جوعارى مانساپ، قوماقتى تابىس، جىلى ورىن، قىزمەتتىك كولىك الماستىڭ كوڭىلىن اسپانداتتى. ەندىگى مىندەت – سەنىم ۇدەسىنەن شىعۋ. جاۋاپتى قىزمەتتى موينىنا الىسىمەن جوعارى جاقتىڭ تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا ءبىلىم-بىلىگىن سالدى. قىزمەتكەرلەردىڭ تاجىريبەسىن شىڭداۋ ءۇشىن مامانداردى ارنايى كۋرستارعا جىبەرىپ، مەكەمەنىڭ ءىس-جۇرگىزۋدەگى كەم-كەتىگىن ورنىنا كەلتىردى. قۇجاتتاردى جەدەل راسىمدەپ، اقپاراتتى تولىققاندى، تۇسىنىكتى جازۋدى ۇيرەتتى. سالا بويىنشا جاڭا باستامالار كوتەرىپ، ارىپتەستەرىنىڭ الدىندا ىسكەرلىگىمەن تانىلا باستادى. ۇجىمداعى ىشكى شارۋالاردىڭ شەشىمىن ءادىل شەشۋگە كوڭىل ءبولدى. ادال ادامنىڭ اق جولدان اينىمايتىندىعىن ءجيى ەسكە الدى.ول ار جولىنان شاتاسپاس ءۇشىن كومپيۋتەردىڭ بەتىنە «ار-ۇيات – يماننان» دەگەن جازۋ جازىپ قويدى. تاڭەرتەڭ مونيتوردى قوسىسىمەن سول جازۋدى جانارى ءسۇزىپ وتەدى دە سانا مەن تۇيسىگىنە بۇيرىق بەرەدى. اللا ەلشىسىنىڭ: «قايدا بارساڭ دا اللادان قورىق، جاماندىقتىڭ ارتىن ونى وشىرەتىن جاقسىلىقپەن ۇلاستىر ءارى ادامدارمەن كوركەم مىنەزبەن قارىم-قاتىناس جاسا»، – دەگەن وسيەتىن قويىن كىتاپشاسىنا ءتۇرتىپ قويعان. تاڭدى عيبراتتى ءتامسىلدى وقۋدان باستايتىن بالا باستىقتىڭ جۇمىسقا دەگەن ىنتاسى، جاڭاشىلدىعى، ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى باسشىلىقتى دا، قىزمەتتەستەرىن دە ءتانتى ەتتى. تۇرعىلىقتى قالادا ابىرويى ارتىپ، باسشىلىقتىڭ ءوزى مۇنىمەن ساناساتىن دارەجەگە جەتتى. تاسى ورگە دومالاعان سايىن «ارىپتەس»، «باۋىر»، «جەرلەس» كوبەيدى. «مىنا قاعازعا قول قويىپ جىبەرسەڭ اقىڭدى جەمەيمىن»، – دەيتىن پىسىقايلار جاعالاي باستادى. سەنىمىنە كىرۋ ءۇشىن: «الەكە، مەندە مىناداي وي بار. ىسكە اسىرساق ابىروي مەن پايداعا كەنەلەمىز»، – دەۋشىلەر كوبەيدى. كەيبىرەۋلەردەن قاشقاقتاپ ەدى، دۇنيەنىڭ كىلتىن وسى ۇستاپ تۇرعانداي ماقتاپ، «كوپشىكتى قالىڭداتىپ سالىپ»، ماساتتاندىردى. جان-جاقتان اسىرە ماقتاۋشىلىق مەن مىقتى ەكەنمىن عوي دەگەن وي تۋدىردى. سەنبەيىن دەسە اۋزىنان شىققان ءسوز ورىندالادى. وسىلايشا، پەندەشىلىك ونى تەز مەڭدەپ بارا جاتقان ەدى. قولپاشتاۋ، ماقتاۋ كوزىن شەلگە ورادى. ءوزىنىڭ كەمشىلىگىن بايقامايتىن دارەجەگە جەتتى. الەكەڭدىكى دۇرىس، الەكەڭ ايتسىن، الەكەڭ باستاسىن دەگەن قولپاشتاۋلار اياقتى الشاڭ باستىردى. بۇرىن بولماعان كەردەڭ ءجۇرىس پايدا بولدى. كەيدە انايى، كەيدە دورەكى سويلەي باستادى. بىراق جان-جاعىنداعىلاردىڭ اراسىنان سىزدىكى دۇرىس ەمەس، ارتىق كەتىپ باراسىز دەگەن ەشكىم جوق. ءبارى كۇلىپ، باس يزەپ، ماقۇلداپ تۇرادى. ول «اقىماقتى بارەكەلدى ولتىرەتىنىن» ەستەن شىعاردى. جان-جاعىنداعىلاردىڭ الداۋ-ارباۋى، ازعىرۋى ونى ار-ۇياتتان بەزدىردى. جىلپوستار اكەلگەن ارام اقشانى وڭدى-سولدى شاشتى. جۇمىستان گورى دەمالىس، ويىن-ساۋىققا اڭسارى اۋا بەردى. مەكەمەدەگى جوسپارلى شارالار ءاتۇستى جاسالدى. ۇجىمنىڭ الدىندا سىيى كەتە باستادى. بىراق كەۋدەسى كەرىم. كوڭىلىنە ۇناماعانداردى جۇمىستان شىعارىپ، ۇجىمدا قالعىسى كەلگەندەردەن «سىيلىق» الدى. قىزمەتكە كەلەردەگى «قاۋىمنىڭ مىرزاسى – قىزمەتشىسى» دەگەن ۇستانىمى ادىرەم قالدى. مۇمكىنشىلىگىن اسىرا پايدالاندى. بىرەۋگە جەر اپەرەمىن، ەندى بىرەۋگە ءۇي اپەرەمىن دەپ پارا الدى. بىلىققا بەلشەسىنەن باتتى. ەكى اياقتى ازسا، ءتورت اياقتىدان دا جامان بولادى. ەگەر سول وقيعا بولماعاندا تۇڭعيىققا ءبىرجولاتا كەتەر ەدى. قىزمەت كولىگىمەن تۇنگى كوڭىل كوتەرۋدەن ىزعىتىپ كەلە جاتقان. ماساڭ قالپى العاشقى قاردىڭ تۇسكەنىن دە بايقاعان جوق. بىردە ەسىن جيىپ العا قارايدى، بىردە كوزى ءىلىنىپ كەتەدى. كەنەت كولىك تەرەزەسىنەن اجەسىنىڭ اق كيمەشەك كيگەن كەيپى ەلەس بەردى. اكەسىنىڭ اناسى الماستى الداعى قاۋىپتەن ساقتاندىرعاندا وسىلايشا تۇسىنە ەنەتىن. ول بىردەن ءبىسمىللاسىن اۋزىنا الدى. جوعارى جىلدامدىقپەن كەلە جاتقان كولىك تەجەگىشتى باسقاندا سىرعاناپ بارىپ جول شەتىندەگى باعانانى سوقتى. قاتتى سوققىدان ەسىن جيعان الماس كوپىردىڭ قۇلاعان شەتىنە بارىپ توقتاعانىن بايقادى. سىرتقا شىققاندا شىڭىراۋدىڭ شەتىندە تۇرعانىن كوردى. مىنا باعانا بولماعاندا جاردان ۇشىپ كەتكەندەي ەكەن. ەسىنە اجەسىنىڭ باعاناعى سۇلباسى ءتۇستى. ويپىر-اي، سوڭعى ۋاقىتتا اتا-باباعا قۇران باعىشتاۋدى دا ۇمىتقان ەكەن عوي. اجەسى بۇل ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، قىزمەتكە ورنالاسقاندا: «بالام، اقجۇزدى بول! حالقىڭا ادال قىزمەت ەتكەندە عانا اتاق-ابىرويعا كەنەلەسىڭ. سەن ازاماتسىڭ! جان-جاعىڭداعىلارعا قول ۇشىڭدى بەرە ءجۇر. «باتالى قۇل – ارىماس، باتاسىز قۇل – جارىماس». جۇرگەن جەرىڭدە ۇلكەندەرگە سىي-قۇرمەت كورسەت، الدىن كەسپە»، – دەگەن ەدى. بۇل قىزمەتتىڭ بۋىنا مالدانىپ، اتا-سالت، اۋلەتىندەگى اتا-بابادان مۇرا بولىپ كەلە جاتقان اسىل قۇندىلىقتاردى ۇمىتقان. ار-ۇياتتان بەزىپتى. ماسقارا! «ۇجدانى بار ادام يتتەن دە ۇيالادى»، – دەۋشى ەدى. ول ءوزىنىڭ يمانىن جوعالتىپ العانىن، سول ارقىلى ار-وجداننان بەزىنگەنىن سەزدى. ءبارىن ورنىنا كەلتىرۋ كەرەك دەپ ويلادى ول. الدىمەن اتا-باباسىنىڭ زيراتىنا بارىپ قۇران وقىتۋعا بەكىندى. جانىم – ارىمنىڭ ساداقاسى. ۇلكەن-كىشىنىڭ الدىندا باسىمدى ءيىپ، پەرزەنتتىك بورىشىمدى وتەۋىم كەرەك دەگەن ويعا بەكىندى.
اداسقاندار
كۇيەۋى ەكەۋى ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان. ەكىنشى بالا تۋىسىمەن جولداسى كوبىرەك اقشا تابۋ ماقساتىندا قۇرىلىسقا جۇمىسقا كىردى. قۇرىلىس فيرماسىنداعىلاردىڭ ءتۇر-سيپاتى ەرەكشە. ءبارى ساقال ءوسىرىپ العان. باسشىلارى دا سونداي. كۇندەردىڭ كۇنىندە وتاعاسى ايەلىنە كەلىپ، قۇرىلىس كومپانياسى تۇرىك جەرىنە بارىپ، جۇمىس ىستەيتىنىن ايتتى. بۇل باسىندا جارىنىڭ شەتەلگە بارۋىنا قارسىلىق تانىتقان. ول جارتى جىلدا كورشى مەملەكەتتە ءزاۋلىم عيمارات سالىپ، مول تابىسقا كەنەلەتىندەرىن ايتتى. باستىقتارى سولاي دەپتى. مول قارجى قولىنا تيسە، بىردەن باسپانا الماق نيەتىنىڭ بارىن دا بايقاتتى. ءبىزدىڭ قامىمىز ءۇشىن الىس ساپارعا جول شەكپەكشى، نەسىنە كەرى تارتامىن، بارسىن دەپ ويلادى وتاناسى. جارتى جىل اياقتالار شاقتى جولداسى تەلەفون شالىپ: «سيريا ەلىنە بارامىز. ونداعى مۇسىلمان باۋىرلار ءۇيسىز-كۇيسىز قالىپتى. سولارعا ءۇي سالىپ بەرۋ ويىمىزدا بار. جالعىز بارعىم كەلمەيدى. سەن دە ءجۇر بالالاردى الىپ»، – دەپ قولقا سالدى. باسىندا ءبىراز كونىڭكىرەمەگەنمەن، كۇيەۋىن بوگدە ەلگە جالعىز جىبەرگىسى كەلمەدى. سولايشا، بۇل قوس قۇلىنشاعىن الىپ، تۇرىك ەلىن بەتكە الدى. ودان ارى سيرياعا بارۋعا دايىن تۇرعان كوشپەن سوعىس ءورتى ورشىگەن جات جەرگە اتتانىپ كەتتى. بارىسىمەن بوتەندىكتىڭ، كەلىمسەكتىڭ قامىتىن موينىنا ءىلدى. «تۋعان جەردەي جەر بولماس، تۋعان ەلدەي ەل بولماس»، – دەگەن ءسوز كۇن سايىن تىلىنە ورالادى. باس بيلىكتەن ايىرىلدى. جەرتولەدە كۇن كەشەدى. ۇستىنە باس- اياعىن قىمتاعان كيىم كيگىزدى. ەل اراسىندا قازاق تىلىندە سويلەۋگە تيىم سالىنعان. دالاعا شىعۋعا قاقىسى جوق. ەشكىمگە كورىنبەۋى ءتيىس. ازىق-تۇلىكتى كۇيەۋى اكەلەدى. قۇنارلى اس جەۋ ارمانعا اينالدى. كۇندىز-ءتۇنى مىلتىقتىڭ داۋىسى زارەنى قاشىرادى. بالالارى كوزدەرى باقىرايىپ، جالتاق بولىپ قالدى. باياعىداي جارقىلداپ ويناپ-كۇلۋ جايىنا قالدى. تەك، مىنا توزاقتان قالاي قۇتىلامىن، الاتاۋىمدى كورەر كۇن بولا ما دەگەن عانا وي تۇرادى كوكەيدە. بىرەر ۋاقىتتا بۇكشيىپ، كوزى شۇڭىرەيىپ شىعا كەلدى. ءوزىنىڭ دە، كۇيەۋىنىڭ دە الداۋعا تۇسكەنىن سەزدى. كۇيەۋىنە كەتەيىك بۇل جەردەن دەگەن ەمەۋرىن تانىتىپ ەدى، ول ءوزىنىڭ پارىزى بار ەكەنىن ايتتى. وعان وتباسىنان گورى ءوزىنىڭ «باۋىرلارى» جاقىن سياقتى. بۇل – وتانىنا قاشۋعا بەل بۋدى. ءبىر-اق جولى بار – بوسقىندارعا قوسىلۋ. استىرتىن سۇراستىرا ءجۇرىپ بوسقىنداردىڭ قايدا ەكەنىن ءبىلىپ، قاشان، قالاي بارىپ قوسىلاتىنىن جوسپارلادى. كۇندەردىڭ-كۇنىندە ايەلدەر اراسىندا سىبىر ءجۇردى. جاسى ەگدەلەۋ شەشەن ۇلتىنىڭ ايەلى شەتەلگە بەت العاندارعا جول كورسەتەتىنىن ايتتى. ءبىراز ۋاقىتتا ەلگە قاشۋعا بەل بۋعانداردىڭ قاراسى كوبەيدى. سولايشا، قاراسى 130 بوسقىن ايەل شەكارا استى. بوسقىندار تۇرىك ەلىنە اياق تىرەدى. تۇركياعا كەلگەن سوڭ كەلىنشەك كۇيەۋىنە تەلەفون شالىپ، امان ەكەندەرىن ايتتى. ماقساتى – وسىلايشا ەلگە قايتۋعا بولاتىنى ايتىپ، جول سىلتەۋ ەدى. بىراق ەرى ءسوز تىڭداماستان: «ساعان تالاق، تالاق، تالاق بەردىم»، – دەپ ايقايلايدى. بوسقىنداردىڭ ىسىنە ەلشىلىك ارالاسىپ، قارادومالاقتاردى جەتەلەگەن انا تۋعان جەرگە تابان تىرەدى...
... ەرتەدە كوشپەندى ءومىردىڭ بەرەكەسىن كورگەن قازاق وركەنيەتىندە وتانسۇيگىشتىك قاسيەت باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى سانالعان. ەجەلگى تۇركى قاعاناتى، بەرگىدە تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەر مەن اقتامبەردى، بۇقار جىراۋلار ەل-جەردى ءسۇيۋ جايلى ويلى سوزدەرىن حالقىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىردى. تۋعان جەر مەن اتا-انانىڭ قادىرىن قازبەك بي:
التىن ۇياڭ وتان قىمبات،
قۇت-بەرەكەڭ اتاڭ قىمبات،
ايمالايتىن اناڭ قىمبات،
اسقار تاۋىڭ اكەڭ قىمبات، –
دەپ جەتكىزگەن ەدى. ولاردان كەيىنگى اقىن-جازۋشىلار احمەتبايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، ماعجان جۇماباەۆ سىندى الاش ارىستارى سوزبەن دە، ىسپەن دە ەلگە قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. ولار ءداستۇر مەن ءدىندى استاستىرا ءومىر ءسۇردى. قوعامدا ءداستۇرلى ءدىن سالتانات قۇرۋى ءتيىس.
ءيا، يماندىلىق جۇرەگىندە ۇيالاعان ادام ساتقىندىق پەن قياناتقا بارماسى انىق. اقىل مەن جۇرەك ءبىر-ءبىرىن تىڭداعاندا ادام يماندىلىقتى جوعارى باعالايدى. يمان – ادامزات بالاسى ءۇشىن اسىل قازىنا. ساققۇلاق بي: «ادامنىڭ باسشىسى – اقىل، شولۋشىسى – وي، جەتەكشىسى – تالاپ، قورعاۋشىسى – سابىر، سىناۋشىسى – حالىق، تاۋسىلمايتىن – ارمان، ەڭ قىمباتتىسى – ار ساقتاۋ، بارىنەن ارداقتىسى – ادال ءومىر ءسۇرۋ، سونىڭ ىشىندە ەڭ ءتاتتىسى – سىيلاستىق» دەگەن عيبرات ايتقان. يماندى جان اينالاسىنداعى ۇلكەن-كىشىگە قۇرمەتپەن قارايدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە جۇرەك تۇكپىرىندە جاتقان يماندىلىق نۇرى تۇلا بويىن ەرەكشە كۇيگە بولەپ، ونى سۇيىسپەنشىلىك، مەيىرىمدىلىك سياقتى كوركەم سيپاتتارمەن استاستىرادى.
تاۋەلسىزدىكتى الىپ، ءداستۇرىمىز قايتا ويانعانىنا شۇكىر دەلىك. ەگەر، كەڭەستىك يدەولوگيامەن كەتە بەرسەك، ماڭگۇرتتىك دەرتكە ۇشىرايتىن ەدىك. بۇل كۇنىمىزگە دە مىڭ تاۋبە! دەسەك تە، ۇلتتىق تاربيە عانا ەلدىگىمىزدى تۇعىرلى ەتپەك. اعايىن، ەلدىڭ رۋحى مەن نامىسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن حالىقتىڭ اسىل قۇندىلىعى، ءتول سيپاتىمىز – اتا ءداستۇردى جاڭعىرتايىق.
گۇلجان مۇقاشقىزى تۇرسىنوۆا
