qatynastyq buzylýy, úlkendi syılamaýshylyq bar. Urpaqty tárbıeleýden, adamǵa sóz uqtyrýdan haıýandy «tárbıeleý» ońaı bolmaq. It te kúshiginde súıkimdi. Óse kele onyń qandaı haıýan bolatyny ıesine baılanysty. Marqum atasy «qabaǵan ıt qaıyr baılaıdy» deýshi edi. Aýlasynda bir-bir qabaǵan ıt baılaǵan qaıyrsyz baılar tolyp ketti. Bul neniń belgisi?! Taǵy bir hadıs sózi: «Kúń áıel óziniń qojaıynynan týmaq». Nemese kerisinshe. Astappyralla! Basyn ustap ketti. Oıy san saqqa bólingen munyń kelgen sharýasy endi esine tústi.

Bul anaý uly dúrmekke erip «Sybaǵa» baǵdarlamasymen alýyn alsa da tońqaıyp qalǵan Aýstrııalyq «toqaldardyń» ne ótemaqysy, ne sýbsıdııasy bola ma, joq pa bileıin degen dámemen kelgen edi. Jergilikti atqa minerlerdiń uzyn arqaý, keń tusaý sóz buıdasynan mezi bolǵan bul osy jerden bir-aq shyqqan edi. «Biz ne, toqaldan týyp pa edik». Bul onyń ádettegi minezi edi. Onyń oıyn qabyldaýdaǵy «aq toqaldyń» sózi buzyp jiberdi.

- Bastyq búgin qabyldamaıdy. Jeke bas máselemen kelgenderińiz aryz-shaǵymdaryńyzdy departamenttiń saıtyna jazyp jiberińizder.

Bul sanyn bir soǵyp qaldy. Shyǵyp barady. «Qap, ózderin Banı Ysraıl qaýymyn Musa paıǵambarǵa jasatqanyndaı qara sıyrdyń etimen qaǵyp ushyqtaıtyn eken. «Baqara (Sıyr)» súresin Alla Taǵala osyndaılar úshin túsirgen ǵoı».

*****

Qaıyrbek aınaǵa qarap saqal-murtyn muqııattap qyryndy. Búgin kishi inileriniń biri shaqyrǵan shaıǵa barmaq. Shaı da, toı da emes, sadaqanyń mezireti desedi. Qazaqtyń sadaqasy arty toı bolyp ketetinin biledi ǵoı. Ishinen inilerin sybap júr. «Sonsha áspettep. Syrǵa salýǵa da sadaqa jasaı ma eken. Syrǵalaıtyn mal, ań-qus bolyp ketken be bári. Úlken jumys bastaıyn dep jatyrmyn deıdi aqymaq. Dabyra qylmaı salatyn syrǵasyn qatyndarymen salyp kelmeı me. Ne bolyp barady myna dúnıe». Syrǵa taǵý, saqına salý sánge shyǵypty. Onsyz nekeleri baıandy bolmaıtyndaı. Mine, ózderi altyn saqına salmasa da qyryq jyl otasty emes pe. Tipti ata-babalarynyń, arǵy ana-ájeleriniń tasqa basqan «neke kýáligi» bolmasa da urpaq órbitip, el bolǵan joq pa edi.

Úlken qala men aýyly arasy edáýir qashyq edi. Qazirgi zamanǵy ushqyr kólikke ne bolsyn, baratyn jerine sharshamaı-aq jetti. Inileriniń aldy kelipti. Muny kútip otyrǵanǵa uqsaıdy. Úıden shyǵyp aǵasyna sálem berip jatyr. Kelinniń sheshesi qudaǵaı da óz kelin-baldarymen kelip jatyr. Naǵashy jeńgesi ul-qyzdarymen o da keldi. Erteńgi barar bir-bir «ilý», «óli-tiri», kilem, paket, qorjyn úıge kirip jatyr. Aǵa-jeńgesi «kelin balamyz qulaǵyna jaqsy syrǵa alyp berińder» dep konvertin berdi.

Shaqyrǵan bir-eki aǵaıyndary syltaý aıtyp kelmeı qalypty. Iship-jeýdiń arty «syrǵa salýǵa» kim barady daýyna ulasty. Árıne, ini-kelinderi balalary aldynyń toıy bastalaıyn dep turǵany jáne óz ara kelisip alǵandary da kórinip qaldy. Shaqyrǵan inisiniń ótinishimen bul «ulaǵatty» sózin aıtýy kerek.

-Úıdegi, túzdegi bógde minez-qulyqtaryńdy búginen bastap osy jerde qaldyryńdar. Barǵan jerlerińde kórgendi eldiń balasy degen túsinik qalyptasýy kerek. Byqsyq áńgimelerińniń keregi joq. Kerdeń minez, kókirek kerýdi qoıyńdar. Isterińdi Alla oń jolyna bastasyn.

Biraq báıbishesiniń sózi teris shaptyrǵan túıedeı tipten qıys shyqty. Úıden shyǵarda ózderi suramasa, sharýasy men sózderine aralaspa dep eskertkeni jaıyna qaldy.

-Baratyndaryń baryp qalyńdar. Jarymaǵandaryń jaryp qalyńdar!

Bulaı aıtpasa báıbishe bola ma, tilip tústi. Erteńgi úılenetin bala da ózinen keıingi aǵalary úıindegi oqyǵan, qyzmettegi jastaý jeńgeleri barsa degen eken. Onyń sózin shesheleri qystyrǵan joq. «Bolmaıdy». Aıtty, bitti. Jas balanyń tilegin qoldaǵan úlken sheshe-báıbisheni kisi demedi. Kópshilik daýyspen kishi kelinder sózi ótti.

-Toqaldaryń-aq barsyn !

Bul - báıbishesi sózi. Bastapqyda túsinbeı qaldy. Toqal ? Qaıdaǵy toqal ? Bul jerde qos-qostan qatyn alyp otyrǵan eshkim joq qoı. Oıpyr-aı, esine endi tústi. Qalaı oıyna kelmegen. Inilerine aıtqan aqyly óz basyna kelgendeı bolyp, aqyly altaý, esi jeteý boldy. Bir ákeden týǵan eki-úsh inisi bar edi, bári de eki retten otbasyn jańartyp úlgergen. Ot basyn buzý, ajyrasý, alımentshik ataný zaman úlgisi, sáni sııaqty. Endi mine, sol ekinshi áıelderdiń balalary ósti. Bilim, mamandyq aldy. Óz qoly aýyzyna jetti. Aldy úı bolmaq. Aıaqtanbaq. Inileriniń el qatarly adam bolǵanyna bul qýanyp júr. Basqa oıy joq edi. Kóńili kól edi.

Báıbishesi sózi basyn aýyrtqan bul otyrǵandarǵa qarady. Oń jaqtaǵy naǵashy jeńgesi de «ekinshi» eken ǵoı. Demek onyń balalary da «toqaldyń balalary». Sol jaǵyndaǵy kelinniń sheshesi qudaǵaı da «ekinshi» emes pe eken? Báse, aǵaıyndary báıbishelerimen nege kelmegenin túsineıin dedi. Iá, qazaq mundaıdy mensinbeıdi eken. Óz aǵaıyndary arasyna osy bir kesirli alaýyzdyq, jaman ádet eneıin be dep oıǵa batty. Munyń jolyn kespese bolmas sirá.

*****

Qaladaǵy sán-saltanaty jarasqan meıramhana. Eki jastyń úılený toıy. Tórde úrkerdeı bir top otyr. Mańǵaz myrzalar, tákáppar báıbisheler. Oqyǵan, toqyǵany bar qaýym, óz baǵasyn, ornyn biletin kisilerge uqsaıdy. Bular árıne, toı qyzyǵyna aralasa almaı turǵan, syrt kózge qyzyqtaýshy qonaqtar sııaqty kórinip tur. Osynaý at tóbelindeı toptan ózge qazaq arasynda sol syrt kóz, alys aǵaıynǵa aıdyn da aıbar qylar salıqaly báıbishe, kósheli jigit aǵasy kisiler qalmaı bara jatqandaı.

Qatynjandy inilerine qarap Qaıyrbektiń yzasy keledi. Bulardy murynynan noqtalap, jetekke júrer jýas ógiz qylyp úıretip alǵan. Jetispeı turǵan bir nárse bar sııaqty. Qazaqtyń ot basyndaǵy bereke-birligin, tynyshtyǵy men súıispenshiligin birdeı saqtaý paryzy otanasy men otaǵasylaryna jetpeı tur eken. Erli-zaıypty jubaılardyń bir-birin tolyqtyryp, rýhanı, ımanı birligi jaǵynan qoldap júrýi búginderi aqsap jatqandaı.

Týǵan inileri nesin aıtasyń, toıda jany qalmaı shaýyp júr. Jandarynda jaırańdaǵan, máz bolǵan ekinshi áıelderi-«toqaldary». Toı týyn kóterip júrgender árıne, sol «toqaldary». Toıda sekektep, taırańdap bılep júrgen qyz-qyrqyn, jeńil-jeltek jelbas jigit-jeleńniń barlyǵy kóz aldyna «toqaldyń balalary» bop elestep ketti. Bul toıda tomsyraıyp otyrǵan báıbishelerge qarap tost kóterdi.

-Toqaldardyń toıy qutty bolsyn!

Báıbisheler altyn tisteri jarqyrap jymıysty. Áıeli oǵan ala kózimen ata qarady. Kenet esine óziniń de ákesiniń ekinshi áıelinen týǵan balasy ekeni tústi. Ózinen keıingi ini-qaryndastary sol sheshesiniń tárbıesin kórgender edi. Bul bolsa Maqpal báıbisheniń, ıakı ákesiniń anasy baýyrynda ósti. Sondyqtan ana áıeldiń, týǵan sheshesiniń balasy sanalmaıdy.

Nege ekenin qaıdam, bunyń «toqal» sheshesi bulardan bólek tárbıelegen qaryndasy kishkene kúninen meırimsiz bop óskenin kórip júregi shimirikti. Oǵan ózi keıin sábı kúnderinde kýá bolǵany bar. Bálkim ekeýiniń eki udaı minezde bolýy eki úıde, biri namazhan kempir-shal, ekinshisi ateıst áke-sheshe qolynda bólek tárbıe alǵandyqtan bolar dep bertinde oılaǵan. Ol kempir-shal da dúnıeden ótti. Áýlettiń basy bir shańyraqta toqaılasty. Bir kúni «toqal» sheshesiniń qyzyn qarǵap otyrǵan ústine tústi. Sóıtse «toqaldan» týǵan qaryndasy mysyqtyń kózin endi ashqan ózindeı súp-súıkimdi eki myrshynyn moıynyna tas baılap sýǵa aǵyzyp jiberipti. Obal-aı!

Ol sheshesi de seksenniń ústine kep, bir kúni gaz ıisi tıip dúnıeden ótti. Tún ishinde týǵan anay aýyryp jatqanyn estip, aq qar, kók muzda qaladan sheshesine janushyryp jetken. Jedel járdem joq. Sheshesin kórpege orap, aýzyna sút tamyzyp kóligimen  kishi qyzdyń úıine aparyp salǵan. Segiz aı jatyp dúnıeden ótti anasy. Baquldasý úshin bul týǵan anasy janyna barǵan. Munyń qolyn jyly qolymen ustap otyryp, bar aıtqany «Qaıteıin endi, jaryǵym-aı». Bári kesh degeni. Basqa balalarymen sóılespedi.

Sheshesiniń jyly ótkennen keıin bir kúni ózi de toqsanǵa taıap qalǵan ákesi shaqyrdy. Buǵan biraz nárse amanattady. Ákelik ósıetin jazyp qoıypty. Abyz ákesiniń ósıet sózderiniń biri mynadaı: «Men burynǵydaı ret-retimen senderge júıeli aqyl aıtýdan qalyp qaramyn. Budan keıin de kóp júre almaspyn. Men ákemniń árýaǵyn ómir boıy syılaýmen óttim, ótemin de. Osyny balalarym, nemere-shóbere, shópshekterim, aǵaıyn-týys túsinse, árýaǵyn syılasa men rıza bolar edim. Ata-baba súıegine tańba túsirmeńder. Paıǵambarymyzdyń bir-birińe ıilip sálem salmańdar degen hadısi joq. Úlkenderińdi syılańdar. Sálem salyńdar. Kishilerińe qamqor bolyńdar. Bárinen de aǵaıyn-týma, ul-qyzdarym, urpaǵym úlkenderin syılap, bir-birimen tatý bop ótse dep bir Alladan suraımyn». Áke ósıetiniń jalpy mazmuny osylaı edi. Ol ósıetterde bireýleri kútkendeı mal-múlik bólisi týraly eshteńe joq.

Bul jalǵyz ózi kishi inisin qasyna kómekke ap, ákesi beıitin kóterip bitpeı jatyp, «toqaldan» týǵan qyz bastaǵandar múlik bólisin, muragerlik daýyn bastap ketti. Bul áke amanaty júktelgen úlken aǵa bolǵandyqtan artyq sózge barǵan joq. Ákeniń álgindeı ósıet sózderin kóbeıtip, ana qyzdan basqalaryna taratyp bergen. Mal-múlik emes, qur sóz dedi me, qansha jyl, aılar ótti, eske alǵan eshkim joq. Áke ósıetin áldebir buryshqa laqtyryp tastaǵan syńaıly. Taǵylymdy bir sózin aýyzǵa almaıdy. Odan olar eshteńe utpaǵan soń áke abyroıyn, ataǵyn qyzǵaný degendi shyǵardy. Áke-sheshe de qaıtqaly biraz jyl boldy. Áke-sheshe bardaǵy tatýlyqtyń qııýyn qashyryp, aýyz birlikterine iritki salyp olardyń aldynda «toqaldyń» qyzy keledi. Týǵan-týystarymen aralaspaıdy. Iapyraı, á ! Ata-ana tárbıesi qaıda ketken....

-Men de «toqaldan» týǵanmyn. Toqaldar dáýiri osy balalarmen aıaqtalsyn dep alyp qoıalyq!

Toıda otyrǵan kórikti hanym, báıbishelerdiń pańdyǵynan eshteńe qalmady. Keı biriniń jasandylyǵynan iz qalmaı alyp qoıýǵa kiristi. Kenet munyń esine qaıyn atasynyń shesheleri tústi. Baıdyń qyzy báıbishesinen bala bolmaı, ekinshi alǵan áıelinen atasy týǵan eken. Áıeline sybyrlaı qoıdy. «Sen de Toqanaı toqaldan týǵansyń». Manaǵy mańǵazdanyp otyrǵan báıbishesi sylq-sylq kúldi. «Bıbijan báıbisheniń baýyrynda óskenbiz». Áıeline qatty rıza bolyp ketti. Sóz tapqanǵa qolqa joq.

*****

«Sózde qańqý jaman..» degen ras eken. Qatynnyń sózi qandaı jaman. Munyń mıyn jep, qanyn ishkendeı. Basyn toqyldatqan «toq-toq, toqal» dep, qýys aǵashty shoqyǵan toqyldaq qus sııaqty qańqý sóz, qańǵyǵan oıdan qutyla almaı sol qýys basyn toqpaqtap júrgenine eki-úsh kún boldy. Bul ózi qaıdan, qashan kirgen qańqý sóz ekenin taba almaı dal. «Kemel aqylyń joq bolsa-tilińdi tyı» demeı me atamyz.

Ertede bireýler ata-babasynyń bes, ne on qatyn alǵanyn, baı bolǵanyn, hanǵa bergisiz qaradan shyqqanyn aıtyp bósetin edi. Sonda deımin-aý, sol on qatynnyń bireýi ǵana báıbishe, qalǵany toqal bolsa, bul qazaqtyń onnan biri báıbisheden, qalǵany toqaldan týǵan bolmaı ma. Jetisippiz. Bezireıgen ul, kekireıgen kelin qaıdan dersiń.

Shyńǵys han óz zamanynda taq bıligine tek Bórteden, báıbisheden taraǵan uldaryn  taǵaıyndaý týraly arnaıy jarlyǵyn shyǵarǵan. Nege?! Óıtkeni ol ejelgi túrkiler dástúri, qaǵandar zańy edi. Shyńǵys han da ejelgi sol dástúrge súıenip «Iasa» zańyn shyǵarǵan-mys. Saıdyń tasyndaı iriktelgen tańdaýly qosyndaryn, ózine baǵynǵan taıpalar, jurttardy «shoqal», «shoqaldar» ataǵan. Qazaq shoqal, shoqalaq dep tegis jerdegi, nemese sý astyndaǵy kedir-budyrdy aıtar edi. Maǵynasy-aıaq astyndaǵy toqal tómpek. Sonda biz kimbiz ? Jarty álemdi jaýlaǵan uly Qaǵannyń tabany astyndaǵy-quly. Al, saǵan «Adamzatty súı, baýyrym» degen kim? «Toqaldan» týǵan-uly atań Abaı.

Qazaq eshqashan báıbisheden keıingilerdi «toqal» dep dúńk etkizip dóreki atamaǵan. Ekinshi, úshinshilerdiń ózin báıshe, bıshe, bıbi, hanym, bıke, kishi qatyn, nemese kishi sheshe, sút ana, jesir, ámeńger, naqsúıer der edi. Eń kemitkende qyzmetshi qatyn, jalshy qatyn atasa, qoǵamnan shettetilgen, dárejesi tómenshikterin kúń, kúńshe, tul qatyn atar edi. Islamǵa deıin de ózgelerde kóp áıel alýshylyq bolǵan. Kúń, toqal degender joryqta oljaǵa túsken pende. Quny bolmaǵan. Oǵan múlik esebinde qaraǵan. «Nısa» súresinde «Tek qana soǵystarda ıe bolǵan kúńderiń-toqaldaryń adal etiledi» delingeni beker emes.

Sol qazekeń jer-kókke syıǵyzbaı maqtap, ańyz etip júrgen áıgili bir hannyń on eki qatyny bar ekenin búginge deıin pash etetini, etip kele jatqany da este bolar. Baqsaq qazaq óz shejiresine kirgizip júrgen álgi hany báıbishesi-qaraqalpaq qyzy, qalǵandary sart, qalmaq, qoja men tutqyn qyz bop kete beredi eken. Tek bireýi ǵana qazaq, jetinshi, álde segizinshi toqaly eken. Ol olqylyǵynyń ornyn toltyrý úshin «atańa alty qatyn alyp bergen Alashyńmyn» dep bósetinin qaıtersiń. Alty túgel on qatyn alyp berse de, ózi báıbisheniń balasy bolmaǵan soń bul qazaqqa ne joryq. Qazaq «toqal sıyr múıiz suraımyn dep qulaǵynan aıyrylǵan» dep nege aıtqan deısiń. Shynynda bul áleýmettik teńsizdik, kem sana jandardyń kemsitý sózi. Bul endi shekten shyǵý.

Ǵasyrlar boıǵy shekten shyǵý, adamzat quqyqtaryn buzý dil men dinge jat bıdǵat nárselerdi, qarama qarsy femınızm, salafızm degenderdi týǵyzdy. «Baqara (Sıyr)» súresinde «Adamdar arasynda mundaılar da bar, ózderi ımansyz bola tura «Allaǵa jáne Aqyret kúnine ıman keltirińder» deıdi. Olar Allany jáne ımandylardy aldamaqshy bolady. Olar kúdiksiz «biz túzetip, ońdaýshymyz» deıdi. Bilip qoıyńyz! Álbette olar-buzaqylar, biraq ózderi muny sezbeıdi» degen aıat bar.

Qazaqtyń ańyzy boıynsha saryala qazdyń jumyrtqasynyń birinen qumaı shyqsa shyǵar-aý. Al mynadaı on toqaldyń qaı-qaısynan eldi sońyna ertken tulǵa, dúıim kópti dýaly aýyzyna uıytqan sheshen, qol bastaǵan batyr, minezdi er bizder taraǵanbyz dep qalaı aıta alar eken. Bir-birin toqaldyń balasy, toqaldan týǵan dep kemsitip jatsa. Syrqyraǵan múıizderi bolmasa, bútin biri joq eken. Biri «synǵan syńar múıiz» bolsa, ekinshileri ol jaǵyna jeti atadan beri «uıatty» eken qazaq arasy. Toqal tirlik, qul minezdilik, teksizdik jaılap alǵany onsyz da kórinip turar edi. Qaıyrbek  óz ata-babalarynyń arǵy ómiri týraly kóne kózderden estigen áńgimesi týraly tereń oıǵa ketti.

Shetsiz-sheksiz sary dala. Sýsyǵan qum. Aptap ystyq, ańyzaq jel. Alystan aryp-ashyp tórt-bes jolaýshy keledi. Mańǵystaý elinen qudalyqtan, álde bir jaqsynyń balasyna qalyńdyq aıttyryp kele jatqandar edi. Astyndaǵy attary da, ózderi de qatty shóldegen. Ortasyndaǵy kúmis beldik taǵyp, nar bórik kıgen bedeldileý bireýi janyndaǵylardy sózben demep qoıady. Bul jaqtaǵy el kún yssyda da seńseń bórigin basynan tastamaıtyn ádeti edi.

-Aldymyzda el bar, asyqpasaq oǵan da jetip qaldyq. Attarymyzdy sýaryp, ózimiz tynyǵyp alarmyz.

-Áı, qaıdam. Bul jaqtaǵy el qudyǵynan sý bere me eken. Mal-janynyń sýaty, qudyǵy úshin kúnde bir qyrylyp jatqan el ǵoı.

-E-e, ne bolypty. Aǵaıyn, ári qanymyz aralasqan aǵaıyn el emespiz be. Olar báıbisheden, biz kishi shesheden týdyq qoı. Men bilsem olarmen bir atadan taraǵan qan aralasqan týystyǵymyz bar.

Aıtqan mejeli jerine keldi. Qudyq basy baıdyń yǵy-jyǵy maly sýarylyp jatyr eken. Maldyń aldy sý iship bolyp qyrǵa ketip jatyr. Astaýǵa umytylǵan attaryn ták-tákpen tejep bular tur. Mal sýaryp jatqan jalshy quldan  jasy úlkendeý kisi qudyq ıesi myrzalarynyń qaıda ekenin surady. Shette turǵan myjyraıǵan jaman tymaqty kisini ıegimen nusqady.

-Alystan qudalyqtan kele jatqan kórshi aýyldyń kisileri edik. Kólikterimiz shóldep tur, sýaryp alýǵa ulyqsat etseńiz.

Tymaqty baı myrzasy kisiligi nashar maqaýdyń ózi eken. Sálem alyp, amandaspaq túgel qabaǵy qyrtıyp jóndi til qatpady. Bar bolǵany muryny astynan barq etti. «Bolmaıdy». Ózi shóldep turǵan zaty haıýan emes pe, baı myrzasynyń mańqyldaǵanyn ne qylsyn. Aýyzdyqpen alysqan sur jorǵa ıesine ál bermeı qudyq jaqqa súze jóneldi. Qansha qamshylasa da bas bildirmegen asaý at astaýdan bir-aq shyǵyp móldir sýǵa bas qoıdy. «Qap, ákeńdi!»

Qudyq basynda bilegine baqanyn ilip, maldy basqa uryp qaıyryp turǵan qaıys qara qulǵa ymdady. «Qurt. Ólse qunyn berem». Jas kezinen Hıýa handary men qazaqtar arasynda joryqta qolǵa túsip, baıdyń alyp kel, baryp kelimen qolbalasy bolyp ketken jalshy áı-sháı joq, baqanmen jolaýshyny bastan bir saldy. Aýyr baqan aqsur atty jolaýshynyń qaraqusynan ońbaı tıdi bilem, jorǵasynyń jalyn qushyp sulq tústi. Shette turǵan serikteri «oı baýyrymdap» at qoıdy.

Bir rý, eki ata arasynda alashapqyn daý, bıler soty, qun suraý bastaldy. Kisi ólimine qatysty qun daýlaý uzaqqa sozyldy. «Óltirgen quldy al, at quıryǵyna baılasańdar da qunyn suramaımyz». Kelispedi. Aralyq tórelikke bedeldi tóbe bıler, eldiń ıgi jaqsylary tústi. Aqyry eki kisiniń qunyna kelisti. Bitimge kelgendeı boldy.

Qun tóleý uzaqqa sozylyp, sóz buıdaǵa salyndy. Keńes úkimeti keldi. Óz zańyn ornatty. Qazaqtyń kóp áıel alýshylyq, barymtashylyq jáne qun tóleý sııaqty tolyp jatqan eskilikti zańdaryn joıdy. Biraq el ishinde ishinara jesir daýy sııaqty kóne dástúri kópke deıin saqtalyp qaldy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys sońyna deıin jazylmaǵan ol zań arqasynda el ishinde jesir qatyn, jetim bala bolǵan emes deıtin. Opat bolǵan erleri ketse de jesiri elden ketpegen, jetimi qańǵymaǵan. Aǵaıyny ishinde qalǵan. Múıizdep, moqshaǵan «toqal» sózi tipten bolmaǵan.

Bul jaman ádet el ishine keıin keldi. Sonymen birge shynyn aıtý kerek, aqsaqaldar ınstıtýty da joıyldy. Endi dástúrli otbasylyq qundylyqtarǵa aýyz salý, dindi jeleý etip ishten iritý bastaldy. Ár halyqtyń ózindik minez-qulyqtary, salt-dástúri bolatyny shyndyq. Ózge etnostarǵa qaraǵanda qazaq halqyna kishipeıildik pen keńpeıildik tán. Biraq, bul dástúri, qalyptasqan ulttyq minez-qulqy úlken ózgeriske túsýli. Peıilder taryldy. Sonyń biri dinmen birge syrttan, ózge qoǵammen engen jaman ádetter. Ony túzemeı ult minezi saýyqpasy anyq. Ol aýrý qoǵamdy emdeý lázim. «Tanymasyn syılamas» degendeı úlkenge sálem berý qalyp barady.

Minez! Minezsiz, minezdi degen nemene edi? Paıǵambarymyz aıtqandaı, eń taza din-kórkem minez. Á.Bókeıhan da «Ultqa qyzmet etý-minezden» dep beker aıtpaǵan. Minezge qarap ultty tanýǵa bolady. Mysaly minezsiz adam degendi ol bylaısha túsiner edi. Minezsiz dep ol er adamda: ımansyzdyq pen ezdik, erinshektik pen enjarlyq, ynjyq ta júreksizdik, etek astynan arǵyny kórmeıtin, turapaıy da ushqalaqtyq, ustamsyz da kekshildik, maqtanshaq ta maqsatsyz pendelerdi tanyr edi. Urǵashyda ol:  kesirlik pen mekerlik, aıarlyq pen ásireqyzyldyq, dúnıeqorlyq pen ekijúzdilik, salaqtyq pen sarańdyq sııaqty ekinshi jynysqa tán min, kemshilikter bar. Bular-toqal minezdiler dep tanylǵan. Minezge baı er adamnyń dúnıe talǵamy, baýyrmaldylyǵy men birsózdiligi, batyldyǵy men kisilik qasıeti, aqyldylyǵy men sabyrlyǵy, zeıindiligi men zerektigi bolsa, áıelzatynyń meıirimdiligi men balajandylyǵy, sezimtaldyq pen eńbekqorlyǵy, ımandylyǵy men ıbalyǵy, qolyashyqtyǵy men qonaqjaılyǵymen erekshelener edi. Mine, bul ult urpaǵyna kerek, joǵala bastaǵan qasıetter bolatyn. Ata-babasynyń «Ulyń ósse uly jaqsymen aýyldas bol, qyzyń ósse qyzy jaqsymen syılas bol» degen ǵıbratty maqaldary osyndaıda eske túsedi.

Anaý jyńǵyldy toǵaı arasynda, darııanyń qysqa taraýyndaǵy qaýymda jatqan anasy beıiti eske túsedi. Periniń qyzy Bektory men bóri jortar qalyń túleı jynys. Elsiz toǵaı. Naǵashylary sıyr baqqan kedeı aýyl edi. Muny ómirdiń soqpaǵyna bórilershe tárbeledi. Keıbir ıt minezdilerdiń taıtalasynda osy minezben jeńip shyǵyp otyrdy. Qajet kezinde ymyraǵa kelmes qataldyq ta kerek eken. Anasy qulpy tasynda munyń bir aýyz duǵasyndaı óleń joldary jazylǵan. Bul qaýym bir kezde 30-shy jyldary keńes úkimetiniń sholaq belsendileri órtep jibergen atalary meshiti mańynda eldi meken bolǵanyn kórseter edi. Qazir belgisi de joq meshit aınalasy temir qorshaýmen qorshalyp, taqtatas ornatylǵan. El jınalyp as bergen. Ornynan kúlge aınalǵan dinı kitaptar tabylǵan.

Al, ákesi, ata-babasy darııanyń ekinshi betindegi aýyl tóbesinde jatyr. Ǵajap. Ózin baqqan anasy men dúnıege ákelgen, tapqan anasy qaýymdary darııanyń eki betinde jatyr. Darııanyń eki betinde de bir eldiń eki meshiti bolǵan. Ekeýi de zamanynda bir kepti qushyp, qudaısyzdar qolymen qıratylǵan. Tapqan anasy ózin óz ata-anasy qasyna jerleýdi amanattaǵan. Eki dúnıe, eki álemdeı. Bular arasy máńgi qosylmaıtyndaı. Tapqan anasy maqsat-armany, amanaty buǵan túsiniksiz. Baqqan ana men tapqan ana týraly úkimdi Quran aıattaryn qansha aqtarsa da bul taba almady.  Ananyń aty qashan da ana ǵoı. «Eger ata-ana ózara kelisip, keńesý arqyly balany sútten ajyratpaqshy bolsa, olar kúná isteýshi bolmaıdy». «Baqara» (2)-23 aıat. Eki anasy da buǵan jamandyq tilemegeni anyq. Urpaǵyn súıgen, tárbıelegen analary baqytty edi. Ol ardaqty jandaryna da eki dúnıede de peıish buıyrar edi. Iá, jandary jánnátta bolsyn! Biz tiriler ózimiz ózimizdi, peıil-nıetimizdi túzeýimiz, olardy duǵamyzdan tastamaýymyz kerek. Urpaq tárbıesi ultqa qashanda kerek.

...Qaıyrbek erteńi atadan qalǵan quryǵyn súıretip qyrǵa ketti. Analary jatqan darııany betke aldy. Az ǵana jylqysyn, túıesin aldyna salyp ata kásibine birjolata bet burdy.

 

Qanat Nurmahanov Janashuly

Pikirler