Ūlt mınezı-ūrpaqtan

Qaiyrbek departamenttıŋ qabyldauyna jazylǧaly köp boldy. Kırıp-şyǧyp jatqandardyŋ jüzıne, jürıs-tūrysyna qarap otyr. Qabyldauǧa kırgenderdıŋ köpşılıgı äldebır jaqsy käsıptıŋ tūtqasyn ūstaityndarǧa ūqsaidy. Köŋılderı toq adamdar. Qasynda keşeden jürgen özı siiaqty ekı-üş kısı ǧana bar ekenın baiqady. Qabyldaudy ūiymdastyryp jürgen qasy-közı sürmelengen appaq qyz, älde kelınşek pe, şolaq köilektınıŋ yzasy ötıp boldy. Özı ädeiı ısteitındei stolǧa älde bır qaǧazdy qaraǧan bop, eŋkeiıp-toŋqaiǧanda kelte etegınen taŋy jarq etedı. «Tfu, patşaǧar! Kelım-ketım el-jūrt bar dep oilamaidy-au. Qyzmettık etika, ädep-iba degen qaida?!». Onymen qoimai būlar jaqqa tanadai közın jarq etkızıp, töŋkerıp qoiatynyn qaitersıŋ. Közın taidyryp terıs ainaldy. Qasyndaǧy jastau jıgıt mūnyŋ oiyn oqyp qoiǧandai qūlaǧyna sybyrlady. «Ana otdeldegı myqtynyŋ aq toqaly». Aq toqal appaq būǧaǧy jūtynyp būǧan qaraidy. Būlardan bırdeŋe dämetetındei, äsem jymiiady. Älde būlardyŋ jüikesın synaiyn degendei mazaq qyla ma eken, qūrǧyr. «Mūnafyq!». Mūnyŋ köp mäselesı de joq-ty. Tek bıraz qarjysy ketken älgı aberdin-angus, golştino-friz degenderdıŋ şaruasy bolmasa. Topalaŋ kelgendei mūhittyŋ arǧy jaǧynan kelgen ettı-süttı degen toqal siyrlar är jerde teŋkiıp, toŋqaiyp qaldy emes pe. Özderı erekşe kütım kerek etetın maldyŋ «elitasy» ekenın qaiteiık, jem-şöptı de talǧap jeitın toiymsyz tajal eken. Az ǧana uaqytta ainaladaǧy qamys-qūraqqa deiın qūrtty emes pe. «Odan da özımızdıŋ küi talǧamaityn aqbas siyrymyz jaqsy edı». Köz aldyna tür-tüsı tün tügel kündız de tüsınen şyqpaityn toqal siyrlar kırdı. «Özderı siyrǧa ūqsap küiıs qaiyra ma eken?» Esınde eşteŋe qalmapty. Baiaǧy köşkende jük artatyn müiızı şaŋyraqtai-şaŋyraqtai Zeŋgı baba tülıkterı-atan ögızderdı, jelınderı syzdap qyrdan taltaŋdap keletın qazaqtyŋ aqbas mama siyrlaryn eske aldy. Siyrdyŋ asylyn-tynjy, jylqyny-qūtpan, tüienı-jampoz, qoidy-kelepan deitın būl qazaq. Örıs taŋdamaityn, tölı tez aiaqtanyp ketetın. Qaiyrbektıŋ köz aldyna qazaqtyŋ aq bas siyrlary ǧana emes, ejelgı alyp turlar, eren küştı buffaldar, küi talǧamas buibol, tas-tasqa, ystyq-suyqqa tözımdı qodastar keldı. İä, ötken eken adamzattyŋ bır däuırı. Savanalardaǧy qan-jynǧa toiǧan aşqaraq arystan, toiymsyz qorqau, jyrtqyştardyŋ marǧau zamany kelgendei. Qazaqtyŋ öz maly qūryp qalǧandai, Austriiadan äkelgen ala bas, Kanadadan kelgen qarabas toqal siyrlar qaptap kettı. Dala, qala toqaldarǧa tolyp ketkendei. Elge belgılı bai-baǧlan, änşı «jūldyzdardyŋ» ekı sözınıŋ bırı-toqal da toqal boldy. Qala bazarlary, sauda ortalyqtarynda jappai şet eldık «asyl tūqymdy» toqal siyrlardyŋ etın alyp jatqan aq toqaldar köz aldyna elestep öttı. Qazaqtyŋ maly ǧana emes, öz genı, mınez-qūlqy da özgergendei. Mūnyŋ köşpendı ata-babasy siyrdy mal sanatyna qospaǧan qyr şaruasy edı. Nas, haram mal deitın. Siyrdan görı, aqbökendei aqtyly qoi örgızdı, kelelı tüie, üiırlı jylqy aidady. İä, myna Zeŋgı baba tülıgınen de arǧy tektılıgınııŋ aibatty «ai müiızın» körsetetın haiuan qalmai barady. Qazaq toqal siyr baǧyp, toqal tırlıkke köştı. Toqal aludy sän köretındei. Toqal mınezdıler tolyp kettı. Toqal mınez dep baqtalastyq, künşıldık, köre almauşylyqty da aitar edı. Qazaqtyŋ barlyq tırlıgı, ıstegen ısı, söilegen sözı osyǧan, iaki ūsaqşyldyqqa qūrylǧandai. Dünieqoŋyzdyq, qytymyrlyq ta soǧan jata ma deimın. Irı söilep, ırı turaityndar qalmaǧandai būl zamanda. Ana, jar, jūbai, qaryndas syndy qasiettı ataular qalyp, osy bır qasaŋ da jeksūryn söz qoǧam arasyn jaulap alǧaly qaşan. Qazaqqa būl qasietsızdık, mınezsızdık qaidan kelgen deseŋşı. Şamasy osyny özıne maqtan köretınder şyn anadan tumaǧan, anasyn syilamaǧan teksızder bolar deidı būl. Eger anasyn, qaryndasyn bıreu «toqal» dep kemıtse qaiter edı. Nemese erteŋgı ūrpaǧy, balasynyŋ anasyn «toqal», özderın «toqaldyŋ balalary» atasa şe. Ärine, «toqal» alǧyştar būl jaǧyna oi jıbermegenı, erteŋ būl ataudy özderıne qorlyq pen masqaraşylyq tūta qoimaǧany anyq. Küiıtı men küiısın oilaǧan mal tektes el emes ek. Baiaǧyda jaugerşılık zamanda Däden bi babasy joryqşy, barymtaşy erlerdı söktı degen bır söz bar. «Jaudan mal äkelem dep jylqyny būzdyŋdar, qūl äkelem dep eldı, balany būzdyŋdar». Ata-babasy erıkkennen küŋ ūstap, toqal almaǧan. Paiǧambarymyz ǧalaikumassalamnyŋ hadisterın oilady. Qiiamet künnıŋ kışı belgılerı kelgendei me dep mūŋǧa batty. «Elu äieldıŋ bır qarauşysy bolady, nemese būzyqtyq, ädepsızdık jailaidy» demedı me. Tuystyq, aǧaiyndyq qatynastyq būzyluy, ülkendı syilamauşylyq bar. Ūrpaqty tärbieleuden, adamǧa söz ūqtyrudan haiuandy «tärbieleu» oŋai bolmaq. İt te küşıgınde süikımdı. Öse kele onyŋ qandai haiuan bolatyny iesıne bailanysty. Marqūm atasy «qabaǧan it qaiyr bailaidy» deuşı edı. Aulasynda bır-bır qabaǧan it bailaǧan qaiyrsyz bailar tolyp kettı. Būl nenıŋ belgısı?! Taǧy bır hadis sözı: «Küŋ äiel özınıŋ qojaiynynan tumaq». Nemese kerısınşe. Astappyralla! Basyn ūstap kettı. Oiy san saqqa bölıngen mūnyŋ kelgen şaruasy endı esıne tüstı. Būl anau ūly dürmekke erıp «Sybaǧa» baǧdarlamasymen aluyn alsa da toŋqaiyp qalǧan Austriialyq «toqaldardyŋ» ne ötemaqysy, ne subsidiiasy bola ma, joq pa bıleiın degen dämemen kelgen edı. Jergılıktı atqa mınerlerdıŋ ūzyn arqau, keŋ tūsau söz būidasynan mezı bolǧan būl osy jerden bır-aq şyqqan edı. «Bız ne, toqaldan tuyp pa edık». Būl onyŋ ädettegı mınezı edı. Onyŋ oiyn qabyldaudaǧy «aq toqaldyŋ» sözı būzyp jıberdı. - Bastyq bügın qabyldamaidy. Jeke bas mäselemen kelgenderıŋız aryz-şaǧymdaryŋyzdy departamenttıŋ saityna jazyp jıberıŋızder. Būl sanyn bır soǧyp qaldy. Şyǧyp barady. «Qap, özderın Bani Ysrail qauymyn Mūsa paiǧambarǧa jasatqanyndai qara siyrdyŋ etımen qaǧyp ūşyqtaityn eken. «Baqara (Siyr)» süresın Alla Taǧala osyndailar üşın tüsırgen ǧoi». ***** Qaiyrbek ainaǧa qarap saqal-mūrtyn mūqiiattap qyryndy. Bügın kışı ınılerınıŋ bırı şaqyrǧan şaiǧa barmaq. Şai da, toi da emes, sadaqanyŋ mezıretı desedı. Qazaqtyŋ sadaqasy arty toi bolyp ketetının bıledı ǧoi. Işınen ınılerın sybap jür. «Sonşa äspettep. Syrǧa saluǧa da sadaqa jasai ma eken. Syrǧalaityn mal, aŋ-qūs bolyp ketken be bärı. Ülken jūmys bastaiyn dep jatyrmyn deidı aqymaq. Dabyra qylmai salatyn syrǧasyn qatyndarymen salyp kelmei me. Ne bolyp barady myna dünie». Syrǧa taǧu, saqina salu sänge şyǧypty. Onsyz nekelerı baiandy bolmaityndai. Mıne, özderı altyn saqina salmasa da qyryq jyl otasty emes pe. Tıptı ata-babalarynyŋ, arǧy ana-äjelerınıŋ tasqa basqan «neke kuälıgı» bolmasa da ūrpaq örbıtıp, el bolǧan joq pa edı. Ülken qala men auyly arasy edäuır qaşyq edı. Qazırgı zamanǧy ūşqyr kölıkke ne bolsyn, baratyn jerıne şarşamai-aq jettı. Inılerınıŋ aldy kelıptı. Mūny kütıp otyrǧanǧa ūqsaidy. Üiden şyǧyp aǧasyna sälem berıp jatyr. Kelınnıŋ şeşesı qūdaǧai da öz kelın-baldarymen kelıp jatyr. Naǧaşy jeŋgesı ūl-qyzdarymen o da keldı. Erteŋgı barar bır-bır «ılu», «ölı-tırı», kılem, paket, qorjyn üige kırıp jatyr. Aǧa-jeŋgesı «kelın balamyz qūlaǧyna jaqsy syrǧa alyp berıŋder» dep konvertın berdı. Şaqyrǧan bır-ekı aǧaiyndary syltau aityp kelmei qalypty. Işıp-jeudıŋ arty «syrǧa saluǧa» kım barady dauyna ūlasty. Ärine, ını-kelınderı balalary aldynyŋ toiy bastalaiyn dep tūrǧany jäne öz ara kelısıp alǧandary da körınıp qaldy. Şaqyrǧan ınısınıŋ ötınışımen būl «ūlaǧatty» sözın aituy kerek. -Üidegı, tüzdegı bögde mınez-qūlyqtaryŋdy bügınen bastap osy jerde qaldyryŋdar. Barǧan jerlerıŋde körgendı eldıŋ balasy degen tüsınık qalyptasuy kerek. Byqsyq äŋgımelerıŋnıŋ keregı joq. Kerdeŋ mınez, kökırek kerudı qoiyŋdar. Isterıŋdı Alla oŋ jolyna bastasyn. Bıraq bäibışesınıŋ sözı terıs şaptyrǧan tüiedei tıpten qiys şyqty. Üiden şyǧarda özderı sūramasa, şaruasy men sözderıne aralaspa dep eskertkenı jaiyna qaldy. -Baratyndaryŋ baryp qalyŋdar. Jarymaǧandaryŋ jaryp qalyŋdar! Būlai aitpasa bäibışe bola ma, tılıp tüstı. Erteŋgı üilenetın bala da özınen keiıngı aǧalary üiındegı oqyǧan, qyzmettegı jastau jeŋgelerı barsa degen eken. Onyŋ sözın şeşelerı qystyrǧan joq. «Bolmaidy». Aitty, bıttı. Jas balanyŋ tılegın qoldaǧan ülken şeşe-bäibışenı kısı demedı. Köpşılık dauyspen kışı kelınder sözı öttı. -Toqaldaryŋ-aq barsyn ! Būl - bäibışesı sözı. Bastapqyda tüsınbei qaldy. Toqal ? Qaidaǧy toqal ? Būl jerde qos-qostan qatyn alyp otyrǧan eşkım joq qoi. Oipyr-ai, esıne endı tüstı. Qalai oiyna kelmegen. Inılerıne aitqan aqyly öz basyna kelgendei bolyp, aqyly altau, esı jeteu boldy. Bır äkeden tuǧan ekı-üş ınısı bar edı, bärı de ekı retten otbasyn jaŋartyp ülgergen. Ot basyn būzu, ajyrasu, alimentşık atanu zaman ülgısı, sänı siiaqty. Endı mıne, sol ekınşı äielderdıŋ balalary östı. Bılım, mamandyq aldy. Öz qoly auyzyna jettı. Aldy üi bolmaq. Aiaqtanbaq. Inılerınıŋ el qatarly adam bolǧanyna būl quanyp jür. Basqa oiy joq edı. Köŋılı köl edı. Bäibışesı sözı basyn auyrtqan būl otyrǧandarǧa qarady. Oŋ jaqtaǧy naǧaşy jeŋgesı de «ekınşı» eken ǧoi. Demek onyŋ balalary da «toqaldyŋ balalary». Sol jaǧyndaǧy kelınnıŋ şeşesı qūdaǧai da «ekınşı» emes pe eken? Bäse, aǧaiyndary bäibışelerımen nege kelmegenın tüsıneiın dedı. İä, qazaq mūndaidy mensınbeidı eken. Öz aǧaiyndary arasyna osy bır kesırlı alauyzdyq, jaman ädet eneiın be dep oiǧa batty. Mūnyŋ jolyn kespese bolmas sırä. ***** Qaladaǧy sän-saltanaty jarasqan meiramhana. Ekı jastyŋ üilenu toiy. Törde ürkerdei bır top otyr. Maŋǧaz myrzalar, täkäppar bäibışeler. Oqyǧan, toqyǧany bar qauym, öz baǧasyn, ornyn bıletın kısılerge ūqsaidy. Būlar ärine, toi qyzyǧyna aralasa almai tūrǧan, syrt közge qyzyqtauşy qonaqtar siiaqty körınıp tūr. Osynau at töbelındei toptan özge qazaq arasynda sol syrt köz, alys aǧaiynǧa aidyn da aibar qylar saliqaly bäibışe, köşelı jıgıt aǧasy kısıler qalmai bara jatqandai. Qatynjandy ınılerıne qarap Qaiyrbektıŋ yzasy keledı. Būlardy mūrynynan noqtalap, jetekke jürer juas ögız qylyp üiretıp alǧan. Jetıspei tūrǧan bır närse bar siiaqty. Qazaqtyŋ ot basyndaǧy bereke-bırlıgın, tynyştyǧy men süiıspenşılıgın bırdei saqtau paryzy otanasy men otaǧasylaryna jetpei tūr eken. Erlı-zaiypty jūbailardyŋ bır-bırın tolyqtyryp, ruhani, imani bırlıgı jaǧynan qoldap jüruı bügınderı aqsap jatqandai. Tuǧan ınılerı nesın aitasyŋ, toida jany qalmai şauyp jür. Jandarynda jairaŋdaǧan, mäz bolǧan ekınşı äielderı-«toqaldary». Toi tuyn köterıp jürgender ärine, sol «toqaldary». Toida sekektep, tairaŋdap bilep jürgen qyz-qyrqyn, jeŋıl-jeltek jelbas jıgıt-jeleŋnıŋ barlyǧy köz aldyna «toqaldyŋ balalary» bop elestep kettı. Būl toida tomsyraiyp otyrǧan bäibışelerge qarap tost köterdı. -Toqaldardyŋ toiy qūtty bolsyn! Bäibışeler altyn tısterı jarqyrap jymiysty. Äielı oǧan ala közımen ata qarady. Kenet esıne özınıŋ de äkesınıŋ ekınşı äielınen tuǧan balasy ekenı tüstı. Özınen keiıngı ını-qaryndastary sol şeşesınıŋ tärbiesın körgender edı. Būl bolsa Maqpal bäibışenıŋ, iaki äkesınıŋ anasy bauyrynda östı. Sondyqtan ana äieldıŋ, tuǧan şeşesınıŋ balasy sanalmaidy. Nege ekenın qaidam, būnyŋ «toqal» şeşesı būlardan bölek tärbielegen qaryndasy kışkene künınen meirımsız bop öskenın körıp jüregı şımırıktı. Oǧan özı keiın säbi künderınde kuä bolǧany bar. Bälkım ekeuınıŋ ekı ūdai mınezde boluy ekı üide, bırı namazhan kempır-şal, ekınşısı ateist äke-şeşe qolynda bölek tärbie alǧandyqtan bolar dep bertınde oilaǧan. Ol kempır-şal da dünieden öttı. Äulettıŋ basy bır şaŋyraqta toqailasty. Bır künı «toqal» şeşesınıŋ qyzyn qarǧap otyrǧan üstıne tüstı. Söitse «toqaldan» tuǧan qaryndasy mysyqtyŋ közın endı aşqan özındei süp-süikımdı ekı myrşynyn moiynyna tas bailap suǧa aǧyzyp jıberıptı. Obal-ai! Ol şeşesı de seksennıŋ üstıne kep, bır künı gaz iısı tiıp dünieden öttı. Tün ışınde tuǧan anay auyryp jatqanyn estıp, aq qar, kök mūzda qaladan şeşesıne janūşyryp jetken. Jedel järdem joq. Şeşesın körpege orap, auzyna süt tamyzyp kölıgımen  kışı qyzdyŋ üiıne aparyp salǧan. Segız ai jatyp dünieden öttı anasy. Baqūldasu üşın būl tuǧan anasy janyna barǧan. Mūnyŋ qolyn jyly qolymen ūstap otyryp, bar aitqany «Qaiteiın endı, jaryǧym-ai». Bärı keş degenı. Basqa balalarymen söilespedı. Şeşesınıŋ jyly ötkennen keiın bır künı özı de toqsanǧa taiap qalǧan äkesı şaqyrdy. Būǧan bıraz närse amanattady. Äkelık ösietın jazyp qoiypty. Abyz äkesınıŋ ösiet sözderınıŋ bırı mynadai: «Men būrynǧydai ret-retımen senderge jüielı aqyl aitudan qalyp qaramyn. Būdan keiın de köp jüre almaspyn. Men äkemnıŋ äruaǧyn ömır boiy syilaumen öttım, ötemın de. Osyny balalarym, nemere-şöbere, şöpşekterım, aǧaiyn-tuys tüsınse, äruaǧyn syilasa men riza bolar edım. Ata-baba süiegıne taŋba tüsırmeŋder. Paiǧambarymyzdyŋ bır-bırıŋe iılıp sälem salmaŋdar degen hadisı joq. Ülkenderıŋdı syilaŋdar. Sälem salyŋdar. Kışılerıŋe qamqor bolyŋdar. Bärınen de aǧaiyn-tuma, ūl-qyzdarym, ūrpaǧym ülkenderın syilap, bır-bırımen tatu bop ötse dep bır Alladan sūraimyn». Äke ösietınıŋ jalpy mazmūny osylai edı. Ol ösietterde bıreulerı kütkendei mal-mülık bölısı turaly eşteŋe joq. Būl jalǧyz özı kışı ınısın qasyna kömekke ap, äkesı beiıtın köterıp bıtpei jatyp, «toqaldan» tuǧan qyz bastaǧandar mülık bölısın, mūragerlık dauyn bastap kettı. Būl äke amanaty jüktelgen ülken aǧa bolǧandyqtan artyq sözge barǧan joq. Äkenıŋ älgındei ösiet sözderın köbeitıp, ana qyzdan basqalaryna taratyp bergen. Mal-mülık emes, qūr söz dedı me, qanşa jyl, ailar öttı, eske alǧan eşkım joq. Äke ösietın äldebır būryşqa laqtyryp tastaǧan syŋaily. Taǧylymdy bır sözın auyzǧa almaidy. Odan olar eşteŋe ūtpaǧan soŋ äke abyroiyn, ataǧyn qyzǧanu degendı şyǧardy. Äke-şeşe de qaitqaly bıraz jyl boldy. Äke-şeşe bardaǧy tatulyqtyŋ qiiuyn qaşyryp, auyz bırlıkterıne ırıtkı salyp olardyŋ aldynda «toqaldyŋ» qyzy keledı. Tuǧan-tuystarymen aralaspaidy. Iаpyrai, ä ! Ata-ana tärbiesı qaida ketken.... -Men de «toqaldan» tuǧanmyn. Toqaldar däuırı osy balalarmen aiaqtalsyn dep alyp qoialyq! Toida otyrǧan körıktı hanym, bäibışelerdıŋ paŋdyǧynan eşteŋe qalmady. Kei bırınıŋ jasandylyǧynan ız qalmai alyp qoiuǧa kırıstı. Kenet mūnyŋ esıne qaiyn atasynyŋ şeşelerı tüstı. Baidyŋ qyzy bäibışesınen bala bolmai, ekınşı alǧan äielınen atasy tuǧan eken. Äielıne sybyrlai qoidy. «Sen de Toqanai toqaldan tuǧansyŋ». Manaǧy maŋǧazdanyp otyrǧan bäibışesı sylq-sylq küldı. «Bibıjan bäibışenıŋ bauyrynda öskenbız». Äielıne qatty riza bolyp kettı. Söz tapqanǧa qolqa joq. ***** «Sözde qaŋqu jaman..» degen ras eken. Qatynnyŋ sözı qandai jaman. Mūnyŋ miyn jep, qanyn ışkendei. Basyn toqyldatqan «toq-toq, toqal» dep, quys aǧaşty şoqyǧan toqyldaq qūs siiaqty qaŋqu söz, qaŋǧyǧan oidan qūtyla almai sol quys basyn toqpaqtap jürgenıne ekı-üş kün boldy. Būl özı qaidan, qaşan kırgen qaŋqu söz ekenın taba almai dal. «Kemel aqylyŋ joq bolsa-tılıŋdı tyi» demei me atamyz. Ertede bıreuler ata-babasynyŋ bes, ne on qatyn alǧanyn, bai bolǧanyn, hanǧa bergısız qaradan şyqqanyn aityp bösetın edı. Sonda deimın-au, sol on qatynnyŋ bıreuı ǧana bäibışe, qalǧany toqal bolsa, būl qazaqtyŋ onnan bırı bäibışeden, qalǧany toqaldan tuǧan bolmai ma. Jetısıppız. Bezıreigen ūl, kekıreigen kelın qaidan dersıŋ. Şyŋǧys han öz zamanynda taq bilıgıne tek Börteden, bäibışeden taraǧan ūldaryn  taǧaiyndau turaly arnaiy jarlyǧyn şyǧarǧan. Nege?! Öitkenı ol ejelgı türkıler dästürı, qaǧandar zaŋy edı. Şyŋǧys han da ejelgı sol dästürge süienıp «Iаsa» zaŋyn şyǧarǧan-mys. Saidyŋ tasyndai ırıktelgen taŋdauly qosyndaryn, özıne baǧynǧan taipalar, jūrttardy «şoqal», «şoqaldar» ataǧan. Qazaq şoqal, şoqalaq dep tegıs jerdegı, nemese su astyndaǧy kedır-būdyrdy aitar edı. Maǧynasy-aiaq astyndaǧy toqal tömpek. Sonda bız kımbız ? Jarty älemdı jaulaǧan ūly Qaǧannyŋ tabany astyndaǧy-qūly. Al, saǧan «Adamzatty süi, bauyrym» degen kım? «Toqaldan» tuǧan-ūly ataŋ Abai. Qazaq eşqaşan bäibışeden keiıngılerdı «toqal» dep düŋk etkızıp dörekı atamaǧan. Ekınşı, üşınşılerdıŋ özın bäişe, bişe, bibı, hanym, bike, kışı qatyn, nemese kışı şeşe, süt ana, jesır, ämeŋger, naqsüier der edı. Eŋ kemıtkende qyzmetşı qatyn, jalşy qatyn atasa, qoǧamnan şettetılgen, därejesı tömenşıkterın küŋ, küŋşe, tūl qatyn atar edı. İslamǧa deiın de özgelerde köp äiel aluşylyq bolǧan. Küŋ, toqal degender joryqta oljaǧa tüsken pende. Qūny bolmaǧan. Oǧan mülık esebınde qaraǧan. «Nisa» süresınde «Tek qana soǧystarda ie bolǧan küŋderıŋ-toqaldaryŋ adal etıledı» delıngenı beker emes. Sol qazekeŋ jer-kökke syiǧyzbai maqtap, aŋyz etıp jürgen äigılı bır hannyŋ on ekı qatyny bar ekenın bügınge deiın paş etetını, etıp kele jatqany da este bolar. Baqsaq qazaq öz şejıresıne kırgızıp jürgen älgı hany bäibışesı-qaraqalpaq qyzy, qalǧandary sart, qalmaq, qoja men tūtqyn qyz bop kete beredı eken. Tek bıreuı ǧana qazaq, jetınşı, älde segızınşı toqaly eken. Ol olqylyǧynyŋ ornyn toltyru üşın «ataŋa alty qatyn alyp bergen Alaşyŋmyn» dep bösetının qaitersıŋ. Alty tügel on qatyn alyp berse de, özı bäibışenıŋ balasy bolmaǧan soŋ būl qazaqqa ne joryq. Qazaq «toqal siyr müiız sūraimyn dep qūlaǧynan aiyrylǧan» dep nege aitqan deisıŋ. Şynynda būl äleumettık teŋsızdık, kem sana jandardyŋ kemsıtu sözı. Būl endı şekten şyǧu. Ǧasyrlar boiǧy şekten şyǧu, adamzat qūqyqtaryn būzu dıl men dınge jat bidǧat närselerdı, qarama qarsy feminizm, salafizm degenderdı tuǧyzdy. «Baqara (Siyr)» süresınde «Adamdar arasynda mūndailar da bar, özderı imansyz bola tūra «Allaǧa jäne Aqyret künıne iman keltırıŋder» deidı. Olar Allany jäne imandylardy aldamaqşy bolady. Olar küdıksız «bız tüzetıp, oŋdauşymyz» deidı. Bılıp qoiyŋyz! Älbette olar-būzaqylar, bıraq özderı mūny sezbeidı» degen aiat bar. Qazaqtyŋ aŋyzy boiynşa saryala qazdyŋ jūmyrtqasynyŋ bırınen qūmai şyqsa şyǧar-au. Al mynadai on toqaldyŋ qai-qaisynan eldı soŋyna ertken tūlǧa, düiım köptı dualy auyzyna ūiytqan şeşen, qol bastaǧan batyr, mınezdı er bızder taraǧanbyz dep qalai aita alar eken. Bır-bırın toqaldyŋ balasy, toqaldan tuǧan dep kemsıtıp jatsa. Syrqyraǧan müiızderı bolmasa, bütın bırı joq eken. Bırı «synǧan syŋar müiız» bolsa, ekınşılerı ol jaǧyna jetı atadan berı «ūiatty» eken qazaq arasy. Toqal tırlık, qūl mınezdılık, teksızdık jailap alǧany onsyz da körınıp tūrar edı. Qaiyrbek  öz ata-babalarynyŋ arǧy ömırı turaly köne közderden estıgen äŋgımesı turaly tereŋ oiǧa kettı. Şetsız-şeksız sary dala. Susyǧan qūm. Aptap ystyq, aŋyzaq jel. Alystan aryp-aşyp tört-bes jolauşy keledı. Maŋǧystau elınen qūdalyqtan, älde bır jaqsynyŋ balasyna qalyŋdyq aittyryp kele jatqandar edı. Astyndaǧy attary da, özderı de qatty şöldegen. Ortasyndaǧy kümıs beldık taǧyp, nar börık kigen bedeldıleu bıreuı janyndaǧylardy sözben demep qoiady. Būl jaqtaǧy el kün yssyda da seŋseŋ börıgın basynan tastamaityn ädetı edı. -Aldymyzda el bar, asyqpasaq oǧan da jetıp qaldyq. Attarymyzdy suaryp, özımız tynyǧyp alarmyz. -Äi, qaidam. Būl jaqtaǧy el qūdyǧynan su bere me eken. Mal-janynyŋ suaty, qūdyǧy üşın künde bır qyrylyp jatqan el ǧoi. -E-e, ne bolypty. Aǧaiyn, ärı qanymyz aralasqan aǧaiyn el emespız be. Olar bäibışeden, bız kışı şeşeden tudyq qoi. Men bılsem olarmen bır atadan taraǧan qan aralasqan tuystyǧymyz bar. Aitqan mejelı jerıne keldı. Qūdyq basy baidyŋ yǧy-jyǧy maly suarylyp jatyr eken. Maldyŋ aldy su ışıp bolyp qyrǧa ketıp jatyr. Astauǧa ūmytylǧan attaryn täk-täkpen tejep būlar tūr. Mal suaryp jatqan jalşy qūldan  jasy ülkendeu kısı qūdyq iesı myrzalarynyŋ qaida ekenın sūrady. Şette tūrǧan myjyraiǧan jaman tymaqty kısını iegımen nūsqady. -Alystan qūdalyqtan kele jatqan körşı auyldyŋ kısılerı edık. Kölıkterımız şöldep tūr, suaryp aluǧa ūlyqsat etseŋız. Tymaqty bai myrzasy kısılıgı naşar maqaudyŋ özı eken. Sälem alyp, amandaspaq tügel qabaǧy qyrtiyp jöndı tıl qatpady. Bar bolǧany mūryny astynan barq ettı. «Bolmaidy». Özı şöldep tūrǧan zaty haiuan emes pe, bai myrzasynyŋ maŋqyldaǧanyn ne qylsyn. Auyzdyqpen alysqan sūr jorǧa iesıne äl bermei qūdyq jaqqa süze jöneldı. Qanşa qamşylasa da bas bıldırmegen asau at astaudan bır-aq şyǧyp möldır suǧa bas qoidy. «Qap, äkeŋdı!» Qūdyq basynda bılegıne baqanyn ılıp, maldy basqa ūryp qaiyryp tūrǧan qaiys qara qūlǧa ymdady. «Qūrt. Ölse qūnyn berem». Jas kezınen Hiua handary men qazaqtar arasynda joryqta qolǧa tüsıp, baidyŋ alyp kel, baryp kelımen qolbalasy bolyp ketken jalşy äi-şäi joq, baqanmen jolauşyny bastan bır saldy. Auyr baqan aqsūr atty jolauşynyŋ qaraqūsynan oŋbai tidı bılem, jorǧasynyŋ jalyn qūşyp sūlq tüstı. Şette tūrǧan serıkterı «oi bauyrymdap» at qoidy. Bır ru, ekı ata arasynda alaşapqyn dau, biler soty, qūn sūrau bastaldy. Kısı ölımıne qatysty qūn daulau ūzaqqa sozyldy. «Öltırgen qūldy al, at qūiryǧyna bailasaŋdar da qūnyn sūramaimyz». Kelıspedı. Aralyq törelıkke bedeldı töbe biler, eldıŋ igı jaqsylary tüstı. Aqyry ekı kısınıŋ qūnyna kelıstı. Bıtımge kelgendei boldy. Qūn töleu ūzaqqa sozylyp, söz būidaǧa salyndy. Keŋes ükımetı keldı. Öz zaŋyn ornatty. Qazaqtyŋ köp äiel aluşylyq, barymtaşylyq jäne qūn töleu siiaqty tolyp jatqan eskılıktı zaŋdaryn joidy. Bıraq el ışınde ışınara jesır dauy siiaqty köne dästürı köpke deiın saqtalyp qaldy. Ekınşı düniejüzılık soǧys soŋyna deiın jazylmaǧan ol zaŋ arqasynda el ışınde jesır qatyn, jetım bala bolǧan emes deitın. Opat bolǧan erlerı ketse de jesırı elden ketpegen, jetımı qaŋǧymaǧan. Aǧaiyny ışınde qalǧan. Müiızdep, moqşaǧan «toqal» sözı tıpten bolmaǧan. Būl jaman ädet el ışıne keiın keldı. Sonymen bırge şynyn aitu kerek, aqsaqaldar instituty da joiyldy. Endı dästürlı otbasylyq qūndylyqtarǧa auyz salu, dındı jeleu etıp ışten ırıtu bastaldy. Är halyqtyŋ özındık mınez-qūlyqtary, salt-dästürı bolatyny şyndyq. Özge etnostarǧa qaraǧanda qazaq halqyna kışıpeiıldık pen keŋpeiıldık tän. Bıraq, būl dästürı, qalyptasqan ūlttyq mınez-qūlqy ülken özgerıske tüsulı. Peiılder taryldy. Sonyŋ bırı dınmen bırge syrttan, özge qoǧammen engen jaman ädetter. Ony tüzemei ūlt mınezı sauyqpasy anyq. Ol auru qoǧamdy emdeu läzım. «Tanymasyn syilamas» degendei ülkenge sälem beru qalyp barady. Mınez! Mınezsız, mınezdı degen nemene edı? Paiǧambarymyz aitqandai, eŋ taza dın-körkem mınez. Ä.Bökeihan da «Ūltqa qyzmet etu-mınezden» dep beker aitpaǧan. Mınezge qarap ūltty tanuǧa bolady. Mysaly mınezsız adam degendı ol bylaişa tüsıner edı. Mınezsız dep ol er adamda: imansyzdyq pen ezdık, erınşektık pen enjarlyq, ynjyq ta jüreksızdık, etek astynan arǧyny körmeitın, tūrapaiy da ūşqalaqtyq, ūstamsyz da kekşıldık, maqtanşaq ta maqsatsyz pendelerdı tanyr edı. Ūrǧaşyda ol:  kesırlık pen mekerlık, aiarlyq pen äsıreqyzyldyq, dünieqorlyq pen ekıjüzdılık, salaqtyq pen saraŋdyq siiaqty ekınşı jynysqa tän mın, kemşılıkter bar. Būlar-toqal mınezdıler dep tanylǧan. Mınezge bai er adamnyŋ dünie talǧamy, bauyrmaldylyǧy men bırsözdılıgı, batyldyǧy men kısılık qasietı, aqyldylyǧy men sabyrlyǧy, zeiındılıgı men zerektıgı bolsa, äielzatynyŋ meiırımdılıgı men balajandylyǧy, sezımtaldyq pen eŋbekqorlyǧy, imandylyǧy men ibalyǧy, qolyaşyqtyǧy men qonaqjailyǧymen erekşelener edı. Mıne, būl ūlt ūrpaǧyna kerek, joǧala bastaǧan qasietter bolatyn. Ata-babasynyŋ «Ūlyŋ össe ūly jaqsymen auyldas bol, qyzyŋ össe qyzy jaqsymen syilas bol» degen ǧibratty maqaldary osyndaida eske tüsedı. Anau jyŋǧyldy toǧai arasynda, dariianyŋ qysqa tarauyndaǧy qauymda jatqan anasy beiıtı eske tüsedı. Perınıŋ qyzy Bektory men börı jortar qalyŋ tülei jynys. Elsız toǧai. Naǧaşylary siyr baqqan kedei auyl edı. Mūny ömırdıŋ soqpaǧyna börılerşe tärbeledı. Keibır it mınezdılerdıŋ taitalasynda osy mınezben jeŋıp şyǧyp otyrdy. Qajet kezınde ymyraǧa kelmes qataldyq ta kerek eken. Anasy qūlpy tasynda mūnyŋ bır auyz dūǧasyndai öleŋ joldary jazylǧan. Būl qauym bır kezde 30-şy jyldary keŋes ükımetınıŋ şolaq belsendılerı örtep jıbergen atalary meşıtı maŋynda eldı meken bolǧanyn körseter edı. Qazır belgısı de joq meşıt ainalasy temır qorşaumen qorşalyp, taqtatas ornatylǧan. El jinalyp as bergen. Ornynan külge ainalǧan dıni kıtaptar tabylǧan. Al, äkesı, ata-babasy dariianyŋ ekınşı betındegı auyl töbesınde jatyr. Ǧajap. Özın baqqan anasy men düniege äkelgen, tapqan anasy qauymdary dariianyŋ ekı betınde jatyr. Dariianyŋ ekı betınde de bır eldıŋ ekı meşıtı bolǧan. Ekeuı de zamanynda bır keptı qūşyp, qūdaisyzdar qolymen qiratylǧan. Tapqan anasy özın öz ata-anasy qasyna jerleudı amanattaǧan. Ekı dünie, ekı älemdei. Būlar arasy mäŋgı qosylmaityndai. Tapqan anasy maqsat-armany, amanaty būǧan tüsınıksız. Baqqan ana men tapqan ana turaly ükımdı Qūran aiattaryn qanşa aqtarsa da būl taba almady.  Ananyŋ aty qaşan da ana ǧoi. «Eger ata-ana özara kelısıp, keŋesu arqyly balany sütten ajyratpaqşy bolsa, olar künä ısteuşı bolmaidy». «Baqara» (2)-23 aiat. Ekı anasy da būǧan jamandyq tılemegenı anyq. Ūrpaǧyn süigen, tärbielegen analary baqytty edı. Ol ardaqty jandaryna da ekı düniede de peiış būiyrar edı. İä, jandary jännätta bolsyn! Bız tırıler özımız özımızdı, peiıl-nietımızdı tüzeuımız, olardy dūǧamyzdan tastamauymyz kerek. Ūrpaq tärbiesı ūltqa qaşanda kerek. ...Qaiyrbek erteŋı atadan qalǧan qūryǧyn süiretıp qyrǧa kettı. Analary jatqan dariiany betke aldy. Az ǧana jylqysyn, tüiesın aldyna salyp ata käsıbıne bırjolata bet būrdy.   Qanat Nūrmahanov Janaşūly